Biekorf. Jaargang 68

[p. 19]

De eerste drainages in West-Vlaanderen

Naar het schijnt kenden de Romeinen reeds het middel om het overtollige bodemwater uit een akker weg te voeren door ondergrondse kanalen, die dus zoveel waren als de vroegste voorlopers van onze moderne drainages met potaarden buizen.

Te onzent bestond in oude tijden de zogenaamde valse drainage. Takkebossen van elzenhout werden in blekgrond, d.i. toegespoelde poldergrond, geplaatst om mettertijd de doorlaatbaarheid te bevorderen. Dergelijke oude drainages, soms nog geplaatst toen de moderne potaarden buizen reeds overal werden gebruikt, bestonden o.m. te Leffinge en in nog andere plaatsen van de Westvlaamse polders.

Deze draineringen worden maar toegepast in de slechtste plaatsen van het land en de levensduur van de valse drainage was beperkt tot 5 à 6 jaar. Het draineren van gronden door ondergrondse leidingen kwam vroeger dus maar zelden voor; open drainages daarentegen werden nu en dan gegraven in zeer natte gronden.

In de literatuur vonden wij voor West-Vlaanderen zo goed als geen concrete voorbeelden van primitieve ondergrondse draineringen. Ook P. Lindemans gaat in zijn onvolprezen ‘Geschiedenis van de Landbouw in België’ de oude drainage stilzwijgend voorbij.

Nochtans worden deze drainagemethodes geregeld besproken in de meeste oudere landbouwboeken. De zogenaamde ‘overdekte grachten’, zoals men de drainage toen heette, werden gemaakt door takken in één enkele richting in de bodem te plaatsen, door veldstenen, gedekt met turf of steengruis, in sleuven in te graven, zodat er min of meer lange holten in de grond ontstonden waardoor het water werd afgevoerd, enz.⁽¹⁾. In Nederland werden dergelijke droogleggingssystemen wel meer aangewend dan bij ons, o.m. in de streek van Utrecht⁽²⁾.

Algemeen wordt aangenomen dat de eigenlijke drainage, zoals wij ze kennen, uit Engeland komt. Ze werd aldaar voor het eerst in 1810 beproefd door James Graham en in 1843 met ronde potaarden buizen op punt gesteld door John Read⁽³⁾.

(1) M.L. Moll, Handboek voor den landbouwer, 1846, 51-52, en vele andere leerboeken.

(2) G. Reinders, Handboek voor den Nederlandschen Landbouw en de Veeteelt, Groningen, 1899, I, p. 298.

(3) Men kan zich afvragen of de Engelsen wel de uitvinders van de drainage in gebakken buizen zijn, ofwel of zij een bestaand, maar minder bekend procédé, onder eigen naam en verdienste hebben gepropageerd. ‘L'agronome ou dictionnaire portatif du cultivateur’ (Parijs-Luik, 1770), s.v. desséchement, p. 231, beschrijft o.m. reeds een systeem ‘de former une conduite d'eau de haut en bas, en tuyaux de terre cuite, emboîtés simplement les uns dans les autres, et placée dans le fond d'un fossé, et recouverte de deux ou trois pieds de terre’.

[p. 20]

Haar levensduur was niet meer 5 à 6 jaar, maar werd van bij het begin, zoals trouwens nu nog, op minimum 20 jaar geschat⁽⁴⁾.

In 1845 werd nabij Goes in Zeeland door Iman G.J. vanden Bosch, directeur van de Wilhelminapolder, de eerste drainage in Nederland uitgevoerd met potaarden buizen volgens het nieuwe engelse systeem. Zeeland zou, althans in de beginperiode der drainage, toonaangevend blijven. In 1900 waren 39.000 van de 54.000 ha gedraineerde nederlandse landerijen in Zeeland gelegen.

Het is wel enigszins te verwonderen dat de Zeeuwsvlaamse drainage, op grotere schaal en met goed gevolg uitgevoerd in de onmiddellijke nabijheid van onze landsgrenzen, bij ons in West-Vlaanderen geen directe navolging blijkt te hebben gehad.

De eerste twee drainages volgens het engels stelsel in België, gebeurden respectievelijk in 1835 door graaf Visart op zijn goed te Bury bij Doornik, en in 1846 door baron Ed. Mertens op zijn goed te Ostin bij Namen. Het betrof hier ongetwijfeld twee alleenstaande gevallen.

