Biekorf. Jaargang 66

[p. 307]

Leie en leven in mijn vlastijd
Vervolg van blz. 179

De Vlasfabrieken

Rond 1904 werden de eerste vlasfabrieken gezet, die het zwingelen veel gemakkelijker mieken en toelieten merkelijk meer vlas per dag af te werken.

Toch bleef het handwerk in alles hetzelfde als ten tijde van de handmolens, het vlas even zorgvuldig afgeweekt, maar het lastige trappen met de voeten en het cylinderen met de hand waren daardoor uitgeschakeld. Wie jaren lang op de handmolen gestaan had kon er in 't begin maar niet toe komen de benen stil te houden, men moest er aan gewennen. Ook de zwingels schijverden nu veel rapper en het vroeg scherper aandacht om zijn vlas niet te verzwingelen en aldus minder gewicht uit zijn vlas te halen.

De beweegkracht werd door een stoommachien voortgebracht en het getal zwingelmolens dat ermede draaide moest groot genoeg zijn om de veroorzaakte kosten te kunnen goedmaken. Meer dan de helft, soms wel de drie vierden van die zwingelmolens, werd aan huurders verpacht voor heel de winter, meestal aan mensen die hun vlas aan de roterij van dezelfde eigenaar hadden bewerkt.

In 't begin werd de opkomst van die fabrieken door velen met wantrouwen gezien: zouden er niet veel zwingelaars zonder werk vallen; of zou het niet zover komen dat het tot nu toe zeer handelbare werkvolk zou overgaan naar de meer en meer opduikende ‘nieuwe gedachten’, daar ze nu in talrijke groepen te samen zouden moeten werken en aldus malkaar konden beïnvloeden; zelfs werd van huis tot huis gegaan om te vermanen tegen dreigend zedenbederf.

De vooruitgang bleek echter niet tegen te houden. In korte tijd rezen langs alle kanten nieuwgebouwde fabrieken met grote vlasschuren dicht erbij. De concurrentie speelde haar rol. Er kwam een nieuw element in het leielandschap; langs alle kanten rezen de hoge, rokende fabriekschouwen en zag men de nieuwe pannendaken van fabrieken en schuren. Van een andere kant was de vraag naar afgewerkt vlas zodanig toegenomen dat de fabrieken, welke rap bewezen aan het gestelde doel te beantwoorden, een noodzaak geworden waren.

Haast alle fabrieken waren naar een zelfde plan gebouwd en ingedeeld. Vooraan stond het vuurkot met de gewillig 20 m hoge schouw op een drietal meter erbuiten, ertegen aanleunend was de machinekamer. In het vuurkot lag de stoomketel ingemetst en de voortgebrachte stoom werd langs een verbindingsbuis naar het

[p. 308]

stoommachien in de nevenkamer geleid. Een enkel dak stond boven die twee afdelingen.

Aanleunend tegen dat eerste deel waren twee lange beuken gemetst, elk met een afzonderlijk dak dat haaks stond met het dak van 't vuurkot. De ene beuk was de zwingelbeuk, de andere bevatte het duivelkot, het leemkot en in de verder strekkende ruimte die open was onder de twee daken door, stond de grote cylinder en bleef er nog veel plaats over om het te zwingelen vlas te stapelen.

Gewoonlijk stond op een tiental meters afstand van de vlasfabriek een grote hoge vlasschuur waar het te zwingelen vlas geborgen zat en waaronder zich gewoonlijk ook de onmisbare vlaskelder bevond.

Het vuurkot. - In 't vuurkot werd met lemen gestookt om de drukking van het kokend water in de stoomketel op peil te houden. De voorraad water en de drukking kon de vuurmaker op drukkingsmeters aflezen die nevens de vuurmond op de voorkant van de ketel waren opgesteld. Door de grote hoogte van de schouw was er altijd een jagende trek in die oven en het trekschof moest steeds bijgeregeld worden om meer of minder druk te bekomen.

