Biekorf. Jaargang 78

[p. 115]

De lamentatie van Zeghere van Male
naar het handschrift in het Brugse Stadsarchief uitgegeven door A. Dewitte en A. Viaene

Een hoogbejaarde Zeghere van Male (1504-1601) heeft omstreeks 1590-91 zijn visie op de teleurgang van de stad Brugge samengevat in een Lamentatie, waarvan de integrale tekst nu voorligt dank zij de uitgave die Alfons Dewitte en Antoon Viaene ervan hebben verzorgd voor de Gidsenbond Brugge.

Er bestaan van deze uitgebreide ‘klaagzang’ drie verschillende versies waaronder de uitgevers de oudste hebben gekozen, nl. deze van een handschrift uit de eerste helft van de 17e eenw afkomstig uit de bibliotheek van Jacob de Crits, cantor van de Sint-Donaaskerk, en bewaard in het Stadsarchief te Brugge. Een tweede manuskript berust er op de Stadsbibliotheek; het behoorde toe aan de Minderbroeders. De derde tekst werd in 1859 uitgegeven door C. Carton maar zijn origineel is verdwenen. De verschillen tussen de drie versies bleken te groot te zijn om ze in de jongste uitgave synoptisch of anders te vermelden. Met de oudste hier gebruikte tekst komt men chronologisch trouwens heel dicht bij het origineel zodat hij terecht de voorkeur heeft genoten.

Over Zeghere van Male is men behoorlijk ingelicht. Albert Schouteet heeft zijn persoonlijkheid behandeld in zijn uitgave van een ander handschrift van dezelfde auteur, de Speghel Memoriael van de Bogardenschool. In de Sint-Jacobskerk te Brugge wordt verder een familieportret bewaard dat Zeghere van Male in 1578 bij Pieter Pourbus heeft laten uitvoeren. Toen ging het deze Brugse notabele nog voor de wind. Later zouden persoonlijke geldzorgen samen met de economische regressie van zijn geboortestad de bedrukte toon van zijn Lamentatie doordrenken.

De uitgevers hebben hun editie van een beknopte maar degelijke inleiding voorzien. Hun aantekeningen en bijlagen zijn van dezelfde kwaliteit maar daarover verder. Belangrijk is hun bemerking dat de tekst niet mag gezien worden als een kroniek van de tijd. Hij is veeleer een essay, een bezinning over toestanden en ‘een handleiding hoe de magistraat wordt geacht te denken, te ageren, zich te vernederen om niet zichzelf, wel de complete Brugse gemeenschap te verheffen’. Zij verwijzen naar het breder opgezet werkstuk van Simon Stevin Vita Politica, eveneens uit 1590, en op de aloude tweespalt tussen eigenbelang en welzijnszorg, waar ook van Male mee geconfronteerd is geworden.

De lezer zal de uitgevers dankbaar zijn omdat ze de compacte tekst van de Lamentatie met behulp van verklarende tussentitels duidelijker hebben gestructureerd. Daarom doet men er goed aan de inhoudstafel onder ogen te houden. In de Inleiding wordt deze nog eens extra gesynthetiseerd. Daaruit blijkt dat Zeghere van Male de vijf hoofdstukken, van ongelijke lengte, waarin hij ingaat op de verschijnselen van het verval, laat voorafgaan resp. besluiten door een meer transcendente tekst waarin de voorspraak van hemelse en aardse machten wordt aanbevolen. Merkwaardig is ook de 420 regels lange ontboezeming in gebedsvorm in het vierde deel, net nadat de auteur Gent en Antwerpen de mantel heeft uitgeveegd omdat zij

[p. 116]

de wederopstanding van Brugge niet goed gezind zijn (waar hebben wij dat onlangs nog gehoord?).