Voor een veralgemeende toepassing moeten wij wachten tot 1849-1850, toen het Ministerie van Binnenlandse Zaken te Brussel een speciale dienst oprichtte om de studie van het probleem aan te vatten en er ook ruime kredieten voor over had⁽⁵⁾. De ambtenaar die deze rijksdienst in zijn bevoegdheid had was de ingenieur van Bruggen en Wegen J. Leclerc, de latere inspecteur- generaal van de Landbouw en lid van de Hoge Landbouwraad, in zijn tijd een zeer actief en ondernemend man. In de jaren 1850 publiceerde hij verscheidene studies over de buizendrainage, waaronder de voornaamste ongetwijfeld was: ‘Traité de drainage’, vertaald in het nederlands als: ‘Verhandeling over de draineering’ (Brussel, 1854, 379 blz.). Verder belichtte hij in enkele nauwgezette rapporten aan zijn Minister de stand en de vooruitgang der buizendrainering in ons land⁽⁶⁾. De vlugge

(4) Goed onderhouden drainages kunnen het eigenlijk heel wat langer uithouden. De 20 jaar welke de Engelsen garandeerden, werden ongewijzigd overgenomen in de prijzijlijsten van het Kortrijkse (F. De Keyser, Het pachtersrecht en de prijzijen in Vlaanderen, Kortrijk, ca. 1897, p. 5) en officieel aanvaard door de provinciale Landbouwkamer in 1935 (Landbouwprijzij, uitg. der Prov. Landbouwkamer van W.-VI., 1935, p. 11).

(5) De practijk van het draineren werd evenzeer bevorderd door de instelling van de landbouwkundige toezichtsdienst (Kon. Besl. van 25.11.1850). J. Vander Vaeren, De voornaamste feiten uiteene eeuw geschiedenis van den Belgischen Landbouw, 1930, p. 28.

(6) Deze gedrukte rapporten waren gedateerd op 30.8.1850 en 28.1.1851 (Rapport sur les opérations de drainage entreprises en Belgique, Brussel, 1850). Voordien had Leclerc reeds een brochure geschreven over de drainering volgens het engels buizensysteem. (Korte verhandeling over de drainering of droogmaking der landeryen, Brussel, 1850; 86 blz. met figuren.)

[p. 21]

opkomst van de potaarden buizendrainering in België is zijn werk.

Het eerste perceel dat vóór 30.8.1850, datum van Leclercs eerste rapport, in West-Vlaanderen werd gedraineerd, behoorde toe aan een zekere Mullie-Verhulst en lag te Rekkem⁽⁷⁾. Deze drainage gebeurde volgens de werkwijze uiteengezet in het boek ‘Manuel pratique de drainage’ (Brussel, 1850), een franse vertaling van het werk van de engelsman H. Stephens.

Draineringen waren in West-Vlaanderen dan reeds in uitvoering of zouden eerstdaags worden aangevat te Stuivekenskerke bij Jan Baptist De Graeve⁽⁸⁾, te Snaaskerke in een stuk grond, eigendom van Pierre Bortier⁽⁹⁾, te Kortrijk bij Vander Plancke, een landbouwer, en te Sint-Denijs bij een zekere Mullie.

De zuigdrains bij De Graeve te Stuivekenskerke staken slechts 0,54 m diep en de drains lagen nauwelijks 5 m van elkaar. De potaarden buizen werden geleverd door de firma Doolaeghe van Diksmuide.

In het volgende rapport aan de Minister vernemen wij dat bij Vander Plancke en Mullie volgende diepten en afstanden werden in acht genomen, die ook thans nog worden gevolgd bij de huidige drainages:

Vander Plancke (Kortrijk), 0,75 m diepte, 9 m afstand.

Mullie (St.-Denijs), 1,20 m diepte, 10 m afstand.

Voor deze twee percelen uit het Kortrijkse kwamen de buizen van Tubize, daar de meer nabijgelegen buizenfabriek van Thumaide geen buizen meer beschikbaar had.

In de andere streken van ons land kende de drainering aanvankelijk een veel groter succes dan bij ons. Bij de opgegeven landbouwers bleef het ongetwijfeld voorlopig bij proefnemingen op één enkel perceel. De gedraineerde stukken te Kortrijk en te Sint-Denijs hadden respectievelijk slechts een oppervlakte van 63 en 85 aren. Niettemin was de belangstelling bij de landelijke bevolking zeer groot. Mullie schreef: ‘pendant l'exécution de ces travaux, un concours nombreux d'agriculteurs et autres sont venus sur les lieux’.

