Biekorf. Jaargang 67

[p. 134]

Philippe Veranneman de Watervliet
Een politiek publicist in de revolutietijd
Brugge 1790-1815

Tijdens het Frans bewind en de Nederlandse periode traden tal van eminente Bruggelingen op de voorgrond en speelden op nationaal vlak, zowel te Parijs als in Den Haag, een voorname rol⁽¹⁾. Maar Philippe Veranneman de Watervliet, een tijdgenoot en heel zeker ook een bekende van hen had minder succes. In het beslissende jaar 1815 is hij, vervroegd, uit de concurrentie weggevallen.

Eigenlijk kende de loopbaan van de zoon van Jean Jacques Joseph Veranneman de Gentbrugge en Angeline de Massiet een schitterend begin⁽²⁾. Hij behaalde het diploma van licentiaat in de rechten en wist zich op 7 maart 1788, als 26-jarige, tot schepen van de stad Brugge te laten aanstellen. Een benoeming die hij vooral te danken had aan de relaties van de familie. Philippes vader was lid van de Brugse loge La Parfaite Egalité de Bruges⁽³⁾ en medestichter van de Société Littéraire, die als de eerste lichtbaken van de nieuwe ideeën van de filosofen te Brugge moet worden beschouwd⁽⁴⁾ Bovendien behoorde hij tot de machtige kleine kern van de Oostenrijks-gezinde ambtsadel. De schatrijke familie Veranneman was trouwens erg intiem met Robert Coppieters, burgemeester van de stad en dé vertrouwensman van de Oostenrijkse administratie te Brugge⁽⁵⁾.

Al dadelijk valt op dat de jonge en vermogende schepen zich niet tevreden stelt met braafjes in de konfortabele ambtenaarszetel te vegeteren. Hij wil integendeel een grote politieke rol spelen en vooral van zich laten spreken. De vraag waarom dient gesteld! Het is vooral het verslag van een hoger politieambtenaar dat ons een aanvaardbaar antwoord op die vraag verstrekt. Verannemans onverdroten agitatie, zijn arrogantie en zijn wil om te schitteren zouden een vorm van overcompen-

(1) Zo o.a. F.J. Beyts, P.C. de Coninck, L. de Foere en anderen.

(2) Zie voor genealogische gegevens: Annuaire de la Noblesse de Belgique, 1868, p. 334; en F. Van Dycke, Recueil héraldique avec des notices généalogiques et historiques sur un grand nombre de families nobles et patriciennes de la ville et du franconat de Bruges, Bruges, 1851, dl. IV, p. 462.

(3) B. Van der Schelden, La Franc-Maçonnerie beige sous 1e régime Autrichien (1721-1794), Leuven 1923, p. 21.

(4) Zie Nouveau registre de tous les membres effectifs de la Société littéraire de Bruges, instituée 1e 10 décembre 1786 in stadsbibliotheek Brugge, Hs 604.

(5) Zie P. Verhaegen, Journal d'événements divers et remarquables rédigé par R. Coppieters, Brugge 1907.

[p. 135]

satie zijn omwille van zijn ongunstig uiterlijk. Die geldingsdrang kende ook nog andere uitingsvormen. Zo verweet men de ongehuwde Veranneman zijn overdreven en onverdroten jacht op het zwakke geslacht⁽⁶⁾.

(6) Het rapport von Eckstein (1814) in Algemeen Rijksarchief te Den Haag, Staatssekretarie 6537. - Veranneman was klein en gekromd van gestalte.

I. Conservatief voorlichter van een verlicht souverein
1790

Veranneman had geluk want hij leefde juist in een periode waarin heelwat belangrijke politieke gebeurtenissen en grondige hervormingen plaatsgrepen: de Brabantse omwenteling (1789-1790) en de daarop volgende Franse bezettingen (1792-1793 en 1794-1815) en vanaf 1814 de ‘amalgame’ met het Noorden. In een dergelijke woelige periode bestond er meer dan anders een kans om een grote politieke rol te spelen.

In de paar jaren die de Brabantse omwenteling voorafgingen vormden zich groepen en partijen in ons land. Er was eerst de kleine partij die de keizer trouw bleef. Maar de meerderheid ging niet akkoord met de verlichte politiek van Jozef II en zon op behoudsgezinde hervormingen. Tussen de talrijke traditionalisten die een conservatieve politiek voorstonden en de weinige keizersgezinden te Brugge nam Veranneman een afzon-derlijke maar éénzame plaats in. Hij trachtte zijn keizer trouw te blijven, hoewel hij toch ook, zij het dan een verlicht, voorstander van het traditionalisme was. Dit dubbelzinnig standpunt trachtte hij als volgt uit te leggen: hij zou zijn misleide keizer trachten te overtuigen dat deze een verkeerde politiek voorstond. Zo ontstond zijn eerste en voornaamste publikatie: Traité de la Souveraineté⁽⁷⁾.

