Biekorf. Jaargang 75

[p. 289]

Slijkschoenen
Twee aanwinsten voor het Stedelijk Museum voor Volkskunde te Brugge

Er bestaat een raadseltje dat luidt: ‘Mijn werk wordt onder de voeten getrapt en in de modder gestampt en toch kan men mij niet missen’. Welk beroep is dat? Het antwoord: de schoenmaker⁽¹⁾. Van al het schoeisel waren het de zgn. slijkschoenen die speciaal ontworpen werden om in de modder gestampt en getrapt te worden. Het Stedelijk Museum voor Volkskunde van Brugge werd officieel geopend op 29 juni 1973. De collectie is ondergebracht in de voormalige Godshuizen van de schoenmakers, de zgn. ‘Schoenmakersrente’, gelegen in de Balstraat⁽²⁾. Het museum bezit een volledige reeks schoenmakersalaam die bij gebrek aan expositieruimte nog niet kan tentoongesteld worden. Om dit gemis enigszins te compenseren worden sinds kort wel een paar zeldzaamheden geëxposeerd, namelijk een paar damesslijkschoenen verworven op 22 juni 1973 en een paar herenslijkschoenen verworven op 6 november 1974.

(1) Pol Heyns, Van schoenen en schoenmakers. In: Antieke Kalenderprenten. Leuven, 1945, p. 193.

(2) Zie: W.P. Dezutter, Het Stedelijk Museum voor Volkskunde te Brugge. Biekorf, 1973, 3-4, p. 65-72.

Materiële gegevens

A. Een paar slijkschoenen (afbeelding 1).

Materiaal en afmetingen: houten zool uit wilgenhout. Lengte: 23,5 cm. Dikte van de zool: 2 cm grootste breedte, gemeten op wreef: 7 cm.

Aan de onderkant van de zool bevindt zich een ovaalvormig ijzeren draagvlak op het hielstuk vastgeklonken met twee gesmede nagels en op het neusstuk met één gesmede nagel.

Grootste diameter van het draagvlak: 11,5 cm, kleinste diam.: 9 cm. Hoogte van het draagvlak: 3 cm leren riem aan beide zijden vastgespijkerd met vier gesmede nagels. De leren riem werd op de wreef van de voet samengebonden met een koord uit vlas.

Geen herstellingen. Alle gebruikte materialen zijn oorspronkelijk. herkomst en datering: herkomstig uit Steenvoorde (Frans-Vlaan-

[p. 290]

deren) en op 22.6.1973 aangekocht bij een particulier te Brugge. Datering: 19e eeuw.

bewaarplaats: Stedelijk Museum voor Volkskunde te Brugge. Inv: nr. VB. 73.1.

bibliografie: W.P. Dezutter, Stedelijk Museum voor Volkskunde, Brugge. Aanwinsten 1973. In: Museumleven, 1974, nr. 1, p. 44, afb. 1.

B. Een paar slijkschoenen (afbeelding 2).

Materiaal- en afmetingen: houten zool uit olmenhout. Lengte: 26,5 cm. Dikte van de zool: 2 cm. Grootste breedte, gemeten op de wreef: 9 cm. De neus van de zool loopt omhoog.

Aan de onderkant van de zool bevindt zich een rond ijzeren draagvlak, diam.: 14,5 cm. De opstaande delen van deze ijzeren draagring werden door de houten zool geboord, omgeplooid en op de binnenkant van de zool platgeslagen. De verankering gebeurde met het ijzer van het draagvlak zelf en niet met behulp van nagels. Hoogte van het draagvlak: 5,5 cm.

Op de zool werd een leren hielstuk en een weefriem vastgenageld. Het hielstuk werd aan beide zijden vastgenageld door middel van een reepje bovenleer en negen gesmede nagels. Het hielstuk (hoogte: 7 cm) en de weefriem met ijzeren gesp werden aan elkaar genaaid met koord. De grootste totale hoogte bedraagt: 14,5 cm.

In beide zolen werd een merkteken (hoofdletter H) uitgesneden. Geen herstellingen. Alle gebruikte materialen zijn oorspronkelijk. herkomst en datering: herkomstig uit Stavele (West-Vlaanderen) en op 11.6.74 in bruikleen ontvangen van A. van den Dorpe te St. Michiels-Brugge.

Datering: 19e eeuw.

bewaarplaats: Stedelijk Museum voor Volkskunde, te Brugge. Inv. nr. VB. 74.1.

bibliografie: ongepubliceerd.

Het ontstaan en gebruik van de slijkschoenen

Modderwegen, voetschrappers en slijkschoenen

Er bestaat een onmiskenbaar verband (zowel in ontstaan als gebruik) tussen de patijnen of trippen, de klompen en de slijkschoenen. Nochtans wordt in geen enkel bekend werk over het klompenmakersambacht⁽³⁾ of in regionale

(3) J. van Brakel, De vaktaal van de Nederlandse klompenmakers. Assen, 1958. H. Noorlander, Klompen, hun makers en hun dragers. Arnhem, 1962. F.J.M. van Puijenbroek, Onder de voet gelopen; het ontstaan en verdwijnen van een kleinnijverheid in Nederland na 1800: de Brabantse klompenmakerij. Tilburg, 1969. Idem, Voetstapppen in het verleden. In: Spiegel Historiael, 1971, nr. 12, p. 676-684. K. Timmer, De klomp in Europa. In: Ons Heem, 1971, nr. 1, p. 7-14.