Inmiddels waren tussen 30.8.1850 en 21.1.1851 nog verschillende projecten tot drainering de uitvoering nabij of reeds

(7) In 1862 was een zekere D. Mullie schepen der gemeente Rekkem.

(8) Jan Baptist De Graeve was landbouwer op het oude kloostergoed van Vicogne, meer dan 200 ha groot en met 20 paarden. Hij was burgemeester van Stuivekenskerke, provincieraadslid, lid van de provinciale Landbouwcommissie, en werd later lid van de Hoge Landbouwraad te Brussel (J. De Smet, Stuivekenskerke, Biekorf 1955, 7-8; A. Vandekerckhove, Stuivekenskerke, 1964, 17-18).

(9) Pierre Bortier (Diksmuide 1805 - Brussel 1879) was grooteigenaar, agronoom, philantroop en vrijzinnig liberaal volksvertegenwoordiger. Hij bezat een modelhoeve (Britannia) te Gistel en schreef een 14-tal brochures, meestal over landbouwkundige onderwerpen (G. De Breyne-Du Bois, Biographie de Pierre Bortier, Brussel, 1880).

[p. 22]

gedeeltelijk verwezenlijkt, en wel op landerijen eigendom van baron de Vrière uit Brugge⁽¹⁰⁾, van schepen De Lescluze uit Brugge⁽¹¹⁾, alsmede van ridder Peers uit Oostkamp⁽¹²⁾.

West-Vlaanderen stond niettemin totaal achteraan voor wat betreft de toepassing van de moderne engelse drainering. In 1849-1850 waren, bij het opstellen van de eerste bekende statistiek, in gans België 589.000 buizen gelegd, waarvan in West-Vlaanderen slechts 9.200. Oost-Vlaanderen stak hier nauwelijks boven West-Vlaanderen uit. Zelfs in Limburg staken toen reeds 10.070 buizen in de grond! Alleen in Luxemburg waren nog geen drainages aangelegd.

De verklaring voor deze buitengewone achterstand van onze provincie en ook van Oost-Vlaanderen, op een terrein waarin de twee Vlaanders steeds de kroon spanden, namelijk de landbouw, ligt waarschijnlijk vervat in de beruchte economische crisis der jaren 1847-1849, die vooral in West-Vlaanderen, ook en het meest in landbouwmilieus, zulke zware tol had geëist, en in 1849-1850 nog niet geheel bezworen was.

Nochtans mogen de pogingen om de drainage ingang te doen vinden zeker gezien worden in het geheel der maatregelen en inspanningen waarmee de Staat de landbouw in die crisisjaren te hulp was gekomen.

Zo is het ook begrijpelijk dat aanvankelijk alleen de meer officiële landbouwersmilieus (leden van landbouwkamers) en de kapitaalkrachtigen (grotere grondeigenaars) aan drainage konden denken. De kostprijs was immers betrekkelijk hoog (soms 350 fr. per ha) ten opzichte van de prijs (toen ongeveer 2.700 fr.) van één hectare landbouwgrond⁽¹³⁾.

Met hetzelfde tempo evenwel waarmede de landbouw er in de eerstvolgende jaren, dank zij goede oogsten en vaste, hoogliggende graanprijzen, te onzent weer bovenop geraakte, zo ook heeft de verbetering van landbouwgrond door buizendrainering in onze gouw een vlug stijgend succes gekend.

Cijfers zijn moeilijk te geven, maar er ligt een aanwijzing in het feit dat in de eerste jaren na 1850 het aantal westvlaamse buizenfabrieken plots zeer snel toenam. West-Vlaanderen sloeg in 1857 tegenover de andere gouwen een goed figuur met bui-

(10) Het betreft hier wschl. Adolf de Vrière (Brugge 1806 - Laken 1885), Minister en toentertijde gouverneur van West-Vlaanderen (1849-1857), die later erevoorzitter was van verschillende landbouwverenigingen in het Brugse.

(11) Louis De Lescluze, wonende in de Sint-Gilliskerkstraat, familielid (broer?) van de bekende reder Jean De Lescluze uit Brugge.

