Biekorf. Jaargang 75

[p. 159]

Sint-Eloois-Vijve
Halfweg-prochie

De belangwekkende studie van A. Viaene over de Osteliers van Ursel heeft overtuigend aangetoond hoe een gewone plattelandsgemeente door haar ligging halfweg verderafgelegen grote steden een belangrijk trefpunt kan worden en aan belang kan winnen, soms gedurende eeuwen⁽¹⁾.

De gemeente Sint-Eloois-Vijve is gelegen op de Leie en halfweg Kortrijk en Deinze en dus op de weg van Rijsel-Menen-Kortrijk-Gent. De ligging halfweg een belangrijke oude verkeersweg tussen grote middeleeuwse steden heeft aan deze gewone lokaliteit eeuwen lang een zeker belang verleend dat verder zal hebben gereikt dan men op het eerste gezicht kan vermoeden. In onze tijden van vlug verkeer heeft een half-weg rustpunt geen betekenis meer. In de oude tijd wel. Sint-Eloois-Vijve zal in de middeleeuwen belangrijker geweest zijn dan men zou denken, doordat het een rust- en wisselplaats was voor reizigers die van Rijsel of Kortrijk naar Gent trokken of omgekeerd.

In 1080 verschijnt een nieuwe burggraaf te Kortrijk, nl. een zekere Lambrecht, die afkomstig schijnt te zijn van het huis van Vijve. De burcht van Vijve was reeds op het einde van de 10e eeuw een belangrijk steunpunt van Boudewijn IV in zijn strijd tegen de oproerige Kortrijkzanen. In de 11e eeuw was het huis van Vijve een vooraanstaande familie⁽²⁾. Het is niet te gewaagd de veronderstelling te opperen dat de heren van Vijve (d.i. het tegenwoordige Sint-Eloois-Vijve en Sint-Baafs-Vijve) hun strategisch en economisch belangrijke ligging op de Leie en halfweg een belangrijke verkeersweg in het graafschap, benut hebben om hun positie in het graafschap te verstevigen.

In Vijve bezaten belangrijke middeleeuwse instellingen goederen en rechten. Waarschijnlijk hadden de graven van Vlaanderen daar bezittingen. In 1530 verkocht Jan van Kleef, heer van Auxerre, de bezittingen die hij had te Ingelmunster en te Sint-Eloois-Vijve⁽³⁾. Daar de heren van Kleef in onze streken (Land van Wijnendale, Roeselare) de rechtstreekse erfgenamen waren van de graven van Vlaan-

(1) Biekorf (1968), 169-172.

(2) E. Warlop, De Vlaamse Adel voor 1300 (1968), I, 118-119; cf. J. Noterdaeme, Jan van Rode, heer van Ingelmunster, in De Leiegouw (1972) vooral 20-23.

(3) J. Laenen, Les Archives de l'Etat à Vienne (1924), 133-134.

[p. 160]

deren via Jan van Namen en Gwijde van Dampierre, is het dus goed mogelijk dat deze goederen teruggaan tot een oud bezit dat de graven van Vlaanderen te Vijve in de middeleeuwen hielden. Ook de Gentse abdijen bezaten sinds verre tijden gronden en allerlei rechten in de twee Vijve's. Bezittingen in een omgeving met zulke interessante ligging kan verklaard worden als een steunpunt op de lange reisroute van Gent naar het zuiden.

Onder de Bourgondiërs zou Sint-Eloois-Vijve een vaste standplaats worden op de reisweg van Rijsel naar Gent.

Isabella van Portugal, op weg van Rijsel naar Gent op 4-5 mei 1436, noenmaalde te Sint-Eloois-Vijve (‘disner a Vive’)⁽⁴⁾. Margareta van York, op 15 mei 1472, op weg van Drongen via Wervik naar Rijsel, stopte te Sint-Eloois-Vijve, en op 1 augustus 1475 gebruikte ze het ‘disner’ te Sint-Eloois-Vijve toen ze trok van Kortrijk naar Gent⁽⁵⁾.

‘Disner a Vive’ veronderstelt een meer dan gewone uitrusting op gebied van herbergen en afspanningen.

In 1779 waren er te Sint-Eloois-Vijve nog vijf herbergen, waarvan er drie blijkbaar herinneren aan de rol welke Vijve (zelfs toen nog) speelde als verstel- en rustplaats op de weg naar Gent of Kortrijk: ‘De Posterye van Vive’, ‘De Maeght van Ghendt’ en ‘Den gouden Leeuw’⁽⁶⁾.

Toen de postkoetsen hun intrede deden werd Sint-Eloois-Vijve een plaats om postpaarden te wisselen, wat zeker een hele bedrijvigheid en nering met zich meebracht. De paardenposterijen bevonden zich te Kortrijk (Het Damberd), te Sint-Eloois-Vijve, te Deinze en te Gent.

