Biekorf. Jaargang 68

[p. 372]

Mengelmaren

In Zwevezele zeventig jaar terug

Plakkersmesdag

Begin van de eeuw nog, was het vieren van plakkersmesdag in gebruik te Zwevezele, zo zei mij L.v.d.K., gewonnen en geboren te Zwevezele. De plakkers hadden geen bepaalde heilige patroon maar vierden hun mesdag op de dag dat zij de eerste zwaluw zagen aankomen met april.

Ze waren aan 't werk en plakten, en één van de plakkers zei ‘dat gaat hier vooruit in die verandah; binnen een uur kunt ge hier de schoonste fresco op schilderen’. Maar plots kwam daar een steenzwaluw en ze riepen: ‘kijk, hij is daar, onze patroon!’

Ze legden het werk stil en ze trokken er uit, om te gaan drinken en zwinken, tot laat in den avond.

Dat patroonschap van de zwaluw stond zeker in verband met het feit dat de vogel aankwam om zijn nest te bouwen, te metselen en te plakken, weshalve hij werd beschouwd als stielgenoot van de plakkers.

Schavuiten vangen

De jongens die woonden tussen 't Veld en de Plaatse van Zwevezele waren beter bekend met de spelen in de bossen en wilden soms de dapperheid van de plaatsenaren op de proef stellen. Ze vroegen aan de schoolmakkers van de Plaatse: ‘Wie gaat er mee schavuiten vangen?’ De olijksten wisten dat het een grap was. Maar de kleinere trokken mee zonder te bevroeden wat hen te wachten stond.

Ze trokken in het bos en in een open laar deden zij hout aanbrengen en ze legden er een vuur aan. De lichtgelovigsten werden wacht gesteld bij het vuur met een stok gewapend, om de schavuiten dood te slaan, en de andere gingen kwansuis de schavuiten opjagen die zich zouden laten aanlokken door de vlammen. Maar ze schavijsterden weg tot het vuur doofde, en de onnozelaars werden door schrik bevangen en begonnen naar hun moeder te roepen. Tot de grote ze kwamen verlossen en buiten het bos leidden tot aan de Plaatse.

Dat was schavuiten vangen.

Een man die ‘te dom is om te helpen donderen’ en aan wie men alles kan wijs maken is een schavuitenvanger (zie De Bo).

[p. 373]

De zwijnesteert

Te Zwevezele was ook het winnen van de zwijnesteert gekend. Toen ten onzent (te Deinze) Juul Orlans op de aard van Kluyskens zijn zwijnen slachtte, werd hij steeds omringd door toekijkende schoolknapen. Ze staken hem een handje toe bij 't vasthouden van het zeel aan de achterpoot bij 't ommeklaaien van het zwijn en het de keel af te steken.

Daarna werd het zwijn gebrand met een strofakkel, met heet water geschoud en geschreept en de afgewrongen schoen wierp Juul over zijn schouders te grabbel, en ze vochten er voor.

Toen kwam het weinig stichtend eindschouwspel als troostprijs voor wie geen zwijneschoen had bemachtigd. Een vrijwilliger werd gevraagd om ‘de neus in 't gat te steken’. De slachter en zijn knecht Edward Walgrave, die de darms kuiste, pakten hem vast, brachten hem met de neus in 't achterwerk en, na voleinding van het tafereel, kreeg de held de zwijnesteert als beloning, waarmede hij triomfantelijk naar huis trok om het aan moeder te schenken voor de soepketel.

Dezer dagen kwam het te pas met L.v.d.K., ook een man van d'ander eeuwe en hetzelfde gebeurde ook te Zwevezele.

g.p. Baert

Recreatifmeester

Op de vraag in Biekorf 1967, 319.

Ook het Rederijkersgild van het H. Kruis te Brugge had een recreatifmeester. Hij mag met de nar of zot van het gild vereenzelvigd worden. Bij feestelijke gelegenheden droeg hij een pak, gemaakt van verschillende stukken laken en van verschillende kleuren, waaraan zilveren belletjes klingelden, en met wapenschilden bovendien versierd. Op 8 oktober 1715 werd de recreatifmeester afgeschaft. Aanleiding daartoe was het onwelvoegelijk gedrag van de laatste titularis. Sedertdien werd geen nieuwe recreatifmeester meer aangesteld. Zijn kleed of pak werd daarna gedurende verscheidene jaren aan het schuttersgild van Sint-Sebastiaan te Sint-Kruis onder bepaalde voorwaarden uitgeleend, om bij plechtigheden gebruikt te worden.