Dit traktaat is een merkwaardig en toch helemaal onbekend werk. In de inleiding wordt een uitvoerig relaas gebracht van de ontstaansgeschiedenis ervan. Eigenlijk bevat die uitgebreide inleiding ook een samenvatting van de politieke ideeën van Veranneman. Centraal staat voor hem de politieke leer van het sociaal contract⁽⁸⁾. Die leer van J.J. Rousseau interpreteert hij als volgt: de natie sloot met de vorst een contract dat de vorst aanvaardde door o.a. het behoud van de constituties te zweren. Wanneer de vorst dit contract verbreekt moet de natie daar tegen reageren want de vorst is slechts de eerste dienaar

(7) Ph. Veranneman, Traité de la souveraineté généralement considérée avec des réflexions pratiques sur Ie gouvernement, Corneille de Moor, Brugge, 1790, p. 296 (3 exemplaren in de stadsbibliotheek Brugge).

(8) Ibidem, p. 4.

[p. 136]

van de natie⁽⁹⁾. Veranneman verklaart verscheidene malen uitdrukkelijk door Rousseau, Montesquieu, Puffendorf en andere filosofen geïnspireerd te zijn⁽¹⁰⁾. Maar die auteurs zijn soms tegenstrijdig aan elkaar en daarom heeft hij hun ideeën bewerkt en voor iedereen in zijn Traité klaar en duidelijk uiteengezet⁽¹¹⁾. Dus niet alléén voor de Bruggelingen of de inwoners van de Zuidelijke Nederlanden is het Traité bedoeld maar voor allen! Met één pennetrek plaatst hij zichzelf naast de grote filosofen.

Merkwaardig vooral is het feit dat de auteur de ideeën en argumentaties van de modernste auteurs gebruikt om een typisch conservatieve traditionalistische politiek te verdedigen. Want inderdaad wanneer Veranneman met de leer van het sociaal contract schermt, doet hij dat om aan te tonen dat de natie het recht heeft opgelegde en ongeliefde wetten te weigeren. Zodoende moeten de Zuidelijke Nederlanden de bemoeiingen van Jozef II niet aanvaarden en kunnen ze hun oude constituties blijven behouden⁽¹²⁾. Dat is de kern van Verannemans traktaat en dat ook wil hij aan zijn keizer Jozef II kenbaar maken.

De invloed van de encyclopedisten op onze gewesten in die periode is nog onvoldoende gekend. We kunnen maar weinig auteurs bij ons aanwijzen die toen blijkgaven van een volledige beheersing van de leer van de encyclopedisten⁽¹³⁾. Veranneman is wellicht de belangrijkste onder hen. Van de andere kant is hij vrijwel de enige die getuigt van de leer van de encyclo-pedisten te doorgronden en die van die kennis gebruik maakt om het traditionalisme te verdedigen. Het traditionalisme, omdat dit de wil van het volk was! Misschien zou men hem daarom wellicht een conservatieve democraat (Vonckist) kunnen noemen. De Vonckisten bezaten immers geen scherp omlijnde ideologie: allen echter verdedigden, zoals Veranneman, toch min of meer de idee van volkssoevereiniteit.

Veranneman kreeg niet de toelating van de Oostenrijkse administratie om zijn traktaat te publiceren. Hij wachtte daarvoor tot de revolutie was uitgebroken (1790). Die publikatie zou hem wellicht helpen om tijdens het nieuw regime carrière te maken. In ieder geval mocht hij alvast te Gent zetelen om Brugge bij de nieuwe Staten van Vlaanderen te vertegenwoordigen⁽¹⁴⁾. Maar wellicht tot zijn grote ontgoocheling werd hij

(9) Ibidem, p. 19.

(10) Ibidem, pp. 14-15.

(11) Ibidem, p. 29.

(12) Ibidem, p. 4.

(13) H.J. Elias, Geschiedenis van de Vlaamse gedachte, Antwerpen 1963, dl. I, p. 112-114.

(14) P. Ledoulx, Alle Wetten der stad Brugge, 2de volumen, f^o 201 (handschrift bewaard in stadsbibliotheek Brugge, Hs 445).