Om de goederentrafiek in de jaren 1590, ten tijde van de Vrijbuiters van Oostende en Sluis, te beschermen, werden hier en daar een soort garnizoenen aangelegd. Zo kwamen er zulke ‘sterkten’ te Tielt en te Emelgem, en op de baan van Kortrijk naar Rijsel te Sint-Eloois-Vijve⁽⁷⁾.

In 1716-17 werd de steenweg van Kortrijk naar Gent

(4) A. dela Grange & C. Looten, Itinéraire d'Isabelle de Portugal, du chesse de Bourgogne, in Ann. Comité Flam. de France (1938), 35.

(5) H. Vander Linden, Itinéraire de Charles, duc de Bourgogne (1936) t.a.p.

(6) De andere herbergen waren ‘Den Koeyevoet’ en ‘De Swaene’ V. Arickx, Herbergen in de kasselrij Kortrijk in 1779, in De Leiegouw (1965), 20.

(7) A. Viaene, Handelsverkeer Brugge-Kortrijk-Rijsel, in Biekorf (1973), 87.

[p. 161]

aangelegd. De uitzonderlijke positie van Sint-Eloois-Vijve was niet ontgaan aan Waregem, dat toen reeds een veel grotere gemeente was dan Vijve. De huidige steenweg (thans Rijksweg) loopt echter niet door het dorpscentrum van Sint-Eloois-Vijve zoals aanvankelijk werd gepland en zoals het eeuwen lang het geval was. De heer van Waregem, de graaf van Moen, die in het kasselrijbestuur van Kortrijk zetelde, kon de hogere overheid beïnvloeden om een afwijking naar Waregem uit te voeren. Aanvankelijk wilde hij de nieuwe steenweg door Waregem laten passeren. Maar het verzet van de heer van Sint-Eloois-Vijve, baron de Plotho van Ingelmunster, heeft dit plan verijdeld, zodat een tussenoplossing werd gekozen door de steenweg te laten lopen tussen de beide rivaliserende prochies. De paardenposterij op de steenweg bleef echter op grondgebied van Sint-Eloois-Vijve en zo bleef Vijve een laatste maal halfwegprochie tussen Kortrijk en Gent⁽⁸⁾.

Het werkkamp van de steenweg lag op Sint-Eloois-Vijve. De praktische uitvoering van de steenweg werd dus geregeld vanuit dit dorp en wel voor de gehele lengte van de nieuwe steenweg.

Over de Leie te Sint-Eloois-Vijve lag een brug waarop tolrechten werden gevraagd. De nabijheid van de Leie heeft ongetwijfeld de belangrijkheid van Vijve als verkeersknooppunt verhoogd.

Met de Franse Revolutie werden alle feodale rechten afgeschaft. Ook de bruggerechten over de Leie te Sint-Eloois-Vijve vervielen. Zij behoorden tot dan toe aan de graaf van Ursel die te Brussel woonde. Gedurende de Franse Republiek echter richtte de secretaris van de graaf van Ursel, een zekere Delcambe uit Tielt, zich tot de Administration Centrale de la Lys te Brugge om de rechten over de Leie te Vijve terug te mogen invoeren en weer het tarief te mogen toepassen dat vastgesteld was op 22 september 1776⁽⁹⁾. Over het resultaat van deze bemoeiïngen is niets bekend, maar uit het hele geval blijkt toch duidelijk dat Vijve een belangrijk knooppunt moet geweest zijn en dat zowel te land als te water de naam van Sint-Eloois-Vijve een zekere betekenis heeft gehad in de geografie van het oude graafschap Vlaanderen.

(8) G.P. Baert, De steenweg Kortrijk-Deinze 1716-1717, in Biekorf (1950), 193-200.

(9) Rijksarch. Brugge, Frans Archief, nr. 1.023.

[p. 162]

Nu is Vijve nog het kruispunt op de rijkswegen Roeselare-Ingelmunster-Waregem en Kortrijk-Gent. Maar de E3, de autosnelweg Rijsel-Gent-Antwerpen, heeft het oude Vijve onttroond ten voordele van Waregem, en bevestigd wat reeds eeuwen voordien door Waregem werd bevochten, namelijk dat Vijve slechts een klein dorp is gebleven en Waregem een bloeiende en naar de toekomst gerichte lokaliteit. Vijve heeft dus in de loop van de tijden zijn uitzonderlijke ligging niet kunnen valoriseren of bestendigen.

Het zou de moeite lonen eens stelselmatig de halfwegprochies op te sporen. Gemeenten halfweg gelegen tussen historisch belangrijke steden, die betrekkelijk ver van mekaar afgelegen zijn, zijn zeker merkwaardig genoeg om ze aan een nader onderzoek te onderwerpen. Ze bevatten soms historische resten, die op een eerste gezicht onverklaarbaar zijn, maar juist door deze geografische factor te laten meespelen, zin en inhoud verkrijgen.

L. Van Acker