- Uit een studie over het rederijkersgild van het H. Kruis te Brugge, die wij eerlang zullen laten verschijnen.

a.s

Wijknaam mosselmarkt

Aansluitend bij Biekorf 1967, 296.

In Passendale is er een wijk ‘de Mosselmarkt’. Mossele, mosele, mussele ook hier met bet. moeras. De bewoonde wijk is hooggelegen doch het omliggende is zeer laag gelegen en moerassig.

g.v.

[p. 374]

Groene kaas

Op de vraag in Biekorf 1967, 320.

Groene kaas met bet. verse kaas komt voor in Vlaanderen zowel als in Brabant in de jaren 1500-1550.

Onder de renten uitgegeven door het St.-Janshospitaal te Brugge verschijnt anno 1529 de volgende: ‘Den doostere van Eename by Oudenaerde, van een waghe nieumolken groens caes up 17 ghemete 1 line 17 roeden lands in Keyhem, by composicien te 4 lb. par. de waghe’. (Rek. 1529-30, f. 141^v).

Het St.-Pietershospitaal te Brussel schrijft in 1550 in zijn rekening de aankoop van ‘28½ gruenen kese, 14 st. 3 d. - 12 gruenen kese, 9 st.’. In de rekening van de honderdste penning (Brabant 1543) wordt die ‘gruenen kese’ zelfs letterlijk vertaald als ‘fromage verd’. (Henne, Hist. Charles-Quint V 242-243).

De Plakkaatboeken van Brabant noemen in 1597 onder de kaassoorten: ‘Groenen Case van Vrieslant, ende diemen noemt Lappen’. (WNT VII-1, 726).

Groene kaas betekende oudtijds jonge, verse kaas; de betekenis groen ‘naar de kleur’ door Vandale opgegeven behoort tot de nieuwere kaasnijverheid, zo o.m. de groene Texelse kaas, ook Schapenkaas genaamd.

Uit de dialekten schijnt groene (verse) kaas heel te zijn verdwenen. Het Zeeuws (Walcheren) kent heden nog het equivalent ‘natte kaas’. (Ghijsen, Zeeuwse Dial. 393).

Oudeng. green cheese (1300 en later) betekende verse, nieuwe kaas, alsook een kaassoort van geringere hoedanigheid, nl. weikaas (van taptemelk gemaakt). Modern eng. kent green cheese met bet. groene kleur, nl. sage cheese: saliekaas die er door het kruiden met salie groen uitziet. (Oxford Dict. IV 401).

Een oude eng. spreuk luidt: ‘Ze zouden de mensen doen geloven dat de maan van een groene (= verse) kaas gemaakt is’ (that the moon is made of a green cheese). Aldus anno 1546; met bet. iets wijsmaken, op de mouw spelden. Even oud is de eng. spreuk: ‘Hij kan geen groene kaas zien of 't water komt hem in de mond’ (Ye may see no greene cheese but your teeth must water): op alles belust zijn. (Stevenson, Proverbs 330, 1622).

Terugkerend naar het ndl. ontmoeten we groen in verband met vlees en vooral met vis.

Vlees groen verkopen was, volgens de Costume van Overijse (1570) vers, ongezouten verkopen. (Gailliard, Keure van Haz. I 216). De term groenvlees komt voor met bet. vooral vers rundvlees. (WNT V 824 856).

Groene vis is verse (in verse staat aangebrachte) vis, inzon-

[p. 375]

derheid riviervis: betekenis die samenhangt met het feit dat oudtijds in het binnenland alleen de riviervis vers, d.i. levend, aan de markt kwam.

Groenvis (gruenvisch, groenenvisch) komt voor in oude rekeningen (14e eeuw) van Arnhem en Deventer; zie MnlW II 2154 2156, en vgl. groenevischer, alsook Schuermans op groenevisch.

