Biekorf. Jaargang 66

[p. 73]

De Brugse publicist Jean van Hese
Zoeklichten op zijn leven en werk 1757-1802

Jean Van Hese was een betwist figuur. Hij is een van die personages die waarschijnlijk steeds boeiend zullen blijven. Er rijzen immers veel vragen over het leven en de werkzaamheden van de priester-publicist. We zullen trachten er een paar van op te lossen en een aantal nieuwe te stellen.⁽¹⁾

(1) In E. Hosten en E.I. Strubbe, L'occupation française à Bruges en 1792 et 1793. Journal contemporain de Jean Van Hese, Brugge 1931 (ed. Société d'Emulation), pp V-XVI vindt men een schets van de levensloop van V.H. Ondertussen zijn echter een aantal nieuwe gegevens aan het licht gekomen.

Zijn levensloop

Jean Van Hese was een echte Bruggeling. Hij werd in volle Pruikentijd, op 30 november 1757 geboren⁽²⁾. Zijn vader Jan en zijn moeder Laurence De Wulf hadden geen andere wens dan hun zoon zo goed mogelijk op het leven voor te bereiden. Daarvoor moest hij studeren. Na met goed gevolg middelbaar onderwijs genoten te hebben, zette hij zijn studie voort aan het seminarie te Brugge. De vruchten bleven niet uit: op 10 maart 1781 werd hij door Mgr. Felix Brenart tot priester gewijd.

Slechts drie jaar later behaagde het de bisschop de 27 jarige Van Hese tot onderpastoor in het verre Pittem aan te stellen. Voor de jonge dilettantistische V.H. moet dat verplicht verblijf in Pittem een echte hel geweest zijn. We weten maar al te goed hoe hij van stadsleven met grote politieke gebeurtenissen en interessante gesprekspartners hield⁽³⁾. V.H. besefte dat hij een periode van ingrijpende veranderingen beleefde. Hij wou rechtstreeks contact met de grote gebeurtenissen. Daarvoor moest hij in een stad leven. In zijn Pittem zat hij dan nog niet eens in een gouden kooi! Het baart geen verwondering dat de jonge onderpastoor, allerminst tevreden met zijn lot, er dwaasheden heeft uitgehaald. Want inderdaad, nadat hij eerste onderpastoor van Pittem geworden is, zien we dat hij zich plots in 1788 te Brugge, als priester zonder enige opdracht, terugtrekt. Dit is een beslissend ogenblik in het leven van de priester. Het is van het hoogste belang de oorzaken van die overplaatsing op te sporen. P. Ledoulx, de biograaf van V.H., is nogal discreet en schrijft niets meer dan: ‘dog eenigen tijd daer (Pittem) geweest

(2) De voornaamste bron voor het leven van V.H. is het handschrift van P. Ledoulx, Levens der geleerde en vermaerde mannen der stad Brugghe (2 delen) in het Stadsarchief te Brugge.

(3) Dit blijkt o.a. zeer duidelijk uit de brief van J. Van der Heeren, gedateerd op 18 germinal jaar III, en die aan V.H. is gericht. Tekst bij Hosten-Strubbe, o.c., pp. IX-XI.

[p. 74]

hebbende wierd van sijnen bisschop ingeroepen, en kwam dan weder in Brugge wonnen, en, men seght, God op sijne burse diende;...’.

De Acta Episcoporum van bisschop Brenart ontsluieren de oorzaken van die overplaatsing⁽⁴⁾. Op 16 juli 1789 vinden we de eerste vermelding. Mgr. Brenart nodigde die dag V.H., onderpastoor te Pittem, uit om onverwijld voor hem te verschijnen. Er waren immers gegronde klachten tegen de priester en de bisschop wou graag hem in dit verband ondervragen⁽⁵⁾. Vier dagen later verschijnt een onderdanige V.H. reeds voor zijn bisschop. Meteen weten we ook dat aan hem verweten wordt: een onheuse omgang met het zwakke geslacht. V.H. antwoordt op de beschuldiging van zijn overste en tekent het proces verbaal van de ondervraging⁽⁶⁾. De bisschop neemt niet onmiddellijk een besluit in die zaak. Eindelijk valt na negen dagen beraad de beslissing. V.H. mag niet meer als onderpastoor naar Pittem terugkeren. en bovendien wordt hij ad interim uit zijn priesterlijke macht ontzet. Daar Mgr. Brenart de gesuspendeerde niet meer wenst terug te zien, wordt de beslissing schriftelijk aan de priester medegedeeld⁽⁷⁾.