[p. 291]

1. Een paar slijkschoenen herkomstig uit Steenvoorde, Frans-Vlaanderen. - Stedelijk Museum voor Volkskunde, Brugge (foto M. Platteeuw, Brugge).

[p. 292]

studies⁽⁴⁾ over dit onderwerp, expliciet melding gemaakt van de slijkschoenen.

Op de hier te bespreken 19e eeuwse modellen werd bij ons door A. Lowyck voor het eerst de aandacht gevestigd. A. Lowyck vernam voor deze slijkschoenen ook de benamingen modderschoen, sneeuwschoen, slijkpatinen en slijkschaatsen⁽⁵⁾. In Frans-Vlaanderen en in de Westhoek (Veurne-Ambacht) waar dit schoeisel het langst in gebruik is gebleven, spreekt men inderdaad zowel over slijkschoen als sneeuwschoen⁽⁶⁾. De oude middelnederlandse teksten vermelden nochtans uitsluitend ‘slijckschoen’.

De slijkschoenen werden aangebonden onder het normale schoeisel en dienden om het wegzakken op modderige wegen te voorkomen. Aangezien juist sneeuwval de wegen slijkerig kon maken is het ook niet te verwonderen dat men er ook de benaming sneeuwschoen aan gaf. Met dergelijk schoeisel aan, mocht men ca. 5 cm wegzakken alvorens de natte bodem te raken met de eigenlijke schoenen.

Het aanleggen van een systematisch wegennet en het verharden van deze wegen is bij ons pas begonnen in de 18e eeuw⁽⁷⁾. In plaats van steenwegen of ‘kasseiwegen’ kunnen we voor vele secundaire wegen tot begin 20e eeuw gewag maken van modderwegen die qua breedte overeenkwamen met de spoor- en velgbreedte van de boerenkarren⁽⁸⁾ die zorgden voor de natuurlijke loop van de weg. Op deze wijze ontstonden niet alleen landbouwwegen maar ook veldwegen, molenwegen, kerkwegen⁽⁹⁾, marktwegen en lijkwegen⁽¹⁰⁾. In de ons omringende landen was de toestand

(4) Bijv. R. Borremans, De klompenmakerij in Zuidwest-Brabant. In: Eigen schoon en de Brabander, 1968, p. 307-314. G. Vermeulen-Roose, Van boom tot klomp. Zonnebeke, 1973, 32 blz. R. Baert, Het kloefkap persambacht. In: Het Brugs Ommeland, 1973, p. 86-89. Enz.

(5) A. Lowyck, Slijkschoenen of modderschoenen of houten(slijk)patinen of slijkschaatsen. In: Ons Heem, 1965, I, p. 7-8.

(6) Genoteerd bij de zegslieden door A. Lowyck, A. van den Dorpe en E.H.L. Vanheule (Izenberge).

(7) Zie: J. de Smet, Het verkeer en de verkeerswegen bij ons in het verleden. Ons Heem, 1966, p. 185-199. - R. Haelewijn, Oostenrijkse wegen in West-Vlaanderen. Brugge, 1971, 59 blz.

(8) J. Theuwissen, Het landbouwvoertuig in de etnografie van de Kempen. Antwerpen-Utrecht, 1969, p. 31 e.v.

(9) Vergelijk het nog zeer duidelijk in het terrein herkenbare kerkepad van Heille (gem. Sluis) naar de kerk van Middelburg in Vlaanderen.

(10) V. Arickx, Geschiedenis van Pittem. Pittem, 1951, p. 98.

[p. 293]

2. Een paar slijkschoenen herkomstig uit Stavele, prov. West-Vlaanderen. - Stedelijk Museum voor Volkskunde, Brugge (foto M. Platteeuw, Brugge).

[p. 294]

van de wegen niet veel beter⁽¹¹⁾. Toch zijn wij nooit lichtende voorbeelden geweest als wegenbouwers. Onze kasseiwegen waren in het buitenland berucht⁽¹²⁾. Het is slechts te verklaren door het feit dat we overal dertig jaar (vroeger honderd jaar) te laat startten met onze projekten dat we (hoe paradoksaal het ook moge klinken) komen voor te liggen op andere landen. Bij dit cultuurhistorisch belangrijke fenomeen kunnen we hier niet lang stilstaan.

Op het platteland bleef de aanleg van steenwegen lang op zich wachten. De steenweg Lapscheure-Damme werd ingehuldigd in 1866, de steenweg Lapscheure-Hoeke werd aangelegd in de jaren 1890-1893, idem voor de steenweg naar Moerkerke⁽¹³⁾. Doch ook in de steden zal de toestand van de wegen te wensen overgelaten hebben. In de volksmond waren te Brugge minstens drie ‘Eirdewegen’ bekend: ‘Den Eirdeweg’ nu Sulferberg (bij Arsenaalstraat)⁽¹⁴⁾, de ‘Eerdeweg’ nu Annunciatenstraat en een ‘Eerdeweg’ nu de Calvarieberg geheten op St. Gillis⁽¹⁵⁾. In dit verband kunnen we hier ook nog wijzen op de sliktoponiemen in de betekenis van ‘laag, moerassig land’⁽¹⁶⁾ en op het voorkomen van de straatnamen ‘slikstraat’ zoals te Aardenburg en Groede in West-ZVL. en Slijksteeg te Hoorn (Ned.)⁽¹⁷⁾.