Benevens een nogal grote hoop lemen zag men in 't vuurkot nog rondom langs de muren, een rij banken waar de zwingelaars op het getij kwamen zitten om hun boterham op te eten en zich meteen eens goed te doorwarmen. Hun pulle koffie hadden ze op voorhand bovenop de stoomketel gezet om hem goed warm te kunnen drinken. Het signaal voor etenstijd werd met de stoomfluit geblazen en de mensen in 't ronde wisten op een draad welke fabriek aan het tuiten ging, door het verschil in toon en de manier van tuiten. In zeven haasten werd het eten binnengespeeld en ondertussen was het daar een geroezemoes als in een stampvolle herberg vooral als, na het eten, de pijpen werden gevuld en ontstoken; 't was de enige plaats waar men roken mocht en het enige moment dat er tijd voor was. Geen zwingelaar zou het aangegaan hebben elders dan daar een sulfer te ontsteken want ze wisten té goed hoe ongelooflijk brandbaar het vlasstof is dat in de werkplaats overal op verspreid ligt. In dat vuurkot werd alles besproken, betwist of verdedigd wat maar enigszins 't beklappen weerd was en 't kon er luidruchtig en soms nijdig aan toe gaan. Als de vuurmaker dan, op de sekonde na, weer aan de trekker van de stoomfluit trok om het einde van 't getij te blazen werden alle pijpen ogenblikkelijk uitgeklopt, het klokhuis met zorg uitgetrapt en doodgewreven. Een paar minuten nadien stond iedereen weer aan zijn werk.

De Machinekamer. - In de machinekamer zag alles er net en blinkend uit als in een beste kamer. Die plaats was uitsluitend het domein van de machinist; de vuurmaker moest immers tegelijk

[p. 309]

ook machinist zijn en dat stoommachien onderhield hij altijd kraaknet. Hij liet zelfs zijn kloefen op het deurmatje staan om, op zijn kousen, in die kamer weg en weer te gaan. Alleen de eigenaar kon er naar believen in gaan kijken, voor al de anderen en vooral voor 't jong volk dat er wel eens zou binnen gewild hebben was hij als de handhond die zijn kot verdedigt. Door 't venster kon men wel kijken en zien hoe hij het tuig in gang zette met hier aan een wieltje te draaien, daar een hefboom te verplaatsen, 't was een hele reeks handelingen die hij uitvoerde tot alles naar wens in gang was en regelmatig draaide. Dan deed hij de brede drijfriem van het losse jachtwiel overschuiven naar het erneven staande werkwiel en dan ging alles in de fabriek aan 't draaien dat het ronkte en zinderde overal. Als die zware, grote jachtwielen haast benauwelijk rondschijverden en al die glimmende onderdelen in beweging waren koesterden velen wet wat achting voor de man die dat alles meester kon. Jaren lang had hij daarvoor elke zondagvoornoen lessen gevolgd in de nabije stad en zijn diploma zette hem een trapje boven de andere vlaswerkers.

's Morgens moest hij een half uur vroeger op 't werk zijn en stoken om tijdig aan de nodige drukking te geraken, hij ontsloot alle deuren tegen dat de anderen zouden beginnen toekomen en ging na of alles overal in orde was. 's Avonds was hij weer de laatste man die wegging na zijn vuur ‘gerekend’ te hebben en nadat hij alle deuren op slot gedaan had voor de nacht.

De zwingelbeuk.. - Dit was een langgestrekte plaats waar het vlas gezwingeld werd, niet hoog gebouwd, zonder zoldering en aan de buitenkant van het dak waren, onderaan, de pannen door een brede, over heel de lengte doorlopende strook grote ruiten vervangen die een overvloedig daglicht binnenlieten. Met de avond ging het elektrisch licht aan. De rest van het dak was zorgvuldig met timmerwerk afgesloten zodat er eigenlijk geen pannen te zien waren. De grond was een goed toegestampte aarden vloer en langsheen de buitenmuur lag, rechtover ieder zwingelaar, zijn voorraad pakken gecylinderd vlas.