In dit zeer belangrijke voorval zitten de wortels pan het eigenaardige leven dat V.H. nu zal gaan leiden. Een feit is zeker: hij is voortaan bezield met een onblusbare wrok tegen Mgr. Brenart en de andere hogere geestelijken van het bisdom en hun suppoosten. Waarom die haat? Van Hese kon denken dat hij onschuldig of te streng was gestraft. Is dit zo? Voor zover wij kunnen nagaan werd V.H. niet onschuldig veroordeeld. Er is trouwens een erg bezwarend document, nl. de zeer vertrouwelijke brief van zijn vriend de baljuw Vander Heeren⁽⁸⁾. Bovendien deed V.H. niet de minste moeite om de aanklacht van de bisschop te weerleggen. Toch voelde de jonge wereldse onderpastoor zich veel te streng gestraft. Bovendien leefden hogere geestelijken ook tamelijk werelds. Zij werden niet gesanctioneerd, maar zij sanctioneerden zelf!...

Voortaan zal V.H. in Brugge blijven leven. Daar hij zonder functie is, houdt hij zich voornamelijk bezig met het aandachtig volgen en commentariëren van het politieke leven te Brugge. Hij

(4) Acta Episc. F. Brenart, 1788-1790, in het archief van het bisdom te Brugge. We danken Kanunnik B. Janssens de Bisthoven die ons tot het archief toegang verschafte.

(5) Ibidem, 70, actum 16 julii 1789: ‘Ad querelas fundatas, ordinatum per literas Vicepastori in Pittem D^o Van Hese, ut indilate coram compareert, auditurus ea, quae huic proponentur.’

(6) Ibidem, f^o 73, actum 20 julii 1789: ‘Van Hese, vicepastor in Pitthem, scripto accusatus de liberiori conversatione cum segniori sexu, ad gravamina, redacta, et praelecta, respondit, et signavit, prout in acta processus verbalis, qui reposita est in archivo secretiori Episcopatus.’ Het geheim archief van de bisschop is door de woelingen van de volgende revolutionaire jaren verloren gegaan.

(7) Ibidem, f^o 74, actum 29 julii 1789: ‘Ill. Dominus habita scripta communicatione gravaminum ad onus mgr Joannes baptistae Van Hese, vicepastoris in Pitthem, revocavit ei hodie facultates omnes Vice-pastorales, suspenditque eum ad interim a divinis, de quo per literas informatus fuit. Vide in archivo Episcopali.’.

(8) Zie Hosten-Strubbe, o.c., pp. IX-XI. Vooral de voorlaatste paragraaf is zeer duidelijk!

[p. 75]

beleeft juist die periode waarin er meer gebeurd is dan in vele tientallen jaren: 1788-1802. Beïnvloed door die gebeurtenissen zal hij aan het schrijven geraken. We komen daar onmiddellijk op terug.

Eigenaardig is wel dat V.H., die gekend was om zijn anti-franse overtuiging (= royalistisch of keizersgezind), op 11 oktober 1797, als één der weinige Brugse priesters, de eed van haat tegen het koningdom aflegt. Welke motieven kon hij inroepen? Het kijkt ons dat V.H. keizersgezind was tijdens de Brabantse Omwenteling omdat o.a. zijn oversten en vijanden andersgezind waren. Tijdens de beloken tijd waren de meeste geestelijken natuurlijk erg anti-frans. V.H. koos de tegenpartij van zijn vijanden. Maar van de andere kant waren er geen fundamentele verschillen tussen de kerkelijke politiek van Jozef II en die van de Fransen! We weten dat V.H. de kerkelijke politiek van Jozef II voorstond. Logisch was, dat hij dan ook de Franse politiek verdedigde. Er moet echter uitzondering worden gemaakt voor de korte periode van de eerste Franse bezetting (1792-1793). Van Hese, zoals trouwens de meeste Belgen, zag in die periode een onderbreking van het Oostenrijks bewind en het begin van een nieuw conservatief regime. Daarom was V.H. op dat ogenblik dan ook anti-frans!