Zo bestaat er ook een verband tussen het voorkomen van voetschrappers aan burgerhuizen en kerken en de slechte

(11) Vgl. J. Brants, Van Zandweg tot Staatweg. In: Spiegel Historiael, 1973, nr. 7-8, p. 424-429. In 1768 werd het plan opgevat de zandweg van Den Haag naar Haarlem te bestraten. Dit plan stuitte op grote weerstand en het heeft tot 1804 geduurd voordat men overtuigd was van het nut der bestrating en een aanvang kon worden gemaakt met de werkzaamheden. - Zie ook: Bertrand Gille, Aspects de la cité médievale. Le tracé des rues et leur entretien. In: Archeologia. 1965, nr. 4, p. 32-39.

(12) De volgende anekdote werd verteld: Wanneer men thuis een liter melk dronk en dan per fiets van Strobrugge naar Maldegem reed had men bij aankomst een halve kilo boter in de buik.

(13) A. Vermeersch, De oudste Steenwegen te Lapscheure. In: Rond de Poldertorens, 1970, nr. 4, p. 156-159. - Wij vestigen in dit verband de aandacht op de cafébenaming ‘De nieuwe steenweg’, Moerkerksesteenweg 8 te St.-Kruis-Brugge.

(14) Den Eirdenweg. Brugsche Krabbels. Brugsch Handelsblad, 4 aug. 1973.

(15) Karel de Wolf, Brugsch Volk. Brugge, 1942, p. 193 en p. 252.

(16) R. Rentenaar, Veldnamen in Warmenhuizen. In: Mededelingen van de Centrale Commissie voor het Onderzoek van het Nederlandse Volkseigen, nr. 20, 1968, p. 17.

(17) Vgl. Biekorf, 1973, 3-4, p. 115.

[p. 295]

toestand van de straten. Deze voetschrappers in gegoten ijzer zijn ingewerkt in de muur, rechts van de voordeur⁽¹⁸⁾. Ze zijn soms mooi versierd. Aan de kerken van Dudzele en Vijvekapelle komen mooie voetschrappers⁽¹⁹⁾ voor. M. Dewulf heeft onlangs gewezen op de betekenis van deze gebruiksvoorwerpen en ook hier dient weer de alarmklok geluid⁽²⁰⁾.

Het overwegend voorkomen van slijkerige wegen, zowel op het platteland als in de steden, en het verschijnsel van voetschrappers en slijkschoenen hangen dus duidelijk samen. De klompen liet men buiten aan de deur staan; de schoenen werden aan de voetschrapper schoongemaakt alvorens het huis binnen te gaan. De klompen werden tijdens het mishoren wel aangehouden in de kerk⁽²¹⁾ maar men kon verwachten dat de kerkgangers eerst de klompen (en schoenen) zouden afschrappen aan de voetschrapper naast de kerkdeur. Hetzelfde geldt voor de slijkschoenen die men in het kerkportaal achterliet.

(18) Zo'n voetschrapper komt o.a. voor aan het pand Annunciatenstraat 82, de voormalige ‘Eerdeweg’ (1834)!

(19) Vgl. Van Dale, Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. 1969, p. 2283 voetschrapper = gestel om de schoenzolen op schoon te schrappen.

(20) M. Dewulf, Het verdwijnen der voetschrappers en luchtroosters in gegoten ijzer. In: Annalen van de Oudheidkundige Kring van het Land van Waas, 1973, p. 287-290.

(21) R. Baert, vgl. noot 4, p. 88.

Het ontstaan van de slijkschoenen

J. Weyns schrijft in zijn standaardwerk ‘Het Volkshuisraad in Vlaanderen’ op p. 1141: ‘Soms worden wij getroffen door dezelfde vorm die twee voorwerpen vertonen die ver van elkander zijn ontstaan...’⁽²²⁾.

Het nog steeds diepingeworteld superioriteitsgevoel van de Westerling brengt een sterk ethnocentrisch gerichte visie met zich mee die de uitvinding van bepaalde voorwerpen tracht te zoeken in eigen land of in de Grieks-Romeinse leefwereld. Het is natuurlijk onzinnig om de uitvinder(s) of de plaats en de tijd van ontstaan van de slijkschoenen precies te willen achterhalen. Een dergelijk praktisch schoeisel kan

(22) J. Weyns, Volkshuisraad in Vlaanderen. Beerzel, 1974, deel III, blz. 141. In dit werk wordt niet gehandeld over de volkskledij en schoeisel. Vgl. J. Weyns, trefwoord patijnen in: Bij Bruegel in de leer voor honderd-en-een dagelijkse dingen. Ons Heem, 1969, nr. 3, p. 116.