Groenharing is geheel vers, geheel ongezouten uit zee aangebracht om in de pan te worden gebakken, syn. van panharing, wvl. leefaard. (WNT V 824).

Sint-Willibrord in de gravenkapel te Kortrijk

De befaamde kapel in de oude grafelijke kapittelkerk van Kortrijk geeft stuk voor stuk haar geheimen prijs aan de pastoorhistoricus die de stenen van het gebouw en de documenten van het rijke kerkarchief aan een strikte revisie onderwerpt. Aan de bouwgeschiedenis heeft J. De Cuyper een belangrijke studie gewijd (waarover Biekorf 1965, 190). Het raadsel van de merkwaardige gebeeldhouwde hoekstenen moest hem natuurlijk bekoren en, voor wie zijn fijne speurzin kent, ook natuurlijk leiden tot het ontsluieren van een ikonografie die voor de vakgeleerden totnogtoe een puzzle gebleven was. (Het legendarisch leven van Sint-Willibrord omstreeks 1370 te Kortrijk uitgebeeld, in De Leiegouw IX, 1967, 165-186). De resultaten van het onderzoek zijn de volgende.

In een reeks van 18 hoekstenen wordt het leven van Willibrord, apostel der Friezen, patroon van de kerkprovincie Utrecht en stichter van de abdij Echternach, uitgebeeld naar de biografie van Alcuin. Een biografie van legendarische aard, die het leven van de heilige met populaire ‘mirakels’ versiert. Men denke aan de lokale episodes op Walcheren: Westkapelle (onkwetsbaarheid van de heilige) en Vlissingen, dat nog heden de beruchte fles van Willibrord in zijn wapen draagt. Aan de hand van de Vita-tekst en van de prachtige afbeeldingen (naar opnamen van A. Pauwels) trekt de auteur de parallel tussen de literaire bron en de plastische interpretatie ervan.

De ontdekking is van meer dan lokaal belang. De ikonografische suite van het leven en de mirakelen van Willibrord heeft geen bekende antecedenten. De verrijking op historisch en kunsthistorisch gebied is dan ook aanzienlijk.

Op het eerste gezicht is Willibrord in Kortrijk een hagiografisch ongewone gast, een verrassende verschijning zelfs. Niet echter voor de historicus van een kollegiaalkerk die, als grote tiendheffer, innig verbonden was met Hulsterambacht en met de pastorij van de St.-Willibrordskerk te Hulst.

Het beeldhouwwerk werd ca. 1370 uitgevoerd, ter plaatse

[p. 376]

of in een atelier buiten Kortrijk: positieve gegevens daarover ontbreken.

De relatie beeldhouwwerk-literaire tekst laat nog een paar vragen openstaan. Bezat de Willibrordskerk van Hulst een eigen Willibrordsofficie (7 november), met eigen lezingen? Desgevallend kunnen de lectiones uit dit officie het medium tussen de Vita-tekst en de plastische uitbeelding geweest zijn. Een (volledige) Vita-tekst veronderstelt o.i. een librije die in de 14e eeuw in Hulst en zelfs in Kortrijk niet voor de hand lag. Bemiddelaars van een Vita-tekst kunnen echter wel de monniken van Ter Duinen geweest zijn. Zij waren grote grondbezitters in Hulsterambacht en hadden in de schaduw van de Willibrordskerk in Hulst een belangrijk eigen huis. Dezelfde monniken hadden op de weg Hulst-Kortrijk (via de Leie) een aanzienlijk refugehuis in Gent (Kalanderberg). Hebben zij een Vita-tekst bemiddeld uit de librije van een van de Gentse abdijen? Of heeft de abdij Ter Duinen uit eigen librije de tekst geleverd? De abdij van Koksijde had bezittingen in Wulpen, de Willibrordsparochie van Veurne-Ambacht, en de stadsbibliotheek van St.-Omaars bewaart een oud Vita-handschrift afkomstig uit de librije van een ‘filia Dunensis’ (abdij Clairmarais). Voor die kwestie zijn er wegwijzers en mogelijke schakels genoeg en teveel; het uitdunnen ervan zou het uitzonderlijk Willibrordgeval van Kortrijk nog konkreter in het hagiografisch ruilverkeer van de middeleeuwen inlassen. En wie beter dan de auteur van ‘Idesbald’ en andere studia Dunensia zou de laatste verwikkeling van die knoop weten te ontwarren?

a.v.