In ieder geval zien we V.H. kort na de eedaflegging werkzaam als beëdigd priester op de St-Salvatorsparochie. Hij spant er zich op een heldhaftige manier in voor het verijdelen van de verkoop van de kerk en om de toelating tot het celebreren van de goddelijke diensten te bekomen. Daarin staat hij helemaal alléén. Immers zijn parochianen aanvaarden hem als beëdigd priester niet⁽⁹⁾. Ook bekommerde hij zich als aalmoezenier om het lot van de ter dood veroordeelden. Daar was moed voor nodig! Die functie zal hem trouwens zelf naar het graf leiden. Immers door een ter dood veroordeelde pestlijder besmet, sterft priester Van Hese op 2 mei 1802. Hij was slechts 44 jaar oud⁽¹⁰⁾.

Juist vóór zijn dood, bij de afkondiging van het Concordaat, had hij het nogmaals klaargespeeld om zijn onafhankelijkheid te demonstreren. Hij weigerde in februari 1802 de retractatie van zijn eed te doen volgens de formule die door de onbeëdigde vicarissen was opgelegd geworden⁽¹¹⁾. Toch zal hij, alsof hij had voorzien dat

(9) Zie bundel 13 van het fonds St-Salvator in het archief van het bisdom. Zie ook het afschrift van het handschrift van priester De Sodt, dat belangrijke gegevens bevat over de verkoop van de Sint-Salvatorskerk, in het archief van het bisschoppelijk seminarie te Brugge.

(10) Afdruk van zijn doodsprentje in Handelingen van de Société d'Emulation te Brugge, XCIX, 1962 (1-2). p. 155.

(11) Acta Vicariatus Sede vacante (1799-1802), f^o 71, actum 5 februarii 1802: ‘In hanc diem citati erant omnes sacerdotes iurati commorantes in civitate Brugensi et... comparuit solus Joannes Van Hese olim vicepastor Pittem, sed ab illustr. defuncto jurisdictione privatus, qui formulae a Vicariatu propositae subscribere recusavit, eandem, quam alii gallicam tradidit, et Dominos Vicarios generales perniciosae doctrinae accusare non erubuit, atque alia indocilitatis non aequivoca praebuit argumenta.’. In archief van het bisdom te Brugge.

[p. 76]

hij moest afscheid nemen, op 6 april 1802, minder dan een maand voor zijn dood, zich met het Vicariaat verzoenen⁽¹²⁾.

(12) Ibidem, 7 aprilis 1802: Joannes Van Hese verschijnt, samen met twee andere priesters, vóór de Vicarissen en ondertekent de formule.

Van Hese als auteur

De auteur Van Hese staat rechtstreeks in verband met de mens Van Hese. Dit bemerkt men in zijn eerste en meteen ook zijn meest beruchte boek. Het is de fameuze Legenda Aurea⁽¹³⁾. Dit lange schimpschrift werd kort na de Brabantse Omwenteling aan de hand van nota's opgesteld. Het verscheen in 1791, tijdens de eerste Oostenrijkse restauratie. Hoewel moeilijk kan bewezen worden dat V.H. de auteur is van dit schimpschrift, staat dit nochtans voor ons vast. V.H. zou het hebben geschreven op het ogenblik dat hij wrokkig tegen zijn bisschop en zonder enige betrekking te Brugge verbleef.

Het boek bevat inderdaad een satirische beschrijving van de gebeurtenissen te Brugge gedurende die periode. Trouwens de auteur verraadt zichzelf: ‘on sent que l'Auteur doit être Flamand, et citoyen d'une de ses Villes notables (Brugge)’; en ook: ‘il n'épargne personne, pas même les Moines (hier in uitgebreide betekenis) ses confrères’⁽¹⁴⁾. Bovendien is het werk bijna helemaal in het Latijn geschreven en getuigt de auteur van een geweldige kennis van de bijhel. Vooral geestelijken zijn de hoofdfiguren van de Legenda. Men zou zeggen een werk van de hand van een geestelijke, voor geestelijken en over geestelijken. Het voornaamste slachtoffer van de woede van de auteur is Mgr. Brenart⁽¹⁵⁾. Ongenadig wordt de bisschop door het slijk gesleurd. Eigenaardig is ook dat ergens in de Legenda een visioen van een priester beschreven wordt (ruralis pastor) en nadrukkelijk wordt door een engel gezegd: ‘videbis ut Johannes viderat’⁽¹⁶⁾.