[p. 296]

overal ontstaan zijn daar waar bepaalde klimatologische omstandigheden dit rechtvaardigen. Zo zal men het ontstaan van de benenschaatsen in verschillende landen kunnen situeren (maar zeker niet in Zuiderse landen) hoewel men voor het ontstaan van de ijzeren schaatsen in de 16e eeuw expliciet Nederland aanwijst⁽²³⁾.

Er is geen enkel land dat duidelijk als bakermat van het hoefijzer kan worden aangewezen. De oudste gevonden hoefijzers dateren uit de 9e eeuw terwijl men ze gelijktijdig aantreft in het Westen en in het Byzantijnse rijk⁽²⁴⁾.

In een klein geografisch gebied kunnen onafhankelijk van elkaar twee dezelfde uitvindingen worden gedaan of heruitgevonden. Wij denken hier aan de uitvinding van de luchtband in 1888 dor de Ierse veearts John Boyd Dunlop in Belfast. Dunlop kende de uitvinding niet van zijn voorganger Robert Thomson die reeds in 1845 een koets met luchtbanden uitrustte in Londen. Thomson liet zelfs zijn uitvinding brevetteren⁽²⁵⁾.

Met betrekking tot de ontstaansgeschiedenis van de klomp merkt J. van Brakel dan ook terecht op dat dit schoeisel niet zonder meer kan verklaard worden als een produkt van het Holland van de 14e eeuw, aangezien dit houten schoeisel ook aangetroffen wordt in Denemarken, Noord-Duitsland, Nederland en België, Frankrijk, Zwitserland en NoordItalië⁽²⁶⁾. Dat de klomp zich in Holland rond 1400 of iets vroeger zou ontwikkeld hebben uit de platte patijn (Van Brakel, blz. 15) is minder waarschijnlijk.

Wij sluiten ons liever aan bij de mening van F.J.M.

(23) S.C.A. Tan, Schaatsen. Bussum, 1967, p. 22. Bij de reorganisatie van het chirurgijnsgilde te Amsterdam in 1551 werden de klompenmakers hiervan gescheiden en vormden een nieuw gilde samen met de schaatsenmakers, leestenmakers en de stillegangmakers. S. Tan laat op p. 30 ten onrechte uitschijnen dat de schaatsenmakers in 1551 een zelfstandig gilde gingen vormen. - Zie: W. van Ravesteyn, Onderzoekingen over de economische en sociale ontwikkeling van Amsterdam gedurende de 16e en het eerste kwart der 17e eeuw. Amsterdam, 1906, p. 145. Cfr. van Bakel, op. cit., p. 161.

(24) G. Carnat, Le fer à cheval à travers l'histoire et l'archéologie. 1951. De slijkschoenen roepen bij ons het beeld op van de Romeinse hipposandalen.

(25) J.B. Quintijn, Historische opmars van de techniek. Gent, 1963, p. 68. - Hier laat een historische constante zich gelden volgens dewelke een uitvinding verschillende keren moet herhaald worden.

(26) J. van Bakel, op. cit., p. 29. - Vgl. K. Timmer, De klomp in Europa. p. 13 die voor Spanje een soort klompen noemt met verhoogde uitsteeksels, de zgn. almadrenas, die dienden om het wegzakken in de sneeuw of modder te voorkomen.

[p. 297]

Puyenbroek, die geneigd is de holle klomp vroeger te dateren dan de 14e eeuw en aanneemt dat de klomp zich, nààst en niet uit de patijn, ontwikkelde uit de platte zool. De klomp, als beschermer tegen vocht en koude, voorzag in een behoefte van de meest eenvoudige en minst opvallende bevolkingsgroep en vormde dan ook een plattelandsprodukt bij uitstek. Deze huisnijverheid van de plattelandsbevolking bleef lang onopvallend en de overgang naar het stedelijk ambacht voltrok zich pas in de 15e eeuw⁽²⁷⁾.

De trip of patijn deed dienst als onderschoen en extra zool en gaf zodoende bescherming aan het dun lederen schoeisel. De patijnen vertonen onder de hiel en de voorvoet verdikkingen die eveneens bedoeld waren om vocht te weren. In feite betreft het hier reeds een slijkschoen ‘une chaussure contre la boue’ zoals de Larousse zegt onder het trefwoord patin. De patijn (van fr. patte) vond waarschijnlijk zijn oorsprong in Frankrijk en werd bij de adel en burgerij gedragen van de twaalfde tot de zestiende eeuw. Viollet-Le-Duc geeft als definitie voor patins: ‘Chaussure qu'on mettait par-dessus les chausses ou les souliers, pour marcher dans la boue et se préserver de l'humidité’⁽²⁸⁾.

In het Middelnederlands spreekt men zowel over patijn, platijn, holsch, tryp als stilleganck⁽²⁹⁾.

In de beeldende kunst treffen we mooie voorbeelden aan van patijnen maar we dienen ons hier te beperken tot de opsomming van een paar markante voorbeelden zonder er uitvoerig aandacht aan te besteden⁽³⁰⁾. We denken dan in de eerste plaats aan het schilderij ‘Het echtpaar Arnolfini’ door Jan van Eyck, gedateerd 1434 en bewaard in The National Gallery te Londen⁽³¹⁾. Op de voorgrond staan een

(27) Eerst in 1429 maakte een Leidse keur onderscheid tussen ‘platijnmakers ende hoelbloecmakers’.