[p. 137]

op 11 december 1789 niet verkozen om deel uit te maken van de revolutionaire Wet⁽¹⁵⁾. Zonder twijfel zijn de al te moderne politieke ideeën van de auteur daar de oorzaak van. Hij toont zich veel te veel encyclopedist en in zijn werk blijft hij bovendien nog steeds aanhanger van de misleide keizer. Dit was eigenlijk de tragedie van de auteur. De traditionalisten aanvaardden hem niet tenvolle en natuurlijk had hij het ook bij de keizersgezinde administratie verknoeid, en tijdens de restauratie in 1792 werd hij niet meer tot schepen aangesteld. Gelukkig behoort Veranneman tot de rijkste inwoners van de stad en is het niet uit financiële noodzaak dat hij een voornaam ambt wil bekleden⁽¹⁶⁾. Erg jammer voor hem was het feit dat het tweede deel van zijn traktaat, dat hij had aangekondigd en dat de Oostenrijkers meer gunstig zou gezind zijn, niet meer kon verschijnen⁽¹⁷⁾.

Tijdens de daarop volgende Franse periode ging het de aspirant-staatsman ook niet bepaald goed voor de wind. Hij was als traditionalist gekend en zodoende tot non-aktiviteit veroordeeld.

(15) Resolutie Bouck van de Municipaliteijt der stadt Brugge, 8 maart 1788 tot 19 juli 1791, actum 11 december 1789 (bewaard in stadsarchief Brugge).

(16) Zie o.a. Resumé des Cahiers contenant l'évaluation en Numéraire métallique du Capital de la Fortune des Habitants et des autres Absents de la Ville de Bruges. - 17 Nivose An IV (6-1-1796) in Rijksarchief Brugge, Frans Fonds, nr 546. Het kapitaal van Phillipes vader werd op 80.000 livres geschat. De auteur woonde bij zijn vader Bij de Sint-Salvatorskerk, 16de sektie, nr. 17.

(17) P. Veranneman, O.O., p. 24.

II. Raadgever voor de nieuwe constitutie
1814-1815

Pas op het einde van het frans regime zien we Veranneman opnieuw het hoofd boven water steken. Dan werd hij immers benoemd tot plaatsvervangend rechter bij de rechtbank van eerste aanleg te Brugge. Ook hij behoorde dus naar alle waarschijnlijkheid tot het gros edellieden die zich met het regime van keizer Napoleon verzoend hadden⁽¹⁸⁾.

Rechter Veranneman overleefde de val van Napoleon in 1814 en bleef aldus tijdens het hieropvolgende Voorlopig Bewind zijn funktie uitoefenen. Zonder uitstel voerde hij korrespondentie met de gouverneur-generaal Vincent aan wie hij enkele ideeën nopens een konstitutie voorlegde. Langs deze weg is het te verklaren dat staatssekretaris van der Capellen hem, naast enkele andere zuidnederlandse advokaten, in augustus 1814

(18) Zie dienaangaande het artikel van A. Viaene, Brugse ambtsadel in de wisseling van staatsbewind, in Biekorf, LV, 1954, pp. 281-284.

[p. 138]

had uitverkoren om een grondwetsontwerp voor het toekomstig Verenigd Koninkrijk der Nederlanden op te stellen⁽¹⁹⁾.

De motieven en principes waardoor Veranneman zich bij de redaktie liet leiden zijn ons bekend. Toen hij zijn projekt aan van der Capellen afgaf had hij er immers een uitleggende nota bijgevoegd⁽²⁰⁾. Hierin verklaarde hij dat het plan België en Holland in één enkel staat samen te smelten onuitvoerbaar was. Het verschil in godsdienst scheen hem hiervoor een onoverkomelijke hinderpaal. Vandaar zijn opvatting om aan de beide landen een verschillende konstitutie te geven en in het Zuiden de katolieke godsdienst als staatsgodsdienst te proklameren. Het feit dat éénzelfde vorst over de twee gebieden zou heersen, vormde geen belemmering. Zijn ontwerp was dan ook uitsluitend voor het zuidelijke landsgedeelte bestemd. Niettemin heeft hij, zo mogelijk, van zijn grondwet alles verwijderd wat de hollandse konstitutie had kunnen schaden, die reeds door notabelen was aangenomen. Veranneman heeft trouwens hetzelfde plan gevolgd. Hij had zijn projekt op die wijze ontworpen zodat Belgen en Hollanders in de mogelijkheid gesteld werden ‘pour communiquer et fraterniser ensemble’. Zijn voorstellen om de orde van opvolging gelijk te maken, éénzelfde munt te slaan, dezelfde wetboeken te gebruiken, en om tussen de beide gebieden een gunstig doeanetarief uit te werken, wijzen voldoende in die richting.

