Biekorf. Jaargang 76

[p. 374]

Moderne devotie en onderwijs te Damme

In de geschiedschrijving van de stad Damme werd nog niet veel aandacht besteed aan de priorij Nazareth. Meer dan 50 jaar geleden verscheen in dit tijdschrift een korte bijdrage van J. Opdedrinck over de priorij⁽¹⁾. Daarna werd de priorij bijna volledig vergeten door de historici⁽²⁾. Toch heeft de nauwlettende archivaris E. Persoons in 1969 de vraag gesteld of er een verband bestaat tussen de priorij Nazareth en de Broeders van het Gemene Leven⁽³⁾.

Recent onderzoek heeft uitgewezen dat E. Persoons de historische werkelijkheid zeer dicht benaderde. De priorij Nazareth werd in 1456 gesticht door 2 Broeders van het Gemene Leven van het Sint-Janshuis te Geraardsbergen, die toen te Gent verbleven. Op 27 februari 1457 legden de Broeders van het huis Nazareth kloostergeloften af. Van dan af werd het huis een priorij van reguliere kanunniken. Een aantal prioren waren afkomstig uit kloosters van de Windesheimse congregatie: Sint-Maartensdal te Leuven, Groenendaal, Elsegem. Nazareth zelf was nooit aangesloten bij de Windesheimse congregatie. De príorij leidde een autonoom bestaan tot in het begin van de XVIe eeuw⁽⁴⁾.

Ook uit de activiteit van de reguliere kanunniken blijkt de geest van de Moderne Devotie. De priorij Nazareth beschikte over een actief scriptorium⁽⁵⁾, en uit de stadsrekeningen van Damme komt duidelijk naar voren dat de Broeders naar Damme waren gekomen om er, in samenwerking met het stadsbestuur, het onderwijs te organiseren⁽⁶⁾.

Het leek ons belangrijk hier te blijven stilstaan bij enkele gegevens in verband met het onderwijs te Damme en de

(1) J. Opdedrinck, Het klooster der Nazaretten te Damme, in Biekorf XXVI, 1920, blz. 49-59.

(2) A. Viaene, Nazaretten in Vlaanderen, in Biekorf, LXIV, 1963, blz 194, vermeldt de priorij nog, het Monasticon beige, III, vol. 3, gewijd aan de kloosters van de reguliere kanunniken in West-Vlaanderen heeft de priorij Nazareth niet vermeld. In extremis kon nog een no titie worden opgenomen in het dit jaar te verschijnen vol. 4, gewijd aan de kloosters van reguliere kanunnikessen en karthuizers.

(3) E. Persoons, De Broeders van het Gemene Leven in België, in Ons Geestelijk Erf, XLIII, 1969, blz. 3.

(4) N. Geirnaert, Prieuré de Nazareth à Damme, te verschijnen in Monasticon beige, III, vol. 4.

(5) In dit verband zij ook verwezen naar de nogal onnauwkeurige bijdrage van J. De Smet, In de parociekerk van Damme, in Biekorf, LX 1959, blz. 354.

(6) Zie Bijlage

[p. 375]

rol van de Broeders van Nazareth. Op 3 maart 1456 boden Aernoud vanden Hende en Gheeraert Stampe zich aan bij het stadsbestuur om de stadsschool te organiseren. Als welkomgift werden hun 2 kannen wijn aangeboden. Gelijkaardige aantekeningen over onderhandelingen in verband met de organisatie van het onderwijs komen nog voor op 4 en 18 april⁽⁷⁾. Op 6 mei 1456 verleende het stadsbestuur van Damme aan priester Aernoud vanden Hende dewelcke met meer andren by der gratien gods in meenynghen es te fondeerne een cloester van Regulieren, het poorterschap van de stad Damme⁽⁸⁾. Op 23 oktober 1456 kocht vanden Hende een huis erf gheheeten tmoriaenshooft met 2 aanpalende woningen aan de Brugse poort in de Raamstraat te Damme⁽⁹⁾. Als stichtingsdatum van het nieuwe klooster kan 27 februari 1457 worden vooropgesteld: op deze dag legden de prior en de broeders van Nazareth hun geloften af⁽¹⁰⁾.