(28) Viollet-le-Duc, Dictionnaire Raisonné du Mobilier Français. Paris, 1873, deel IV, p. 170-171. - Behalve houten patijnen waren ook nog zgn. souliers-patins in gebruik; zie: Viollet-le-Duc, p. 339, fig. 7.

(29) Zie: E. Verwijs en J. Verdam, Middel-nederlandsch Woordenboek. 's-Gravenhage, 1905, deel 6, p. 195-196 en 431-432. - Vgl. L.L. de Bo, Westvlaamsch Idioticon. Gent, 1892, trefwoord patijn, p. 722 en p. 754 ‘In den zin van een houten schoeisel zeggen wij patijne, en geenszins platijne’.

(30) Zie daarvoor: W.P. Dezutter, Slijkhosen, patijnen, klompen, slijkschoenen en slijksporen. Een bijdrage tot de geschiedenis van hei schoeisel. 1975, ter perse.

(31) Martin Davies, National Gallery catalogues. Early Netherlandish School. Londen, 1968, p. 49-52. - Een reproduktie is te zien in het Imaginair Museum Van Eyck, Groeningemuseum Brugge.

[p. 298]

paar trippen. Een tweede voorbeeld vormt de opdrachtsminiatuur uit de ‘Chronique de Hainaut’ (ca. 1445 Kon. Bib. Brussel). Op deze miniatuur met Philips van Bourgondië en zijn hofhouding⁽³²⁾ ziet men vijf personages met trippen aan en twee met zgn. ‘souliers-patins’⁽³³⁾. De patijnen volgen hier volkomen de vorm van de zgn. tootschoenen of snavelschoenen. Dit schoeisel ‘à la poulaine’ is lang en puntig en dit model wordt in de patijnen (de houten onderschoen) volledig nagevolgd. Vormen de trippen, naar onze voorstellingsbegrippen, het schoeisel bij uitstek uit de tijd van de Bourgondiërs dan is dit, algemeen beschouwd, zeker niet waar. Zowel in een ver verleden als heden ten dage werden in China en Japan patijnen gedragen. Deze zgn. sokkelschoenen (Gèta) werden gedragen ‘zum Schutze gegen Straszenschmutz’⁽³⁴⁾.

Zowel in de Oosterse kulturen als in de eeuw van de Bourgondiërs kon men een sociaal-distinctieve betekenis aan de trippen toekennen. We kunnen hier spreken over ceremonieel schoeisel⁽³⁵⁾. Schoeisel met steltachtige verhogingen was eveneens zeer in de mode in Turkije. Een mooi voorbeeld vormt het schilderij ‘Turkse vrouw en haar slaaf’ van Jean-Etienne Liotard (1702-1789) in het ‘Musée d'art et d'histoire’ te Genève. Zowel de vrouw als de slaaf dragen trippen, het standsverschil wordt aangeduid door de verschillende hoogte van de stelten.

(32) L.M.J. Delaissé, Les ‘chroniques de Hainaut’ et l'atelier de Jean Wauquelin à Mons, dans l'histoire de la Miniature Flamande. Miscellanea Erwin Panofsky, Brussel, 1955, p. 21-56, afb. 1. Zie ook afb. 9 in: F.W.S. van Thienen, Acht eeuwen kostuum. Hilversum-Antwerpen, 1967. In dit werk wordt nochtans geen enkele aandacht geschonken aan het schoeisel maar bijv. wel aan de kapsels.

(33) Zie voor de patijnen en de ‘souliers-patins’ (vgl. noot 28) ook C. Enlart, Manuel d'archéologie Française. Le Costume. Parijs, 1916, deel III, p. 263, 265 en p. 267, fig. 287.

(34) Zie: Wolfgang Born, Das Schuhwerk in den altorientalischen Hochkulturen. In: Ciba-Rundschau, nr. 43, Bazel, 1940, p. 1564 en afb. op p. 1562.

(35) Vgl. R. König, Sociologie van de mode. Utrecht-Antwerpen, 1965

Enige oude teksten

De Bo vermeldt in zijn Westvlaamsch Idioticon de slijkschoen: ‘Schoe kloek en sterk genaaid, en vast toegeregen tot boven de knoesels, dienende om door slijk te gaan. Zijne slijkschoe'n aansteken om door modderwegen te reizen’⁽³⁶⁾.

(36) L.L. de Bo, Westvlaamsch Idioticon. Gent, 1892, p. 897 (1e uitgave 1873).

[p. 299]

Verwijs en Verdam behandelen de slijkschoenen niet in hun Middelnederlandsch Woordenboek hoewel het woord wel voorkomt in het ‘Etymologicum’ van Kiliaan, een Nederlands-Latijns woordenboek waarvan de eerste druk dateert uit 1583 met herdrukken tot 1777. Kiliaan vermeldt Slijck-schoen = Pero⁽³⁷⁾. Op dezelfde bladzijde vermeldt hij eveneens de Slijck-hose = Pero. De ‘Pero’ was bij de Romeinen een zwaar bespijkerd, hoog gesloten schoeisel. De caligae, het specifiek Romeinse soldatenschoeisel, wordt daarmee gelijkgesteld. De Romeinen kenden ook de sculponea, een houten sandaal of trip⁽³⁸⁾.