De auteur van de Legenda was een verwoed royalist en kwam op tegen de patriotten van tijdens de Brabantse omwenteling. Welk Brugs priester buiten V.H. behoorde in 1789-1790 tot die partij? Men kan ze op de vingers tellen⁽¹⁷⁾. Onder hen bezat alléén V.H.

(13) Legenda aurea continens acta, gesta et cabriola leonis Belgici, item ad sepulturam ejus orationem panegyricam, Lunaepoli 1791. Exemplaar in de bibliotheek van de universiteit te Gent (Acc 2591/B). Op het exemplaar dat in de universiteitsbibliotheek te Luik berust (12878 A) staat in een 19de eeuwse aantekening: ‘l'auteur de ce livre faussement attribué au professeur Leplat est l'abbé Jean Van Hese de Bruges. Voir catalogue Borluut n^o 3717’. Voor andere gegevens over dit schimpschrift zie Hosten-Strubbe o.c., pp. XII-XIV.

(14) Legenda Aurea, pp. IV-V.

(15) Zie over Mgr Brenart artikels van J. Geldhof in het Parochieblad van Brugge van 2, 23 en 30 augustus 1964.

(16) Legenda Aurea, o.c., p. 122. (JOHannes = Jean Van Hese).

(17) Kanunniken De Pauw, Duhamel, De Bomprez, Lauwereijns de Roosendaele; abt Van Severen van de Duinenabdij; priesters de Beer, Canneel, La Fevere en De Vos; paters Sio en Mortier. Zie voor opsomming van de trouwe royalisten in het later aan te halen werk van Vervisch I, pp. 263-267.

[p. 77]

het nodige temperament en de haat om de Legenda te schrijven. Hij alléén ook bezat bepaalde faciliteiten. Zijn broer V.H. was drukker en bovendien ook een partijgenoot⁽¹⁸⁾. Die drukker woonde in het huis ‘De Bril’⁽¹⁹⁾; als plaats van uitgave van de Legenda Aurea staat dan ook Lunaepoli vermeld (lunula: ring).

Naast het rechtstreekse getuigenis van P. Ledoulx is ook nog het onrechtstreekse van kanunnik J.H. Van de Walle daarover voorhanden. Omstreeks het tijdstip van de dood van V.H. schrijft hij een aantal verzen over de auteur van de Legenda met als motto ‘peccans peccata corrigit’⁽²⁰⁾. Hoewel hij beweert de auteur niet te kennen is het duidelijk dat hij V.H. bedoelt. Ook de stijl en de opvatting van de Legenda verraden de auteur. Dit is duidelijk vast te stellen wanneer men de Legenda vergelijkt met een ander werk van Van Hese: het Journal historique⁽²¹⁾.

Wat V.H. met zijn Journal historique bedoelde, kan men best begrijpen door de verzen van Horatius, waarmee hij zijn handschrift laat aanvangen, goed voor ogen te houden:

O imitatores! Servum pecus! Ut mihi saepe
Bilem, saepe jocum vestri movere tumultus⁽²²⁾.

Hij wou zijn lezers doen spotten met de idiote gedragingen van zijn vijanden tijdens de eerste Franse overheersing. Het hoeft geen betoog dat die vijanden juist die personen waren die tijdens de Brabantse omwenteling een rol hadden gespeeld en die derhalve reeds in zijn Legenda over de hekel waren gehaald. Daarvoor was de Legenda immers geschreven. De auteur vermeldt het trouwens enkele keren expliciet⁽²³⁾. Ook in het Journal historique komt dit zeer duidelijk tot uiting⁽²⁴⁾.