Het projekt zelf van Veranneman was duidelijk geïnspireerd op de oude konstituties die in de Oostenrijkse Nederlanden vóór de aanhechting bij Frankrijk van kracht waren. De enkele vernieuwingen die hij eraan gebracht had, waren nochtans ingrijpend: de vaststelling van één algemeen geldende konstitutie voor alle provincies, de afschaffing van de stedelijke en ambachtelijke privileges, geen vertegenwoordiging van de geestelijkheid in de provinciale staten, omdat ze wegens het verlies van haar goederen niets meer te verdedigen had, salariëring van de clerus en het behoud van de ‘revolutionaire’ rechtbanken van eerste aanleg.

Bewust van de tegenstand die dergelijke bepalingen in het traditionalistische kamp⁽²¹⁾ zouden ontmoeten, vroeg Veran-

(19) Veranneman-Watervliet, Projet de constitution pour les provinces de la Belgique, ci-devant Autrichienne, Bruges, 1815, p. IV.

(20) Zowel het projekt, in manuskript als de uitleggende nota zijn bewaard op het Algemeen Rijksarchief te Brussel, Staatssekretarie, 6799.

(21) Na de val van Napoleon en de bevrijding door de Verbondene Legers in 1814 was in België de traditionalistische strekking zeer levenskrachtig. Haar bizonderste aanhangers waren aan te treffen bij adel en geestelijkheid. Hun voornaamste betrachting was de herinvoering van de wetten en instellingen uit het Ancien Regime. Toonaangevend hierbij was ‘Le Spectateur beige’, het tijdschrift van priester Leo De Foere, dat te Brugge verscheen. H. Haag, Les origines du catholicisme libéral en Belgique (1789-1839), Louvain, 1950, passim.

[p. 139]

neman aan van der Capeilen deze geheim te houden want ‘les adorateurs fanatiques de la Joyeuse Entrée me lapideraient, s'il me soupgonnaient d'avoir aidé a faire disparaitre ce prétendu Palladium’. Hij wilde zich niet meer tegenstrevers op de hals halen, daar hij reeds te veel tegenstanders bezat onder ‘les enthousiastes de tous les partis qui ont déchiré ma malheureuse patrie depuis 25 ans’.

Ondanks de innovaties spreekt uit het grondwetsprojekt toch een uitgesproken konservatieve inslag. Vooreerst was er de ruime gewestelijke onafhankelijkheid de voornaamste reden waarom België vroeger zulke welstand gekend had. Iedere provincie bestuurde zichzelf en inde zijn belastingen in een aparte kas. De provinciale staten regelden de openbare werken en hadden toezicht op handel, nijverheid en de politieke rechten van de burger. De samenstelling ervan was, afgezien van de geestelijkheid, gekopieerd op deze van de vroegere Staten van Vlaanderen. Ze bestonden uit de afgevaardigden van de stadsmagistratuur en van de kastelenijen.

Deze ver doorgedreven decentralisatie beperkte natuurlijk fel de macht van de vorst. Dezelfde prerogatieven werden hen evenwel toegekend als tijdens het Ancien Régime: beheer van de gemeenschappelijke belangen der verschillende provincies, voorstellen van de wetten. Zonder bekrachtiging nochtans was geen enkele wet verplichtend. Deze geschiedde door de registratie en de uitvaardiging door de instantie waarvoor de wet bestemd was. Hetzelfde stramien dus als vóór de aanhechting bij Frankrijk. Zo de vorst een buitengewone subsidie nodig had, was hij verplicht de Staten-Generaal bijeen te roepen. Het toekennen van deze subsidie, samen met de beraadslaging over een mogelijke grondwetswijziging was hun enige bevoegdheid. De Staten-Generaal waren samengesteld uit vier orden: de bisschoppen, de adel (‘seigneurs nationaux’), de voorzitters van de Grote Raad en de provinciale staten, en de vertegenwoordigers van de provinciale staten. Er was geen stemming per persoon, doch wel per orde.

Behalve de invoering van de rechtbanken van eerste aanleg liet Veranneman de rechterlijke instellingen van het oud regiem om zo te zeggen onaangetast. Provinciale reden en een Grote Raad, te Mechelen gevestigd, behandelden vonnissen waartegen beroep werd aangetekend. De lokale magistraten bezaten de kriminele rechtspraak, zodat bestuur en recht opnieuw verenigd waren.

De aanknopingspunten met de wetten en instellingen van het Ancien Régime zijn bijgevolg talrijk, wat onomstootbaar wijst op een grondige konservatieve ingesteldheid. De vernieuwingen die Veranneman heeft vooropgesteld doen dan ook in zekere zin onwennig aan. Verliezen we evenwel niet uit het

[p. 140]

oog dat we de brugse advokaat in zijn ‘Traité de la souverainité’ als een verlicht traditionalist leerden kennen. De innovaties lijken o.i. nochtans meer ingegeven door praktische en materiële redenen, dan door ideologische.