De slijk- of slophozen waren lange tot de liezen reikende linnen kousen, waaraan bespijkerde zolen waren vastgemaakt. Het woord slobkous komt van slob, d.i. modder⁽³⁹⁾.

Bij de behandeling van het trefwoord slijt vermelden Verwijs en Verdam ook terloops de slijkschoen. Zij citeren een tekst uit de 15e eeuwse rekeningen van de kerkmeesters van de Buurkerk te Utrecht die als volgt luidt: ‘(So) heeft die kerc ghecoft tegen G... die mans scoen, die in slijt gaen om 10 wit⁽⁴⁰⁾, ende die op stilleganghen⁽⁴¹⁾ gaen om 9 wit, die vrouwenscoen om 6 wit.... der kinder scoen om 5 wit’⁽⁴²⁾. Men verklaart ‘die in slijt gaen’ als gebruikt op plaatsen waar ze aan slijtage onderhevig zijn in de betekenis van stevige schoenen. Anderzijds nemen de auteurs aan dat slijt een verkeerde lezing kan zijn voor slijt en men verwijst in dit verband naar het woord slijtschoen bij Kiliaan. A. Viaene wees er ons op dat voor die periode de verkeerde lezing T voor C in het oud schrift veelvuldig gemaakt kan worden. Bijgevolg mag het zeker niet uitgesloten worden geacht dat hier sprake is over schoenen die moesten dienen om door het slijk te gaan.

In het Woordenboek der Nederlandse Taal wordt de slijkschoen wel opgenomen. Men handelt aldaar o.a. over ‘stevige beijzerde slijkschoenen’⁽⁴³⁾. Reeds de Middeleeuwse patijnen werden beslagen met ijzers om het uitglijden op het ijs te voorkomen. Een rekening uit 1427 spreekt over ‘Pour ferrer 3 paires desdits patins pour aler sur la glace’⁽⁴⁴⁾. Men spijkerde zelfs kleine hoefijzertjes onder het schoeisel zoals blijkt uit dezelfde rekening uit 1427: ‘Pour Carreler 3 paires de gros soulliers pour iceulz faire ferrer chacune paire de 4 fers, à façon de fers à chevaulx, et en iceulx

(37) Kiliaan, Etymologicum. Utrecht, 1777, p. 595.

(38) Zie: W. Groenman-van Waateringe, Romeins lederwerk uit Valkenburg. Z.H. Groningen, 1967, p. 142. - Vgl. de inleiding van het Romeins schoeisel :bij A.L. Busch, Die römerzeitlichen Schuh und Lederfunde der Kastelle Saalburg, Zugmantel und Kleiner Feldberg. Saalburch-Jahrbuch, 22, 1965, p. 158-210.

(39) Verwijs en Verdam, M. Wb., deel 7, p. 1294 en 1302.

(40) De Wit is een munt de zgn. witpenninc.

(41) De stilleganc is de naam voor een pantoffel of muil van leer met een houten zool. Zie: Verwijs en Verdam, M. Wb., deel 7, p. 214

(42) Verwijs en Verdam, M. Wb., deel 7, p. 1275-1276.

(43) Wb. der Nederl. Taal Leiden-'s-Gravenhage, 1936, deel 14, p. 1735.

(44) M. Beaulieu en J. Baylé, Le costume en Bourgogne. Parijs, 1956, p. 93.

[p. 300]

mis 4 gros cloux à grosses pointes, pour aler sur la glace’⁽⁴⁵⁾ In herinnering brengend wat wij hogerop schreven over het verloren gaan van uitvindingen doet het potsierlijk aan om te lezen dat te Parijs in 1810 het hoefijzer als hakversterking als grote nieuwigheid werd gelanceerd⁽⁴⁶⁾. Klompen met scherpe ijzers om op glad ijs te kunnen lopen waren in Nederland o.a. te Marken in gebruik⁽⁴⁷⁾. In heel Scandinavië kende men trouwens de Issko of ijsschoen, een patijn voorzien van spijkers op de houten verdikkin(gen⁽⁴⁸⁾. Daarnaast bestaat er een sleevormige remschoen om karren te laten stoppen, de zgn. Bremsesko⁽⁴⁹⁾.

Hier dient ook de aandacht gevestigd op de zgn. slijksporen of ijssporen. Slijckspore komt reeds voor bij Kiliaan. Dit waren sporen die vastgehecht werden aan het schoeisel om op slijkige plaatsen weggelijden te voorkomen⁽⁵⁰⁾. De grondwerkers gebruiken slijksporen om op glibberige loopplanken te kunnen gaan⁽⁵¹⁾.

Uit deze bondige opsomming blijkt dat men verschillende modellen slijkschoenen of aanverwante middelen gebruikte om zich teweer te stellen tegen de modder.

(45) M. Beaulieu en J. Baylé, op. cit., p. 91. Vgl. L. de Laborde, Les ducs de Bourgogne, études sur les lettres, les arts et l'industrie. Paris, 1849-1852, 3 vol., nr. 4906.

(46) W. Born, Der übergang vom handgemachten zum maschinell erzeugten Schuh. Ciba-Rundschau, 1940, p. 1587.

