Biekorf. Jaargang 78

[p. 48]

Pastoor Jan Nilis en de vestiging van Sarepta te Moerkerke

Het is reeds genoegzaam bekend dat het regularissen-klooster Sint-Elizabeth, genoemd Sarepta, in 1486 te Moerkerke gevestigd was. De kloostergemeenschap ontstond rond 1445 te Biervliet in het huidige Zeeuws-Vlaanderen. Vanaf 1461 nam het klooster, dat te Biervliet Emmaus werd genoemd, de regel van Augustinus aan. Zowel uit de statuten van het klooster als uit de herkomst van een aantal biechtvaders van de gemeenschap, blijkt dat Sarepta beïnvloed werd door de Moderne Devotie en de Congregatie van Windesheim⁽¹⁾.

Voor de vestiging te Moerkerke verkreeg het klooster de toelating van Pieter Bogaert, deken van het Sint-Donaas-kapittel en gevolmachtigde van de abt van Vermandois, houder van het patronaatsrecht op de parochie Moerkerke, op 27 oktober 1484⁽²⁾. Op 3 augustus 1486 verleenden Maximiliaan van Oostenrijk en Filips de Schone hun toestemming⁽³⁾. Op 6 september 1486 gaf Gillis de Baerdemaeckere, titelvoerend bisschop van Sarepta en wijbisschop van Doornik, aan de kloostergemeenschap toelating zich te vestigen te Moerkerke⁽⁴⁾. Op 14 september 1486 kwam de

(1) J. Raes, Geschiedkundige Schets van de oprichting en eerste jaren van het klooster van Sarepta in Biervliet en Moerkerke, [Oedelem 1946], samengevat t.g.v. een Heemkundige Wandeling op Moerkerke, in Rond de Poldertorens, 1963, VI, p. 67-68, - A. Cassiman, De Moderne Devotie of Geert Grote in Oost-Vlaanderen, in Ons Geestelijk Erf, 1952. XXVI, p. 153-155, - Id., Van Deinze over Biervliet naar Brugge, Windesheimse huizen in Vlaanderen, in Biekorf, 1952, LIII. p. 199-203, - M.-T. Sterken, Sarepta, Geschiedenis van een vrouwenklooster onder invloed van de Moderne Devotie en van Windesheim (1451-1783), onuitg. lic. verh., Gent, 1970, - zie ook onze bijdrage te verschijnen in Monasticon belge, dl. III, vol. 4.

(2) Orig. charter in Brugge, Rijksarchief, Blauw nr. 7584, - kopie in het cartularium van Sarepta. Brugge, Rijksarchief, Cumulus ecclesiasticus, nr. 600, f. 7r.-8r., - Nederlandse vertaling van het charter bij A. Sproncholf, Chronycke van onse eerste instellinghe in het Dorp ende Eylandt van Biervliet, f. 16v.-18r., Male, Archief Sint-Trudoabdij, fonds Sarepta, - de tekst van het charter ook bij M.-T. Sterken, o.c., p. 151-154.

(3) Brugge, Rijksarchief, Blauwe nrs. 4048 en 7585, - Cumulus ecclesiasticus, nr. 600, f. 14v.-15v., - A. Sproncholf, Chronycke..., f. 18r.-20r., - J. Coolens, Les rats de Biervliet, Cause singulière du premier déplacement du couvent dit de Sarepta, in La Flandre, 1873, V, p. 151-156, - M.-T. Sterken, o.c., p. 155-157.

(4) Brugge, Rijksarchief, Cumulus ecclesiasticus, nr. 600, f. 1-7, en laatste cahier, - A. Sproncholf, Chronycke..., f. 10r.-13r., - M.-T. Sterken o.c., p. 18.

[p. 49]

Baerdemaeckere naar Moerkerke om er de kerk, het altaar en het kerkhof van het nieuwe klooster in te wijden⁽⁵⁾. De Baerdemaeckere, wiens bisschopstitel Sarepta voortleeft in de naam van het klooster, wordt beschouwd als stichter van het klooster te Moerkerke⁽⁶⁾. In 1487 keerden 18 kloosterlingen naar Biervliet terug, zodat Emmaus en Sarepta twee aparte kloostergemeenschappen gingen vorden⁽⁷⁾. De kloostergemeenschap van Sarepta bleef in Moerkerke tot in het najaar van 1578⁽⁸⁾.