Honderd jaar Vlaamse primitievenzorg te Brugge

Enkele maanden na Waterloo (1815) waren de panelen van Memlinc, van Eyck en andere oude meesters uit het Museum van Parijs naar Brugge teruggekeerd om er een nieuw kapittel in hun geschiedenis te beginnen. Een geschiedenis van administratieve wrijvingen (tussen Staat, gemeente, commissie van burgerlijke godshuizen en jointe van de Academie) betreffende de eigendom, vooral echter betreffende de bewaring en behandeling van de panelen. J.P. Sosson heeft die belangrijke materiële geschiedenis van de schilderijen voor de eerste maal methodisch aangepakt en al de getuigenissen uit boek en archief verzameld en gecommentarieerd die enig licht kunnen werpen op de ‘staat van gezondheid’ van de panelen gedurende de periode 1815-1907. De resultaten van dit onderzoek - dat de stukken van het Groeningemuseum, het St.-Janshospitaal en een drietal nummers uit parochiekerken omvat - worden op de afbeeldingen zelf op visuele wijze overgedragen

[p. 377]

en ten slotte in vergelijkende synoptische tabellen samengebracht. Daardoor ontstond een documentair werk van eerste gehalte, dat bij elke bestudering en behandeling van die werken de onmisbare basis zal vormen. Een bijzondere vermelding verdient wel het hoofdstuk over de oude fotografieën van de Brugse Primitieven, dat zeer waardevolle gegevens aanbrengt voor de geschiedenis van de reproductie en de kunstuitgaven

a.v.

- JEAN-PIERRE SOSSON. Les primitifs flamands de Bruges. Apports des archives contemporaines (1815-1907). [= Les Primitifs Flamands. III. Contributions à l'étude des primitifs flamands. t. 4]. Brussel, 1966. ln-4, 252 pp. met talrijke platen. Prijs: 700 F. gebonden.

Cranenburg - tranenburg op de Markt te Brugge

De Brugse rederijker en historicus J.P. van Male stelt omstreeks 1720 de volgende beschouwing in zijn beschrijving van de Markt van Brugge (hs. van Huerne, I-II f. 34):

‘...twee ghedenckbare huijsen te weten: het ghone ghenoemt werd Onse vrauwe ter snee, het ander Cranenburg: men noemde hun beter t'eerste het huijs van rauw en wee, ende het ander tranenburgh; want anno 1488 de volmachtighe van Ghendt, Brugghe ende Yperen in het huys onse vrauwe ter sneeuw vergadert, verbonden sigh te samen om den artshertogh Maximiliaan uyt de bestieringhe van dese landen te houden. Waer op hij selve wierd vastgehouden ende in versekeringhe ghebracht in het huijs Cranenburg, voorts eenighe van syne vertrauwde ghevanghen: waer uijt den ondergangh vande Coophandel tot Brugghe, ende eene alghemeene verwoestinghe van heel Vlaenderen is ghesproten’.

Het huis Cranenburg vraagt geen uitleg: die Brugse naam is in de Europese geschiedschrijving doorgedrongen.

Het huis ‘Onse Vrauwe ter sneeuw’ (in de 15e eeuw ook: van Snee; vert. van lat. ad Nives), gelegen bij de Halle (Hallestraat) is op het einde van de vorige eeuw veranderd in ‘De Sneeuwberg’. Huis van rouw en wee, zegt van Male, omdat daar de opstand tegen Maximiliaan beraamd werd.

a.v.

Een stek in de hand

Van iemand die lui is zeggen ze in de Leiestreek dat hij rap moe is onder de oksels, en ze wrijven daarbij onder de oksels en iedereen verstaat het. Te Zwevezele zeggen ze niets in dit geval en ze krabben in de palm van de hand en bedoelen daarmee: hij heeft een stek in de hand (is lui).

g.p.b.