Biekorf. Jaargang 73

[p. 307]

Ikonografie van Sint-Niklaas
De heilige in beeld in de Vlaamse provincies

⁺

Sint-Niklaas is noch een afgeschafte, noch een vergeten heilige. Standvastig tot heden ten dage bleef hij de heilige kindervriend, die men van oktober tot december, soms enigszins vertekend, op vele verschillende plaatsen en bij allerlei gelegenheden persoonlijk kan ontmoeten. Het meest actueel geliefd bleef zijn nachtelijke ommegang 5/6 december als bekwame weldoener, die over de daken rondrijdend, op een handige manier langs de schouw de kinderlaarsjes met geschenken vult. Hij is veel minder bekend in de hedendaagse wereld van ambacht en nering, en in onze gewesten is nooit iemand erin geslaagd om vast te stellen op hoeveel wijzen hij in de loop van de eeuwen werd afgebeeld en in welke omstandigheden zijn afbeeldingen bewaard zijn gebleven.

Louter uit nieuwsgierigheid, omdat Sint-Niklaas de heilige ook wel iets met Sint-Niklaas de stad te maken had, is Renaat Vanderlinden de volkskundige een verwoede Sint-Niklaasikonograaf geworden. Zelfs in Bari, de Sint-Niklaasbedevaartplaats, werd hij als Vlaamse pelgrim begroet met heel wat meer luister dan zijn middeleeuwse collega's boetevaarders op het eindpunt van hun verplichte tocht. Maar met de Baribedevaarders uit alle tijden had Vanderlinden één zaak gemeen: ook hij was jarenlang onderweg vooraleer zijn Sint-Niklaastocht werd beëindigd.

Het is bekend: een ikonografie samenstellen vereist een speurtocht naar alle afbeeldingen van het gekozen onderwerp, eist ook een verzamelen van alle historische en kunsthistorische gegevens over de ontdekte dokumenten, eist later ook een beschrijven en verklaren van alle materiële eigenschappen van deze dokumenten, eist ook een bundelen van een fotografisch archief bestemd voor eventueel vergelijkend onderzoek en mogelijke illustratie. Zo wil het de wet van de ikonografie en de ikonograaf waagt zich bewust in een domein waar speurzin, doortastendheid en uithoudingsvermogen als voornaamste eigenschappen gelden. Omdat Sint-Niklaas geen uitstaans heeft met kernenergie, maanonderzoek, milieuvervuiling en aardolie blijft overheidssteun bij voorbaat achterwege. Alleen een nederige Frans-Olbrechtsstichting heeft de auteur aangemoedigd.

Eerder bescheiden van ontwerp een zestal jaren geleden op gang getrokken komt het ikonografisch album over Sint-Niklaas thans als een luisterrijk feestgeschenk op de leestafel. Dit boek mag een grotere bewondering opwekken dan enig ander en als een voortreffelijk en waardevol cadeau worden aangeprezen, als men verneemt dat de auteur als ‘zelfuitgever te Zottegem, Belgium’ deze

+ R. VANDERLINDEN, Ikonografie van Sint-Niklaas in Vlaanderen. De auteur is ‘zelfuitgever’, Godveerdegemstraat te Zottegem. Druk Erasmus te Gent, 1972, 630 kolommen, meer dan 250 illustraties op kunstdrukpapier, formaat 30 × 22 cm. Prijs 1.000 fr. genaaid, 1.400 fr. gebonden.

[p. 308]

meesterlijke drukprestatie van Erasmus-Ledeberg zelf heeft geleid en gefinancierd, om het persoonlijk aan zijn vrienden aan te bieden.

Aan de basis van de speurtocht naar de Sint-Niklaasikonografie liggen de 52 bidplaatsen, die de heilige als kerkpatroon huldigen. Het zijn er 9 in de provincie Antwerpen, 14 in Brabant, 1 in Henegouwen (Edingen), 5 in Limburg, 2 in Luik (Eupen, Raeren), 8 in Oost-Vlaanderen en 13 in West-Vlaanderen. In deze laatste provincie noteert men: Diksmuide, Ieper, Keiem, Koolkerke, Leke, Mesen, Moere, Oostduinkerke, Pervijze, Rekkem, Slijpe, Veurne, Westkapelle. In al deze plaatsen zijn afbeeldingen van de patroonheilige aanwezig, doch de oudste verschijnselen kan men al in de 12de eeuw situeren op muurschilderingen te Ronse en op de wanden van de monumentale doopvont van Zedelgem.

De auteur rangschikt zijn dokumenten verder telkens naar de aard van hun uitvoering: schilderkunst, beeldhouwkunst, smeedkunst, glasschilderij, borduurwerk, prenten, miniaturen, koekplanken en patakons, boekillustratie en allerlei. Het hele werk door wordt deze praktische indeling geëerbiediigd.