In 't midden stonden, over heel de lengte, een soort toonbanken vastgezet, ongeveer 70 cm breed, 80 cm hoog en zowat vijf meter lang. Tussen die banken was telkens een smalle ruimte gelaten langswaar de zwingelaars naar hun plaats konden. Bovenop die banken waren, in de breedte, afdelingen getimmerd. Elke zwingelaar had er twee: een voor de pak te zwingelen vlas en een voor het gezwingelde. De buitenkant van die bank was tot tegen de grond toegetimmerd en open naast de kant waar de zwingelaar stond te werken. Daarin wierp hij geleidelijk de kroten en snuitjes die hij de bewerking van 't vlas uitvielen. Ook de hekel stond, bij 't verslaan, daaronder weggezet en de zwingelaar stak er zijn vest in weg na er zijn pulle en etenzak tegen 't bestuiven ingedraaid

[p. 310]

te hebben. Tussen die bank en de zwingelmolens stonden de mannen in een rij, elk had ongeveer 1,10 m ruimte om te draaien en te keren.

De binnenzijde van de beuk was volledig met timmerwerk afgesloten vanaf de veurst van 't dak tot op de grond. Dat timmerwerk was eerst effen doorlopend over heel de zwingelbeuk, het dak volgend tot op gelijke hoogte met de zwingelmolens en dan neerkomend tot op gewillig manshoogte, waar het nu een doorlopende bank uitmiek om er de schone kroten op te vergaren. Van daar verder neerwaarts was de ruimte tussen de molens afgesloten met schuinstaande deurkens die met een wervel aan het beschot vastgezet waren.

Men moest een van die deurkens opendoen om toegestopen in die afgesloten ruimte te geraken. Daar zag men de lange zware as die, uit de machinekamer komend, over heel de lengte van de beuk liep en nog iets verder, dóór de muur, in de volgende plaats waar hij eindigde op een klein vliegwiel waar de cylinder aan verbonden was. Die as bestond uit verscheidene gelijke en vast aan elkaar gekoppelde stukken en, alle vier zwingelplanken, in een ijzeren kussen gevat dat bovenop een stevige ijzeren voet vastzat en de as in volmaakt evenwicht hield. Die kussens zaten vol machienvet en hadden langs boven nog een opening die steeds vol olie moest staan en met een klep was afgesloten. Viermaal daags, telkens een kwartier vóór het stilleggen op 't getij, kwam de machinist die kussens betasten om te weten of ze niet boven normale warmte stonden. Daarvoor had hij dan altijd een oliepul bij en goot, waar nodig, nieuwe olie in. 't Was juist in die kussens dat een voortdurend brandgevaar schuilde en ik heb het eens weten gebeuren dat het bijna een ramp werd. Het kussen en de as daarnaast waren zo warm gedraaid dat men er geen hand meer kon ophouden. Seffens werd een emmer zwarte zeep bijgehaald en een dikke laag ervan over het kussen en een eind van de as aan weerszijden gesmeerd. Het draaiwerk mocht deze keer niet stilgelegd worden zelfs op het getij en de machinist bleef erbij, steeds zeep smerend, tot alles voldoende afgekoeld was.

Op die as zaten een dertigtal zwingelmolens vastgevezen en vóór elke molen stond een zwingelplank vastgezet in de gleuf van een kloeke houten voet. Deze voet stond vastgeschroefd op twee ijzeren riggels die ook over heel de lengte van de beuk strekten.

Alle vier planken was een stofmolen ingebouwd die het grootste deel van het gemaakte stof langs weerszijden opzoog en naar buiten joeg door een houten schouw. Die schouwen staken slechts even boven het dak uit en eindigden dusdanig dat de regen er niet in kon. De plank van de krotezwingelaar, kloeker en met wijderen kraag dan de andere, stond naast de machinekamer en had een stofmolen afzonderlijk.

[p. 311]

De gewone molens hadden ook nu weer veertien, per uitzondering zestien zwingels in notelaren hout. Een molen met zestien zwingels en welke men iets meer deed ‘trekken’ was een ‘dulle’ molen. Nu echter zaten de zwingels niet meer vastgevezen op een massief vliegwiel maar geklemd tussen twee concentrische dubbele hoepels die met platte staven verbonden waren aan het middenstuk dat op de as vastzat.