Eigenaardig genoeg heeft de kloostergemeenschap van Sint-Elizabeth voor de stichting te Moerkerke nooit toelating gekregen van de pastoor van de parochie. Pas nadat Sarepta te Moerkerke goed en wel gevestigd was, en de pastoor zijn ontevredenheid over de gang van zaken had uitgedrukt, werd in het klooster een ontwerp van overeenkomst opgesteld. Dit ontwerp is bewaard, en het lijkt ons interessant genoeg om het hier te publiceren⁽⁹⁾.

De toenmalige pastoor van Moerkerke, in het document: eerweerdeghen ende zeer wijzen meester Jan Nielles, proofst van Sinte Veilen binnen der stede van Ghend ende prochiepape van Moerkerke, kan geïdentificeerd worden. Jan Nilis, doctor in de rechten, kanunnik van het Sint-Pieterskapittel te Rijsel, proost van het Sint-Veerlekapittel te Gent, pastoor te Moerkerke, verbleef veelal te Rome, waar hij als litterarum apostolicarum scriptor et abbreviator bij de pauselijke kanselarij tewerkgesteld was. In deze functie kon hij in april 1489 bemiddelen ten voordele van het Rijselse Sint-Pieterskapittel⁽¹⁰⁾. Jan Nilis was dus een cumulator van prebenden en ambten, een typisch voorbeeld van de laatmiddeleeuwse seculiere geestelijkheid. Zijn houding tegen-

(5) Orig. charter in Male, Archief Sint-Trudoabdij, fonds Sarepta, - Brugge, Rijksarchief, Cumulus ecclesiasticus, nr. 600, f. 13v.-14r., - A. Sproncholf, Chronycke..., f. 20-21, - C. De Vos, Chronycke..., p. 6, Rond den Heerd, II, p. 305, 322, 323, - M.-T. Sterken, o.c., p. 19.

(6) Over deze figuur: U. Berliere, Les évêques auxiliaires de Cambra et de Tournai, Brugge-Rijsel, 1905, p. 137-139, - M.-T. Sterken, o.c. p. 19-21.

(7) Orig. charters van 13 en 22 augustus 1487 in Male, Archief Sint-Trudoabdij, fonds Sarepta, - Brugge, Rijksarchief, Cumulus ecclesiasticus, nr. 600, f. 8r.-12r., - C. De Vos, Chronycke..., p. 6-7, - M.-T. Sterken, o.c., p. 18-20 en 161-168.

(8) C. De Vos, Chronycke..., p. 12-13, - M.-T. Sterken, o.c., p. 24. - Op het oude kloostergoed herinnert nu nog steeds de naam van een hoeve en van het omliggende gehucht Sarepta aan het oude klooster.

(9) Zie Bijlage.

(10) E. Hautcoeur, Cartulaire de l'église collégiale de Saint-Pierre de Lille, Rijsel-Parijs, 1894, II, p. 1073-1075.

[p. 50]

over de stichting van het klooster Sarepta werd dan ook niet zozeer bepaald door enige zorg voor het religieus leven van zijn parochie, dan wel voor zijn eigen positie en financiële situatie.

In het ontwerp van overeenkomst wordt inderdaad nogal wat aandacht besteed aan een financiële regeling voor de pastoor (art. 6 en 10), naast een aantal beloften i.v.m. allerlei religieuze diensten en gebeden ter intentie van de pastoor (art. 1 tot 5). Op te merken valt ook dat er in het klooster wel enige wrevel kan bestaan hebben als gevolg van de tegenwerking van de pastoor: in andere parochies ondervonden gelijkaardige kloostergemeenschappen geen tegenwerking van de pastoor, aldus wordt gesuggereerd in het ontwerp (inl. en art. 4). Verder bevat de tekst informatie over het ontstaan van de gemeenschap te Biervliet en de reden van de overbrenging naar Moerkerke (inl.), over de samenstelling van de kloosterbevolking (art. 1 tot 3, art. 9), en over de sacramentele bevoegdheid van de biechtvader (pater) en de pastoor (art. 7 tot 9).

Naar alle waarschijnlijkheid werd het ontwerp echter niet uitgevoerd. Jan Nilis, die ook na zijn overlijden elk jaar zou herdacht worden in het klooster (art. 5), wordt in geen enkel obituarium van Sarepta vermeld⁽¹¹⁾. En op 5 maart 1513 werd een andere, gunstiger overeenkomst gesloten met een opvolger van Jan Nilis⁽¹²⁾.

N. Geirnaert

(11) Wij onderzochten het obituarium en het necrologium, Brugge, Rijksarchief, Cumulus ecclesiasticus, 598 en 599, en het Jaergetyde Boeck van het clooster van Sarepten, Male, Archief Sint-Trudoabdij, fonds Sarepta.