(47) H. Noorlander, Klompen, hun makers en hun dragers. Arnhem, 1962, p. 15, afb. nr. 15.

(48) Zie: Kai Uldall, Catalogus Openluchtmuseum ‘Frilandsmuseet’ Kopenhagen, 1966, p. 29 met afb.

(49) Ibidem, p. 7 met afb. - Bremsesko. (Den.) Dragshoe for braking horse wagon (Eng.) Patin-sabot pour freiner les chariots (Fr.), Bremseschuh für Pferdewagen (Dts.).

(50) Verwijs en Verdam, M. Wb., deel 7, p. 1278-1279.

(51) Wb., Ned. Taal, deel 14, p. 1735 met een beschrijving van de slijksporen.

De houtsoort en het merkteken

Zowel in Nederland⁽⁵²⁾ als in België⁽⁵³⁾ werden in de klompennijverheid bij voorkeur wilgehout en populierenhout gebruikt. Onder de andere houtsoorten worden nog genoemd de iep, de olm en voor de fijnste klompen beukenhout. Onze slijkschoenen model A. zijn vervaardigd uit wilgehout en model B. uit olmenhout.

Het is hier interessant om te verwijzen naar de keure en de statuten van de Brugse cordouaniers waarvan de oudste reglementen opklimmen tot 1445. Op folio 43, op datum van 26 juni 1627, staat de keure van de patinemakers

(52) J. van Bakel, op. cit., p. 22-23. Zie aldaar voor de eigenschappen van de gebruikte houtsoorten.

(53) G. Vermeulen-Roose, op. cit., p. 8-9.

[p. 301]

3. Eigendomsmerk op slijkschoen. (foto M. Platteeuw, Brugge).

[p. 302]

die een afdeling vormden van het schoenmakersgilde. Artikel 5 bepaalt: ‘Dat de patijnen ghemact zullen worden van behoorlick hout, te weten van wulghen, abeelen ofte popelieren, ende die becleeden met goedt ghewarandeert leder...’ Voor de Brugse schoehoutemakers golden ongeveer dezelfde bepalingen⁽⁵⁴⁾. In het gebruik van de houtsoorten zien we aldus een eeuwenlange voorkeur en traditie.

Op de binnenkant van de zolen van de slijkschoenen uit Stavele (zie afb. 3, détail) komt een ingesneden merkteken voor. Het betreft hier een uitgesneden half maantje en de letter H. (langs onder en boven gesloten). Het gaat hier ongetwijfeld om de eigendomsmerken van de eigenaar van de slijkschoenen en het betreft zeker niet het merkteken van de maker. Ook de merktekens of initialen die voorkomen op koekplanken verwijzen doorgaans naar de eigenaars-bakkers en niet naar de (anonieme) houtsnijder. Het insnijden van eigendomsmerken op klompen was eveneens gebruikelijk⁽⁵⁵⁾. Aangezien de slijkschoenen in het portaal van de kerk werden achtergelaten en veelal hetzelfde uitzicht vertoonden (vgl. de exemplaren in het Heemmuseum ‘De Plate’ te Oostende) vormde het aanbrengen van eigendomsmerken een goede voorzorg tegen het verwisselen.

De patijnzolen vervaardigd door het Brugse gilde der patijnemakers werden na kwaliteitscontrole (‘het waranderen’) wel voorzien van een merk van het gilde. Ieder schoehout of patijnehout werd door het ambacht getekend ‘met een ijser leeseken’⁽⁵⁶⁾.

(54) L. Gilliodts-van Severen, les statuts du Métier des Cordouaniers à Bruges. La Flandre, XIII, 1882, p. 31-32. St. Andriaan was de patroon van het Brugse gilde der patijnemakers. - Zie: L. Ghys, De Gilde van ‘mijn heere Sint Adriaan’. Biekorf, 1901, p. 148-153.

(55) Vgl. H. Noorlander, op. cit., p. 58, afb. 90.

(56) L. Gilliodts-van Severen, op. cit., p. 32. - Vgl. A. Viaene, Kleine Verscheidenheden uit Vlaamse bronnen. Brugge, I-II, p. 81 schoehouten.

De makers en de dragers van de slijkschoenen

Van ouds wordt er in het schoeisel een onderscheid gemaakt tussen mansschoenen, vrouwenschoenen en kinderschoenen. Dit geldt uiteraard ook voor de klompen. De fijne leest van de slijkschoenen uit Steenvoorde verwijzen wellicht naar een slanke damesvoet. Het model B zal zowel door mannen als vrouwen gedragen zijn.

[p. 303]

A. Verbouwe, die één slijkschoen schonk aan het heemmuseum ‘Bachten de Kupe’ te Nieuwpoort, deelde mee dat de houten zolen werden gemaakt bij de timmerman, het ijzerwerk bij de smid en dat het overige aan de zorgen van de schoenmaker werd toevertrouwd⁽⁵⁷⁾. Dit is ook wel de meest logische verklaring die men kan geven. Zuiver technisch gezien zijn wij zeker dat het ijzerwerk rechtstreeks door de smid op de zool werd vastgeklonken. Het aanbrengen van het lederwerk en het fatsoeneren kwamen dan voor rekening van de schoenmaker.