Het was een hoofdvereiste dat die molen volmaakt in de twee zat op de as en dat de zwingels bij het snelle draaien in volmaakte lijn langs de zwingelplank liepen, anders ‘kapte’ de molen en dat was onverdraaglijk. Menig zwingelaar hing er nu en dan een zondagvoornoen aan om zijn molen op punt te zetten.

De zwingelplanken waren gewoonlijk in eerste klas olmenhout en vertoonden dezelfde vorm als ten tijde van de handmolens.

Het zwingelen zelf verliep in alles als ten tijde dat het nog op de handmolen te doen was, maar sneller en zonder dat de benen nog iets anders te doen hadden dan steun geven.

Het Cylinderkot besloeg een merkelijke ruimte onder de beide daken van de vlasfabriek en hier en daar stonden ijzeren steunstaken waar het dak kon op rusten.

Vlak naast de zwingelbeuk stond de cylinder, die zijn drijfkracht langs de grote as van de zwingelbeuk kreeg. De cylinder was een breed en nogal lang gevaarte, van hoogte als een gewone werktafel, met zeven dubbele cylinderrollen naast elkaar en op een zware ijzeren voet gebouwd. Aan de linkerkant ervan stond een tafel met breed blad en waarop vier bondels vlas, van de banden ontdaan en iets opengespreid konden op liggen. Deze kant was de ingang van de cylinder. Aan de andere kant, de uitgang, was weer een tafel die afhangend gemaakt was en maar gewillig een meter lang. Het spreekt vanzelf dat die reeks van tweemaal zeven diepgetande ijzeren rollen niet bloot stond, maar zorgvuldig in timmerwerk gevat, aan de ingang ervan was zelfs een inloop getimmerd om te voorkomen dat de hand van de cylinderaar erin zou gevat worden.

De overige ruimte bood plaats om voor de eigenaar en de huurders een tamelijk grote voorraad te zwingelen vlas in stapels te zetten.

Het werk van de cylinderaar bestond erin al het te zwingelen vlas te cylinderen zowel voor de eigenaar als voor de huurders. Hij stelde een bondel vlas tussen de knieën, de voet ervan langs boven en snoot zorgvuldig de loshangende herels ervan weg. Dan deed hij de twee banden af en, na de bondel op de grond goed effen gestuikt te hebben, legde hij die half opengespreid op de cylindertafel. Aldus legde hij er vier gereed die, eens gecylinderd, een ‘pak’ zouden uitmaken.

[p. 312]

Met een hefboom te verplaatsen deed hij de drijfriem naar de cylinder verschuiven en greep vlug steeds gelijke handvollen vlas en stak ze, de toppen voorwaarts, in die cylindermuil waar ze als door nijdig grijpende tanden binnengerukt werden en tussen de knarsende rollen doorschuivend, langs de andere kant als volkomen vermorzelde stressen uitkwamen. Al die kant stond de afraper die de handsvollen opving en ze in een halve zwaai neerlegde op een houten tafel die aan de zijkanten voorzien was van opgaande staanders. Daar werd het vlas in regelmatige rijen op elkaar gelegd en vormde stilaan een vierkante pak tot de vier bondels gecylinderd waren. Dan werd die pak met een op voorhand gereed gelegde cylinderkoord vast toegehoeld en naar de voor elke zwingelaar aangewezen plaats gedragen.

Dat cylinderen ging in een vlug tempo. De ene handsvol was nauwelijks halfweg in de rollen verdwenen of een tweede werd er alweer ingestoken, en het was als een doorlopende baan vlas die, in zigzag, door de cylinder schoof. De drukking op de rollen was veel straffer geregeld dan bij de handcylinder van vroeger en het vlas was grondiger geknakt dan in die tijd. De afraper mocht niet staan dromen of de handsvollen vielen vóór zijn voeten op de grond.

De cylinderaar moest het vlas van zijn baas bijhalen, snuiten en cylinderen. De huurders moesten bijhalen, snuiten en hun voorraad dichtbij de cylinder gereed leggen; wat later konden ze hun vlas dan, gecylinderd, komen weghalen.