(12) Brugge, Rijksarchief, Blauw nr. 7607, - Cumulus ecclesiasticus, nr. 600.

Bijlage

Tekst van een ontwerp van overeenkomst tussen de pastoor van Moerkerke en de kloostergemeenschap van Sarepta te Moerkerke, kort na 14 september 1486.
Origineel, of eigentijds⁽¹³⁾ afschrift, op papier, één diploma (twee bladen, h.: 293 mm, b.: 207 mm), Brugge, Rijksarchief, Cumulus ecclesiasticus, nr. 2851.
[1 recto]
Omme te commene ter gracien ende inder vriendscepe van eerweerdeghen ende zeere wijzen meester Jan Nielles, proofst van Sinte Veilen binnen der stede van Ghend, ende prochiepape van Moerkerke, ende dat de pater, mater, broedren ende zustren

(13) Wat ook bevestigd wordt door het watermerk, dat kan vergeleken worden met Briquet, nrs. 8526-8533.

[p. 51]

vanden cloostre gheheeten Sarepten binnen der prochie van Moerkerke voorseit bliven souden moghen paysivelic, ghelic andre broedren ende zustren in ander prochien hemlieden hebben ende houden, zo vertoghen in alre oetmoedicheden, de voornoemde pater, mater, broederen ende zustren tnaervol ghende:
Eerst hoezij zijnde ende omtrend xl jaren gheweest hebbende binnen der stede van Biervliet, dat zij hemlieden vanden water ratten ende andren quaden fortuinen, die hemlieden an quamen, niet langhere onthouden en consten noch en mochten, uten welken eeneghe huere vrienden ende wel willende hemlieden an brochten de plaetse daer zij nu zijn.
Item ende want zij verstaen ende ghevoelen dat de voornoemde prochiepape tonvreden es, dat zij de voornoemde plaetse hebbenzonder zijn consent, nochtans dat zij al huerlieden uterste beste ende vermoghen ghedaen hebben omme datte te vercrijghene, zo zullen zij omme hem te vreden ende in paeyse te stellene, doen dees hier al verhaelt word.
(1) Te wetene, dat elc vanden priestren, daer zijnde, met grooter devocien celebreren zal eene messe.
(2) Item, dat elke zustre die den zoutre lezen can, devotelic eenen gheheelen zouter lezen zal.
(3) Item, elc vanden broedren ende zustren, daer zijnde, die den zouter niet lezen en connen, zullen elc lezen neghene Onzer Vrauwen hoedekins, die men ghemeenlic costumeert drie Onser Vrauwen zoutren.
[1 verso]
(4) Item, ende omme ter voornoemde plaetsen te moghen blivene, ghelik andre religieusen in andre prochien, zo zullen zij jaerlicx te al zulken daghe als den voornoemden meester Jan ghelieven zal, zijnghen eene solempnele messe, met dyaken ende subdyaken, vanden Heleghen Gheeste, also langhe als hij leven zal.
(5) Item, ende naer zijnen overlijdene zullen jaerlicx eeuwelik gheduerende zijnghen vigilyen ende eene messe van requiem over zijne ziele.
(6) Item, zullen jaerlicx gheven den prochiepape van Moerkerke eenen goudene rijnsschen ghuldene.
(7) Item, ende mids desen, zo bidden zij in aller onderdanichede, dat huerlieden pater huerlieden biechte horen mach, hemlieden de heleghe sacrementen vanden outhare ende olyzele gheven, ende begraven moghen broedren ende zustren, gheproffest ofte binnen haren proufjare zijnde.
(8) Item, als vander helegher olye, dat zij die jaerlix halen zullen ter kerken van Moerkerken, ende die hemlieden de prochiepape gheven zal.
(9) Item, als vanden cnapen, dienlijnghen, ende andre die binnen huere belokene wuenen, gheen proffes ghedaen hebbende, ofte binnen haren proufjare niet zijnde, die zullen te biechten, te heleghen sacremente gaen te Moerkerke ende daer begraven worden ten waer bij consente vanden prochiepape aldaer.

[p. 52]

[2 recto]
(10) Item, ende al eist dat men daer ghene offranden en doet, noch ooc datter als noch geen appoort en heeft ghezijn, up aventuere offer eeneghe offeranden ghescieden in zielmessen ofte andren messen, ende datter ooc eenich appoort inne quaeme bij paerdoenen ofte anders, dat van die offeranden, offerkerssen ende appoorte, de prochiepape van Moerkerke altoos vandan de rechte heltscheede hebben zal.