Vooreerst dient opgemerkt dat de ontwerper voortdurend heeft moeten rekening houden met de hollandse konstitutie, die nu precies geen toonbeeld van behoudsgezindheid was. Veranneman heeft bovendien zelf verklaard dat hij met zijn projekt gepoogd heeft betrekkingen en verbroedering tussen Noord en Zuid mogelijk te maken. Aldus kunnen de vernieuwingen in die zin geïnterpreteerd worden dat ze reeds van kracht waren in de noordelijke provincies.

Anderzijds betekende in de gedachtengang van Veranneman de opstelling van dat projekt een springplank om zich in de rechterlijke of bestuurlijke orde naar omhoog te werken. In zijn uitleggende nota aan van der Capellen verdedigde hij zich al te zeer tegenover personen die hem als een nietsnut zouden afgeschilderd hebben, om op die wijze een eventuele mededinging in de ambten te vermijden. Om zijn doel te bereiken was hij om zo te zeggen verplicht tegen de hollandse grondwet aan te leunen. Hij mocht zich zeker niet als een aartskonservatief aanstellen.

Vandaar de noodzakelijkheid om vernieuwingen in te voeren. Ze waren echter te radikaal in vergelijking met de andere punten, die quasi letterlijk uit de oude konstituties overgenomen werden, zodat men zich moeilijk van de indruk kan ontdoen dat het enige opzet er slechts in bestond opdrachtgever van der Capellen genoegen te doen. Er was alleszins geen aanpassing van het oude aan het nieuwe, met het logische gevolg dat in het projekt een wanverhouding tot stand is gekomen.

In oktober 1814 kreeg Veranneman de beloning voor zijn geleverd werk, toen hij benoemd werd tot substituut van de prokureur aan de rechtbank van eerste aanleg te Brugge⁽²²⁾. De eerzuchtige advokaat had echter veel hoger gemikt. Na de aanstelling van een grondwetskommissie in april 1815, die de hollandse konstitutie moest omwerken tot een grondwet van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, publiceerde Veranneman immers zijn projekt met in de inleiding zijn motivering waarom hij niet in de kommisie was opgenomen geweest⁽²³⁾. Deze publikatie was duidelijk bedoeld om nog eens extra de aandacht op zich te vestigen. Veranneman vreesde ineens de

(22) Gazette van Brugge, 14 oktober 1814, p. 3b.

(23) Veranneman-Watervliet, Projet de constitution pour les provinces de la Belgique, ci-devant Autrichienne, Bruges, J. Bogaert et Fils, 1815, VII-24 p. Er bevindt zich een eksemplaar op de Stadsbiblioteek te Brugge en een op de Biblioteek van de Rijksuniversiteit te Gent.

[p. 141]

reakties niet meer die zijn werk zouden kunnen treffen. Het mogelijke vooruitzicht een of andere funktie te verkrijgen kompenseerde overigens veel. Anderzijds dient ook vastgesteld dat vele van zijn adellijke soortgenoten - eveneens met het oog op ambten - zich niet ongenegen toonden tegenover het regime van Willem I⁽²⁴⁾, zodat van die zijde alle reaktie uitgesloten was.

Een overtuigd traditionalist als De Foere kon evenwel niet nalaten zijn kommentaar te geven. Hij nam aanstoot tegen de gepropageerde vernieuwingen en noemde het bovendien een waar geluk dat men de ontwerper niet in de grondwetskommissie benoemd had⁽²⁵⁾.

De poging van Veranneman om in het Verenigd Koninkrijk een hogere ambtenaarsstanding te verwerven is zeker mislukt. Door de regering werd hij immers slechts met kruimels bedeeld. Daarenboven was hij onaanvaardbaar voor de traditionalisten en zeker voor de verdedigers van de franse revolutie-idealen, zodat hij van nergens meer enige hulp en waardering kon verwachten. Het was dan ook een vereenzaamde Veranneman die te Brugge op 19 november 1815 overleden is⁽²⁶⁾.

Yvan van den BERGHE, aspirant N.F.W.O.

en Frank SIMON.

(24) In zijn ‘Spectateur Beige’ heeft De Foere dergelijke houding zonder dralen aan de kaak gesteld. Le Spectateur Beige, II, 1815, p. 264.

(25) Spectateur belge, II, 1815, p. 123-129.

(26) Van Dycke (F.), op. cit, p. 462.