Het duivelkot was naast de machinekamer gelegen. Daarin stond de ‘duivel’, een nogal groot en manhoog langwerpig timmerwerk dat een ijzeren draaiwerk volledig omsloot. Al de lemen gingen door de duivel, waarbinnen ijzeren roeden op een sterke draaiende as gevestigd de kroten er uithaalden. Bij regelmatige pozen moest de duivelaar stilleggen, het vorenste beschot opheffen en de kroten, die rond de staven gedraaid zaten, uittrekken en aan de kant leggen. Zo gauw hij er een zekere hoeveelheid liggen had miek hij er een pak van die hij dan naar de krotezwingelaar voerde.

Dat duivelkot stond met een opening in verbinding met het leemkot. De duivelaar moest zorgen dat de vuurmaker altijd genoeg lemen in voorraad bij de stoomketel liggen had, de rest stapelde hij dan in 't leemkot. Fabriekseigenaars waren in die tijd blij als ze vandaar tijdig weggehaald werden door de mensen die er thuis hun vuurmaking mee hadden, anders wist hij niet wat ermee gedaan en was op de duur verplicht ze ergens langs de Leie op een eenzame plaats te doen voeren waar ze dan in brand gestoken werden om ervan af te zijn.

Elke morgen, op 't getij van acht uur als de zwingelmolens niet moesten draaien, opende de duivelaar een tamelijk wijde deur die in de zwingelbeuk uitkwam. Gewoonlijk door twee mannen

[p. 313]

geholpen haalde hij de grote massa lemen, die van 't verslaan voortkwam, en versleepte ze naar 't duivelkot. Dat werk moest haastig gaan en er was geweld bij, om gedaan te krijgen tegen dat de molens weer aan 't draaien moesten gaan.

Op 't getij van vier uur haalde de duivelaar de piep bijeen. Dat waren de lichte stoffige kroten die van 't schoonzwingelen voortkwamen en achter de molens gebleven waren. Dat was lichter werk, veel gauwer gedaan en hij kon het alleen meester.

Duivelen was het vuilste en stoffigste werk in de vlasfabrieken. Het werd gewoonlijk gedaan door iemand die niet zwingelen kon of deels gebrekkig was.

De vlaskelder was buiten de vlasfabriek en haast altijd in de grote vlasschuur die er dichtbij stond. Daarin waren twee afdelingen. Langs een stenen trap daalde men af in de eerste afdeling met de pak gezwingeld vlas op de schouder. Seffens werd het vlas gewogen en het gewicht, op een groot bord aan de muur, bijgeschreven. Op dat bord had elke zwingelaar zijn vak en nummer d.i. het nummer van zijn zwingelplank en het vlas werd neergelegd in de rekken aan het overeenstemmend nummer.

Daarnevens was een tweede kelder, de pedair. Dat was een plaats waar het verkochte vlas, vóór het leveren, één laag dikte op de blote vloer gelegd en dagelijks gekeerd werd om gewicht te winnen. Gemiddeld verzwaarde het aldus 5 tot 6 kg op de honderd kilo vers gezwingeld vlas.

In de vlaskelder had een man aanhoudend zijn week. Vooreerst moest hij zorgen dat er een volmaakte orde heerste, alles moest hij nazien betreffende het gewicht en dat het binnengebrachte vlas goed op zijn bestemde plaats kwam. Het was die man die zorgde dat de verkochte partijen in de pedair kwamen en gereed lagen tegen dat de voerman ze, in vrac, zou afhalen om ze naar 't magazijn van de botekoper te voeren. Alle pakken moesten door hem voorzien worden van de nodige bescheiden zodat de botekoper onmiddellijk kon nagaan of het geleverde vlas wel overeenstemde met wat hij gekocht had.

De man van de vlaskelder moest in zijn boek en op het grote bord alles kunnen rechtvaardigen, en 't spreekt vanzelf dat hij vlug en eerlijk moest zijn en daarbij veestand van vlas hebben.

j. hugelier