Tijdens het prioraat van Aernoud vanden Hende bleef het klooster Nazareth trouw aan de oorspronkelijke bedoeling van de stichters en van het stadsbestuur: de organisatie van het onderwijs te Damme. Het stadsbestuur zorgde voor een vergoeding van de scholaster en voor het onderhoud van de schoolgebouwen, terwijl de priorij instond voor het onderwijs tegen een vergoeding vanwege het stadsbestuur. Op 23 maart 1457 schonk het stadsbestuur nog 2 kannen wijn aan het klooster ter gelegenheid van de aankomst van een zekere meester Tybaut, een nieuwe schoolmeester. Op 24 juni 1458 betaalde het stadsbestuur nog 4 pond gr. aan prior vanden Hende, maar bij dezelfde gelegenheid werd de priorij ontslagen van zijn verplichtingen inzake het onderwijs te Damme⁽¹¹⁾.

Het is niet duidelijk van wie het initiatief voor dit voortijdig ontslag is uitgegaan. Misschien vonden de reguliere kanunniken het onderwijs niet meer in overeenstemming met het kloosterleven. Het is echter ook mogelijk dat de priorij op initiatief van het stadsbestuur van zijn onderwijsopdracht

(7) Zie Bijlage, J. Opdedrinck, art. cit., blz. 50, vermeldt alleen 3 maart.

(8) Brugge, Rijksarchief, Charters met blauw nummer 5059 en Charters van het Vrije, nr. 461; J. Opdedrinck, art. cit., blz. 50.

(9) Brugge, Rijksarchief, Charters met blauw nummer 2347; J Opdedrinck, art. cit., blz. 51.

(10) Zie Bijlage.

(11) Zie Bijlage; J. Opdedrinck, art. cit., blz. 50

[p. 376]

werd ontslagen. De reguliere kanunniken werden als rectoren en leraars vervangen door Willem Zenders van Weert en Clais van Hamstede, meester in arten. Het lijkt ons niet onwaarwaarschijnlijk dat het Damse stadsbestuur de brave Moderne Devoten van Nazareth heeft willen vervangen door beter gekwalificeerde leraren met universitaire vorming⁽¹²⁾.

Hoewel we uit de bronnen niets afweten over het school-programma te Damme, mogen we in elk geval veronderstellen dat Damme door toedoen van het stadsbestuur en de Moderne Devoten na 1456 over een Latijnse school beschikte. Zowel te Gent als te Geraardsbergen, vanwaar de stichters van Nazareth afkomstig waren, hadden de Broeders van het Gemene Leven Latijnse scholen georganiseerd⁽¹³⁾. Dat zij als rectoren vervangen werden door 2 magistri artium lijkt ons inziens eveneens te wijzen op een stevig georganiseerde Latijnse school te Damme.

Noël Geirnaert

(12) Zie Bijlage, ook de formulering in de notitie in de stadsrekening lijkt dit vermoeden te bevestigen. - Willem Zenders van Weert (nu Ned. Limburg) was vanaf 1427 ingeschreven in de faculteit van de Artes aas de Leuvense universiteit (E. Reusens, Matricule de l'Université de Louvain, I, Brussel, 1903, blz. 243); Clais van Hamstede konden wij niet identificeren.

(13) Zie in dit verband de notities in het Repertorium domorum Fratrum Vitae Communis, te verschijnen in 1977.

Bijlage
Notities uit de Damse stadsrekeningen i.v.m. het onderwijs

De Damse stadsrekeningen, waarvan hier uittreksels worden gepubliceerd, zijn bewaard te Brussel, Algemeen Rijksarchief, Rekenkamer. Men vindt kopieën van belangrijke rekeningposten van de hand van W.H. James Weale in de Brugse Stadsbibliotheek.