(12) Ernest Peers-Ducpétiaux (Brugge 1804 - Oostkamp 1895). Hij, ofwel zijn zoon Edward, was de oprichter van de eerste coöperatieve zuivelfabriek in West-Vlaanderen. Hijzelf schreef verschillende boeken over veeteelt en landbouw (Fr. De Potter, Vlaamsche Bibliographie, 1894, II, 255).

(13) Thans mag de prijs der drainage geschat worden op 25.000 fr/ha tegenover circa 350.000 fr. voor één ha bouwland.

[p. 23]

zenfabrieken te Torhout (Bruneel), Poperinge (Berthier, Dupont, Glorieux), Alveringem (De Breyne), Kortrijk (De Ryckere) Diksmuide (Doolaeghe), Zillebeke (Lapierre), Wervik (Six-Paret) en Roesbrugge (Soenen).

Deze buizenfabrieken, waarvan de meeste in feite oude pottenbakkerijen waren, die al dateerden van vóór de Franse Tijd, leverden massas buizen uit in de onmiddellijke omgeving. Door de zorgen van de Staat werden engelse buizenmachines in deze fabrieken geplaatst. Berthier van Poperinge bezat bij voorbeeld reeds een engelse buizenmachine in 1850⁽¹⁴⁾.

Westvlaamse draineerspade
‘draineerschreper’
(lengte 52 cm)

In het zuiden van de provincie zal dus de aanwezigheid van verscheidene goed uitgeruste buizenbakkerijen in niet geringe mate de verspreiding van de drainage hebben bevorderd. Zoals reeds vermeld, waren het voor het noorden van de provincie Brugse grondbezitters die met de drainage in dit gewest begonnen.

In het midden van West-Vlaanderen, rond Torhout, was een zekere Ed. Benoot uit Torhout, een oudleerling van de Torhoutse landbouwschool, bijzonder actief met ontelbare voordrachten over draineringswerken. Hij heeft ook als ondernemer over gans Midden-Vlaanderen zelf drainages uitgevoerd⁽¹⁵⁾.

(14) J. Leclerc, Traité de drainage, 1857, p. 341.

(15) Landbouwcomice van Thourout. Kortbondige Geschiedenis dezer Maatschappij... 1863-1913 (Brugge, 1913), pp. 5-7.

[p. 24]

Men mag lichtelijk onderstellen dat de landbouwschool, juist opgericht in 1849, aan de basis ligt van menig initiatief inzake vooruitgang van de ladbouw in deze streek. ‘Desséchement’ stond er, volgens het officiële prospectus, op het programma ingeschreven.

Zo heeft de drainering dan bij de Westvlaamse landbouwers in brede lagen ingang gevonden. In zoverre zelfs dat er westvlaamse aannemers van draineringswerken zijn en dat ook bij ons een speciale spade bestaat, de draineerspade, in het westvlaams ‘draineerschreper’ of ‘traineerschreper’ geheten, die in feite weinig afwijkt van de types in andere streken in zwang. De afbeelding hierbij toont zulke draineerspade, zoals ze thans nog gesmeed wordt in enkele westvlaamse smederijen, o.m. te Ardooie.

Intussen is heel wat water door de draineerbuizen gevloeid. Modernisatie heeft ook hier de bijna klassiek geworden buizendrainage grondig gewijzigd.

Met grote draineermachines, meestal van nederlandse of duitse makelij, worden thans in West-Vlaanderen honderden hectaren met plasticbuizen van circa 5 m lengte gedraineerd. De Landelijke Waterdienst te Brugge, de verre opvolger van de vroegere ‘service’ van ingenieur Leclerc uit Brussel, houdt toezicht over deze werken, die met milde subsidies van het Rijk en van ons Provinciaal Bestuur worden uitgevoerd, om de laatste waterzieke landbouwgronden gereed maken voor de komende Euromarkt.

De gemeentebesturen vooral geven hierin het goede voorbeeld. Ze schrijven deze werken uit voor rekening van onze landbouwers (o.m. te Ardooie bij de 500 Ha.), die nu definitief en zeer vlug de ‘schade’ inlopen uit de eerste jaren na 1849.

Zodat de westvlaamse draineerschreper weldra in één of ander landbouwmuseum een plaats zal moeten vinden en dat onze gewesten, die van over ouds een model waren inzake waterbeheersing, landwinning en -verbetering, binnenkort weer op dit specifieke landbouwgebied tot voorbeeld zullen gesteld worden voor gans het land.

l. van acker