Wie kon het laten maken van een paar slijkschoenen in bestelling geven?

Waarschijnlijk alleen de rijke burgers en rijke boeren. De werkman die alleen 's zondags buiten kwam met schoenen aan zal bij slecht weer toch wel (noodgedwongen) de voorkeur gegeven hebben aan de klompen. In 1842 verdiende een wever te Beernem 1,09 fr. per dag en een spinster 0.45 fr. Een roggebrood kostte toen 0,50 fr.⁽⁵⁸⁾. Eind 19e eeuw verdiende de bareelwachter van Deinze 2,10 fr. per dag terwijl toen een paar klompen 0,70 fr. kostte⁽⁵⁹⁾. Wij zien dan ook vooral de eigenaars van de grote polderhofsteden op slijkschoenen ter kerke gaan.

Anderzijds kunnen wij het niet eens zijn met diegenen die beweren dat de patijnen tijdens de Middeleeuwen alleen maar zouden gedragen zijn door adel en burgerij. De plastische bronnen spreken dit tegen. Reeds op 12e eeuws Frans beeldhouwwerk (o.a. kathedraal van Vézelay) worden boeren afgebeeld die patijnen dragen⁽⁶⁰⁾. Op een Antwerps retabel uit ca. 1520 met de uitbeelding van het Leven van Maria, in de O.L.Vr. basiliek van Tongeren komt in het tafereel van de Aanbidding der Herders een doedelzakspelende herder voor met slijkpatijnen aan. De patijnen zijn hier duidelijk aangebonden onder het normale schoeisel. Ook

(57) A. Verbouwe, Slijkschoenen II. In: Ons Heem, 1965, p. 112. Het betreft hier de slijkschoenen van de moeder († 1879) van A. Verbouwe. Ze zijn van hetzelfde model als die uit het Museum voor Volkskunde te Brugge (model B) en Oostende.

(58) A. Rijserhove, Beernem. Een heemkundige studie. Beernem, 1949, p. 268-269. - Vgl. voor gelijkaardige gegevens: Luc Schepens, Van Vlaskutser tot Franschman. Bijdrage tot de geschiedenis van de Westvlaamse plattelandsbevolking in de negentiende eeuw. Brugge, 1973, o. 11-16.

(59) G.P. Baert, Taatsen. In: Biekorf, 1967, p. 313.

(60) C. Enlart, op cit., p 263.

[p. 304]

St. Jozef draagt patijnen. Deze voorbeelden kunnen nog aangevuld worden.

Bleven veel exemplaren bewaard van de slijkschoenen? H. Noorlander vermeldt dat hij in geen enkele collectie klompen heeft aangetroffen ouder dan 150 jaar. Wie zou er trouwens aan gedacht hebben om een oude klomp te bewaren en dan nog wel met het doel hem later in een museum te zetten.

Het Vlaams Openluchtmuseum te Bokrijk en het Stedelijk Schoeiselmuseum te Izegem bezitten geen exemplaren⁽⁶¹⁾.

In Vlaanderen worden er alleszins exemplaren bewaard in de musea van Brugge, Nieuwpoort en Oostende. A. Lowyck vestigde de aandacht⁽⁶²⁾ op de exemplaren die bewaard worden in Frans-Vlaanderen, nl. twee paar in het Musée des Arts et Traditions populaires du Palais de Chaillot afkomstig uit Kales en dan nog een paar in een particuliere collectie te Guines. L. Vanheule vestigde onze aandacht op een paar exemplaren die bewaard worden in het museum van Kassel en die overeenkomen met het Brugs model A.

De geografische verspreiding en de kennis omtrent de herkomst laat toe te besluiten dat de hier behandelde modellen voorzien van ijzerwerk thuishoren in een FransVlaamse en West-Vlaamse kontekst.

Incidenteel kon de slijkschoen ook nog aangewend worden als voetprothese⁽⁶³⁾. De metamorfose van de slijkschoen kan immers zeer ver gaan. In de Ardèche (Frankrijk) worden schoenen, voorzien van een twaalftal getande nagels, gebruikt om de kastanjes te ontschorsen⁽⁶⁴⁾. Het allernieuwste in de schoenenmode vormt thans de springschoen, een schoen op twee hoge veren en bedoeld als kinderspeelgoed⁽⁶⁵⁾.

Men ziet hoe een museumaanwinst ongemerkt kan aanzetten tot het schrijven van een stukje weinig gekende geschiedenis, een terrein waarop nog veel glibberige en modderige paden te betreden zijn.

W.P. Dezutter

(61) Mededeling M. Laenen, Bokrijk en R. Bekaert, Izegem. - WiJ bogen hier niet op volledigheid, daarvoor dienen nog te veel collecties onderzocht.

(62) Ons Heem, 1965, p. 7.

(63) Mededeling van E.H. L. Vanheule, Izenberge die dit vernam van een oude dokter.

(64) Exemplaren bewaard in het ‘Musée du Mas de La Vignasse’. Zie: Roger Ferlet, Le Vivarais. 1970, p. 92-94, afb. 37 ‘Sole pour décortiquer les châtaignes sèches’.

(65) Zie: weekblad Knack, 13 nov. 1974, p. 204, foto 2.