1456, Brussel, Algemeen Rijksarchief, Rekenkamer, nr. 33595, f. 25r.: ‘Item den derden dach van maerte ghepresenteert heer aernoud vanden hende ende heer gheeraert stampe hier commende omme tannemen vander scole ii kannen wyns van poitou te v gr den stoop ghedreghen te meester aelbrechs’;

f. 25v.: ‘Eerst iiij in april anno lvi ghepresenteert heer aernoud vanden hende ende heer gheeraert stampe priesters ii kannen wyns van pailliete te vi gr den stoop ghevult ter weduwe sclercx ende ghedreghen te meester aelbrechs’;

f 25v.: ‘Item xviij in april ghepresenteert heer aernoud vanden hende ende heer gheeraert stampe priesters hier wesende up de handelinghe vander scole een kanne wyns van pailliete te vi gr den stoop ende een kanne poitou te v gr de stoop’;

1457, nr. 33596, f. 7v.:
‘Item betaelt heer Aernoud vanden hende prior vanden cloester

[p. 377]

ten nazarette inden dam de somme van iiij l. gr. tourn. bider wet ende ghemeene lechame vander stede gheconsenteert den voorseiden cloester ter eere van gode ende omme de augmentacie ende vermeersynghe vander scole alhier den termin van xiii jaer lanc ghedurende en dit over teerste jaer vande dertiene ghevallen te sent Jansmesse anno lvii’;

f. 7v.: ‘Item betaelt meester lievin carpentier scolastere vander scole van onser vrauwen kercke inden dam ter cause voorseit ii l. x s. gr. over de huere ende pachte vander voorseider scolastrie, dewelke dese stede ghehuert heeft den termin van ix jaer lane gheduerende, ende dit over teerste jaer vanden neghenen’;

f. 7v.: ‘Item betaelt Olivier van Craynest ende Willem van Craynest ghebroeders over de huere ende pachte van eenen huuse ende lant datter toebehoort gheheeten vantseles staende ande stichele vanden westhende vande kerchove omme de voorsside scole in te houdene, de welke dese stede ghehuert heeft den termyn van zesse jaer gheduerende omme ii l. x s. gr. siaers te betaelne ten tween paymenten binden jare dats te wetene deene heiltshede telken eersten daghe van novembre ende dander heiltschede den eersten dach van meye in elc jaer ende dit over een half jaer ghevallen in novembre lvii xxv s. gr.’;

f. 17vr.: ‘Item betaelt Willem van arpen ende priester van arpen van dat zij greux voerden inde nieuwe scole te v. gr. sdaechts’;

f. 29r: ‘Item den xxvijen dach van speurde anno lvi ghepresenteert den prior ende broederen vanden nazarette ten damme als zij profes daden iiij kannen wyns van bayonen van viij gr. den stoop ghevult ter wedewe sclercx ende ghedreghen te nazarette’;

f. 29r: ‘Item den xxiiien dach van maerte ghepresenteert meester tybaut de scolemeester te zijnen wellecomen ij kannen wyns van bayoene van viij groten dan stoop ghevult ter wedewe sclersx ende ghedreghen te nazarette’;

1458, nr. 33597, f. 8v.-9r:
‘Item betaelt heer Aernoud vanden hende prior vanden cloester ten nazarette inden dam de somme van iiij l. gr. tourn. bider wet ende ghemeene lechame vander stede gheconsenteert den voorseiden cloestre ter eere van gode ende omme de augmentacie ende vermeersynghe vander scole alhier den termyn van xiii jaer lanc ghedurende, ende dit over tweeste jaer vanden (9r.) dertienen ghevallen tsent Jansmesse anno lviij. Ende heift de vorseiden prior ende tcouvent vanden vorseiden cloestere der stede quiteghescolden vanden anderen toecommenden jaeren’;

1459, nr. 33598, f. 9r.:
‘Item betaelt meester Willem zenders van Weert ende Clais van hamstede, meesters in Arten ende Rectuers der scole vanden Damme up desen tijdt de somme van achte ponden groten henlieden dese eerste jaerschare toegheseit bij de goeden lieden vander wet vandezer stede in voordernesse vande vorseide scole ende up hopen van eenre studie particuliere hier bij huerlieder middele te makenne ende te ghecrighene in baten ende prouffyten vander stede, hendende dese eerste jaerschare te Medewintere Miiij^clix’