Essay veeleer dan monografie, zo kan men het stellen, behoudens de bedenking dat de Lamentatie toch een kleine goudmijn is van eigentijdse informatie als men probeert de harde realiteit van het ogenblik onder de betoogtrant uit te halen. Een paar voorbeelden maar, en van Male schrijft ze neer met de krop in de keel want hij heeft het mes in eigen vlees voelen snijden. De crisis van de bocraanverwerij heeft hij, als mersenier (handelaar in garen en kant) en wellicht ook als bocraanverver (fr.: bougran = grof gegomd linnen of voering) aan den lijve ondervonden. Vanwaar anders de ellende dan uit de stadsvlucht van de specialisten in de Geuzentijd en, toen eenmaal de fabricagegeheimen buiten bereik waren, de aanmaak van minderwaardige koopwaar die niet langer tegen de buitenlandse producten kon concurreren. Tweede voorbeeld: de levensduurte, door van Male geïllustreerd met de kostprijs van tientallen ‘etelicke ende drinckelicke waeren’ waarbij de tijdgenoot ongetwijfeld droevig en beamend zal hebben geknikt. Zo zijn er vele redenen van beklag, en de auteur moet naar het einde van zijn betoog dan ook wel hebben aangevoeld dat hij, besluitend, enig ‘herstelprogramma’ - de term komt van de uitgevers, - moest zien te formuleren. Immers, is Brugges welvaart ‘int grosse’ weggevloeid en ligt de stad letterlijk te zieltogen ‘met penninck ende keersse inde handt’, dan dienen toch op korte termijn remedies bedacht om de dramatische toestand te keren. Wil Brugge méér behouden dan de stapel van de Spaanse wol, een aalmoes denkt van Male, dan moet dringend een verbinding met de Leie tot stand komen. De ‘Heeren van Ghendt’ met hun overvloed aan waterwegen moeten dulden dat die van Brugge daaruit ook ‘een stoop waeter haelen’. Iets konkreters weet de toegewijde grijsaard, in weerwil van zijn beeldende taal, niet te bedenken. Zijn crisiswet vraagt dat ‘cleen waeterken’ en beveelt aan dat de stadsmagistraat het bij de Koning van Spanje gaat bepleiten. Trouwens, heeft Brugge zich niet als eerste stad opnieuw aan de koning gewonnen gegeven?

De Lamentatie is toch wel een pakkend tijdsdocument, een open ietwat hulpeloos betoog van iemand die nederig van zichzelf beweert dat hij maar een ‘leeck ende ghemeene persoone’ is. Toch hoopt hij dat zijn jarenlange toewijding voor 't gemenebest zijn woorden kracht kan bijzetten. En hangt zijn portret niet in Sint-Jacobs

Vrij onverwacht maar wellicht bedoeld als vergelijkende leermare en staving, volgen op het corpus van de tekst nog drie kronieken: I over de tijdspanne 984-1546, II over 565-1323, III over 1127-1339. De vrij beknopte teksten zijn te vergelijken met de databanken die andere kroniekschrijvers hebben opgesteld, Despars, de Damhoudere, Sanderus, Gailliard e.a. Het ware een boeiend werkje al die gegevens chronologisch op een rij te zetten onder de hoofding ‘kroniek van Brugge, samengelezen uit het getuigenis van diverse schrijvers’. Hoe intrigerend informatie kan werken blijkt bijvoorbeeld uit de bewering in kroniek III met betrekking tot 1302. Volgens deze bron hebben de Ieperlingen tussen Kortrijk en het klooster van Groeninghen putten gemaakt die zij daarna met takken bedekten, sluikse valkuilen waarin later de Franse ruiterij zou verdinken...

[p. 117]

De uitgave van teksten als deze houdt, om een modewoord te gebruiken, een uitdaging in die aanspoort tot verdere studie door historici, filologen, economisten. Een vorser heeft er in ieder geval meer aan dan aan de anastatische herdruk van een of ander oud werk dat hij toch in de openbare bibliotheek kan raadplegen, en dat zonder enig kritisch apparaat of correctie door gewiekste zakenlui op de markt wordt gebracht. Voor dat apparaat hebben A. Dewitte en A. Viaene terdege gezorgd. Hun zowat zestig aantekeningen bij de tekst van Zeghere van Male verschaffen tal van uitweidingen die het document in zijn historische samenhang nog meer reliëf geven. Dit is voor een beter begrip vooral belangrijk telkens wanneer van Male zinspeelt op het bewind van de Geuzen en op de verwikkelingen die daaruit o.a. voor de economie en voor de godsdienstbeoefening voortsproten. Ook de nefaste ontwikkeling in de textielsector is door de uitgevers bijzonder aandachtig toegelicht. Zij doen dit verder met behulp van een viertal bijlagen over resp. de biografische concordanties, de Brugse wetlijsten, de evaluatie van de prijslijsten zoals van Male ze weergaf, en het onmisbaar glossarium. Het personenregister dat een tiental bladzijden beslaat, laat zien dat de Lamentatie ook in dat opzicht tal van herkenningspunten aanbrengt.

Een bedenking ‘en marge’ om te besluiten. Het handschrift van Zeghere van Male is tot stand gekomen in het laatste decennium van de 16e eeuw. Zijn inhoud was nadrukkelijk bestemd voor de tijdgenoten. Zijn er méér dan drie afschriften gemaakt, het valt moeilijk te zeggen. Maar ruim honderd jaar nadat de boekdrukkunst in deze gewesten het communicatiemedium bij uitstek was geworden, zijn in Brugge blijkbaar geen middelen voorhanden om met van Males tekst ter perse te gaan. Is dat niet een even sprekend symptoom van de zware crisis die de eens zo weelderige stad in die jaren moet hebben geteisterd?

G. Gyselen