Aan de basis van de definitieve groepering van de kunstwerken liggen de legenden van de heilige, die om vele redenen, de ene meer dan de andere, de aandacht van opdrachtgevers en uitvoerders hebben gewekt. Zo bekomt men in dit werk 918 nummers in een rangschikking naar zeven legenden op de volgende wijze in te delen:

1.	De uitverkoren sint (legenden i.v.m. zijn voorbestemming) wordt teruggevonden op 26 afbeeldingen.
2.	De heilige redder, in vier motieven te onderscheiden: Keizer Konstantijn 20 afb.; drie meisjes gered van een oneerbaar beroep 94 afb.; Concilie van Nikea gered 43 afb.; zeelieden in nood en hongersnood 38 afb.; tot leven wekken van drie kinderen etc. 444 afb.; bekerbelofte 4 afb.
3.	De heilige beschermer van eigendom en ambacht 25 afb.
4.	De gever van geschenken 102 afb.
5.	De dreiger 8 afb.
6.	De heilige zonder attribuut 91 afb.
7.	Curiosa 12 afb.

Uit dit overzicht blijkt duidelijk één alles overheersend kenmerk. In onze gewesten is het thema van de drie gedode scholieren het meest geliefde en het meest verspreide. Men vindt het alhier op: 38 schilderijen; 214 beeldhouw- of smeedwerken; 35 glasramen; 67 tekeningen; 32 miniaturen; 15 borduurwerken; 43 koekplanken of in totaal 444 afb. op 907, dit is ongeveer de helft van alle ikonografische dokumenten samen. Het moderne type van de schenker of kindervriend, een postkaartreeks incluis, telt slechts 102 dokumenten. Alle andere legendarische thema's genieten een geringere belangstelling, alhoewel men in het algemeen ontdekken kan, dat alhier door de eeuwen heen Sint-Niklaas in geen enkel hoofdstuk van zijn vita werd vergeten.

In een systematisch ikonografisch onderzoek komt normaal een voornaam deel van de vondsten rechtstreeks uit de kunstgalerie en het openbaar en kerkelijk kunstbezit te voorschijn. Toch zou men

[p. 309]

kunnen veronderstellen dat produkten i.v.m. een volkse heilige, die men geredelijk tot de volkskunst rekent, in niet geringe aantallen zijn bewaard gebleven. Eerder onverwacht is dit niet het geval.

Hierbij is het opvallend dat Sint-Niklaas als bekend ambachtspatroon op geen enkele gilde- of confrerieprent in eigen land werd aangetroffen. Dit verschijnsel wordt enigszins gekompenseerd in de kategorie santjes en suffragia, vooral in Antwerpse ateliers vervaardigd, die in voldoende aantal in verschillende bekende verzamelingen zijn bewaard gebleven. Ondanks de 43 gevonden Sint-Niklaaskoekplanken mag men, samen met de auteur, veronderstellen, dat talrijke exemplaren in privé-verzamelingen zijn ondergedoken als gegeerde siervoorwerpen van het moderne interieur. Men mag het privé-bezit in onze gewesten op geen enkel gebied onderschatten en vooral niet waar het gaat om gebruiksvoorwerpen van ambachtelijke herkomst, die zo lang door alle hogere instanties als waardeloos werden afgestoten.

Renaat Vanderlinden heeft alle belangstellenden kunnen overtuigen hoe belangrijk het systematisch ikonografisch onderzoek op alle gebied is gebleven. Alhoewel hij inleidend enkele gelijkaardige studies heeft opgesomd, kan men moeilijk in deze bronnen enige even waardevolle studie in eigen gewesten noteren⁽¹⁾. Tot nog toe trokken de grote meesters van de schilderkunst veel meer de aandacht van de vorsers en het grote publiek. Als modelwerk in zijn genre verdient de Ikonografie van Sint-Niklaas, door Prof. Dr. K.C. Peeters ingeleid, een ereplaats in alle bibliotheken, zeker om de auteur hierdoor onze genegen erkentelijkheid uit te drukken.

H. Stalpaert.

(1) Er zijn onlangs belangrijker ikonografische studies verschenen, vooral in het buitenland, dan de hier vermelde, men zie o.a. het werk van W. Bulk over Sint-Appolonia (Bielefeld 1967), van C. Kiesel over Sint-Willebrord (Luxembourg 1969), van A. Wittmann over Kosmas en Damiaan (Berlin 1967) en van A. Georges over Sint-Jakob van Compostella in België (Bruxelles 1971). Zopas verscheen een studie van Peggy C. Walwin over St. Nicholas, Our Santa Claus (Gloucester 1971) i.v.m kerken en stichtingen waarvan hij kerkpatroon is in Engeland.