Vervolgens wou hij aantonen dat zijn voornaamste vijanden stuk voor stuk een groot aantal politieke vergissingen begingen. Wat hij natuurlijk ook graag op de voorgrond plaatste, was het gemis aan duurzaamheid van de politieke overtuiging van een groot aantal Bruggelingen en vooral van Mgr. Brenart⁽²⁵⁾. Zo in het Journal historique, zo ook in de Legenda⁽²⁶⁾.

(18) A. Visart de Bocarmé, Recherches sur les imprimeurs brugeois. Brugge, 1928, pp. 63-63.

(19) Zie de aangehaalde biografie van P. Ledoulx.

(20) J.H. Van de Walle, Ecce Homo, Siet de mensch, pp. 59-66. Handschrift in de St.-Pietersabdij te Steenbrugge. Wij danken Dom Tillo van Biervliet O.S.B. omdat hij ons zo bereidwillig te woord stond.

(21) De volledige titel: ‘Journal historique de ce qui s'est passé dans la ville de Bruges en Flandre, depuis le 11 nov. 1792, époque de l'arrivée des commissaires français, jusqu'à, l'établissement de toutes les autorités constituées’. Uitgave door E. Hosten en E. Strubbe (zie boven). Het volledige handschrift dat tijdens de periode van de uitgave berustte in het Rijksarchief te Brugge, is nu in het bezit van de heer baron Yves de Brouwer te Brussel.

(22) O meelopers, kudde slaven, hoe dikwijls hebben uw gedragingen me niet kwaad gemaakt of me doen spotlachen?

(23) Legenda Aurea, o.c., pp. II, IV, VIII en IX.

(24) Hosten-Strubbe, o.c., pp. 69-70.

(25) Ibidem, p. 83, 88, 91.

(26) Legenda Aurea, o.c., p. 210.

[p. 78]

Typisch voor het Journal historique zijn de talrijke documenten die overal en overvloedig het verhaal illustreren. V.H. vond die bewijsstukken absoluut noodzakelijk en hij dacht er niet aan ook maar een letter van die documenten te veranderen of de Nederlandse teksten in het Frans te vertalen⁽²⁷⁾. Dezelfde methode werd ook in de Legenda toegepast⁽²⁸⁾.

Toch is het Journal historique voor ons een belangrijker bron dan de Legenda. Het Journal historique brengt een objectieve weergave van de feiten. V.H. was zo overtuigd van de belachelijkheid van zijn personages dat hij het niet meer nodig vond te overdrijven. In de Legenda word er overdreven en gefantaseerd. De haat waarvan V.H. in 1789-1790 vervuld was, is in 1792-1793 al wat gekoeld. Zonder twijfel is het Journal historique van V.H. de voornaamste bron voor onze kennis van de eerste Franse inval te Brugge (1792-1793). Het is veel objectiever, rijker, en helemaal niet zo oppervlakkig als de aantekeningen van R. Coppieters⁽²⁹⁾. De commentaar die Van Hese ons bij het relaas van de feiten ten beste geeft, bewijst dat de auteur een uiterst verstandig ‘spectator’ was. Hetzelfde kan onmogelijk van burgemeester Robert Coppieters gezegd worden.

Van de bovenstaande geschriften, Legenda Aurea en Journal Historique, hebben we de zekerheid dat ze van de hand van Van Hese zijn. Onze Brugse publicist heeft echter waarschijnlijk ook de hand gehad in de literatuur van en om de Kapucijn Vervisch, die in die bewogen tijd eveneens een zeer bewogen leven heeft geleid⁽³⁰⁾. De verhouding van Van Hese tot deze avontuurlijke pater uit Moorslede hopen we in een volgende bijdrage nader te kunnen toelichten.

y. vandenberghe

Aspirant N.F.W.O.

(27) Hosten-Strubbe, o.c., p. 29 en p. 58.

(28) Legenda Aurea o.c., p. VIII, p. 210, 249.

(29) Journal de Coppieters, ed. P. Verhaegen. Brugge 1907. - We bereiden een uitgebreide studie over Brugge tijdens de Brabantse Omwenteling en de eerste Franse inval (1789-1793).

(30) Over pater Auxilius Vervisch van Moorslede, zie P. Hildebrand, De Kapucijnen in de Nederlanden X (Antwerpen 1955).