Biekorf. Jaargang 47

[p. 157]

Opstand van de conscrits in het Westland
1813

DE jacht op de conscrits duurde reeds van in het jaar 1808. De jongens gingen zich wegsteken, zij ‘doken onder’ voor den Franschman die steeds meer volk noodig had voor zijn veldtochten in den vreemde. Pieter Cuvelier, den koster van Reningelst, hoorden we hier vroeger reeds⁽¹⁾ vertellen van de jacht op lotelingen in zijn dorp in de jaren 1810-1812. Na de vernietiging van de ‘grande armée’ in den veldtocht tegen Rusland (winter 1812-1813), werd de nood aan mannen nog nijpender; nu wilde de keizer bij hoogdringenheid de lichtingen doorvoeren. De conscrits staken echter de koppen bijeen en kwamen tot openlijk verzet. Onze koster schrijft daarover de volgende bladzijden in zijn merkweerdig dagboek.

(1) Biekorf 1939, bl. 177 vv. - Vgl. Biekorf 1933, bl. 227.

Beroerd conseil te Brugge.

‘Den 22 dito (April 1813), de conscrin van diversche plaetsen van het departement tot Brugge by het conseil zynde, hebben beginnen 't hoofd op te steken, slaegen en stooten te geven aen de bediende van het recrutement, de pampieren gescheurt, eenige meubels in stucken geslaegen, en veel kluppelen en stocken gesmeten naar het hooft vanden prefect; de gendarmen ommegeworpen en gequetst, die oock van hunnen cant twee a dry conscrin gequetst hebben, daer wierden ses a seven van die muytelingen in vangenisse gesteken.

Den troubel heeft begonst, men hadde gevraegt

[p. 158]

90.000 mannen van 1807, 1808, 1809, 1810, 1811 en 1812, en in plaetse van het contingent te nemen uyt alle die dassen, 't scheen dat de prefect gheel den nomber wilde hebben uyt 1811.

,....

Den 21 dito (November 1813) is alhier [te Reningelst] gepubliceert dat alle gonne die in den depot gestelt waeren tot 't jaer 1808, den 23 dito moesten comen hunnen naem opgeven aen den maire, en jegens den 1 X^bre vertrekken naer Brugge met pack ende sack, om de gonne die goed bevonden wierden, seffens te doen opgaen naer het leger; datter maer en zouden mogen thuys blyven die indispensabelik thuys noodig zouden geoordeelt worden.

Oploop te Hazebroek.

Den 22^en dito, Caecilia dag, de conscryn tot Hazebroek vergadert zynde om de selve reden, zyn soodaenig in gramschap gevallen dat sy den onderprefect op 't lyf gesprongen hebben, die om zyn leven te blyven behouden door eene venster is gesprongen en sig gaen duyken in een kleyn huyseken. Sy hebben gheel het huys vanden onderprefect verplettert en vernietigt, het silver-werk buyten gesmeten en alle pampieren verbrand.

Twee andere huyzen, 't eene van eenen wynckelier, 't ander van een silver-smit sterk beschaedigt etc^a, om dat sy beschuldigt waeren vertoont te hebben, gelyck vele andere, in de vertoog-schriften aen den keyzer gedaen in alle zyne vraegen, datter nog volck en geld genoeg in t land was om den oorlog voort te zetten.

Conscrits tegen gendarmen te Popsringe.

Den 29 9^bre waeren tot Poperinghe vergadert vele conscryn die alsnu vele jaeren in den depot hadden geweest om naer Brugge te gaen, dese waeren by een gekomen om t'saemen te beraemen of zy aldaer zouden gegaen hebben jegens den I X^bre Ste Eloy.

De maire Copieter, die eenige dagen te vooren naer

[p. 159]

Jpren gevlugt was, heeft sig 's morgens aldaer laeten vynden, met negen gendarmen en 20 soldaeten, meynende hun te overweldigen: dese stelden sig aen 't stadhuys in slag-orden gereet om op dese bende vier te geven. De gendarmen mieken veel caricolen met hunne peerden. Niet tegenstaende alle dese schroomelicke vertooningen, de conscryn quaemen van alle canten toegelopen met hunne stocken, schreeuwende en groot getier maekende, zoo dat het stond te gaen leven om leven, en het was grooteliks te vreesen dat alle gendarmen en militairen zouden dood gebleven hebben, hadden zy eene los-brandinge gedaen van hun geschut, mits de woede van alle dese jongelingen zeer groot was, en nog altyd zoodaenig quamen toegelopen, dat de straeten stropten. De heeren van de municipaliteyt zulks ziende, en de quaede gevolgen daer af kennende, bezonderlik m. Liegeois en de hh. Danneels, stelden vooren aen de militairen in welck gevaer zy zig, en gheel de stad zouden gestelt hebben met geweld te willen gebruyken, dat het voor hun zoude beter geweest hebben van te vertrecken, 't welk zy gedaen hebben. Den maire is in zyne koetse gesprongen en alle zyne gewaepende mannen hebben hem omryngt en gevolgt. Vele conscryn zijn al schreeuwende hun agtergelopen.

Volkswoede te Ieper.

Den onderprefect van Jpren was op den weg van Vlamertinge comen zien hoe dat spel zoude afgelopen hebben. Schuymende en woedende in hunne gramschap, zy zyn vergadert by het huys vanden maire, hebben alle de raemen en glaze vensters in stucken geslaegen en zonder het tusschenspreken van de heeren, en dat men hun voorenhield dat het huys dat zy vernietigden hem niet toe-en-behoorde, zoude het in corten tyd op den grond geleyd geweest hebben; want zy spoedig vrogten. Zy begonden ook te spreken van maire wyn te drynken; maer, God lof, dit is niet gebeurt. Vele vrauw volk was ook op de been, en om dat het koud

[p. 160]

mieck, hadden hunnen kool-pot onder de schorte, gereet zeyden zy om vier en asschen in d'oogen te smyten.

Men dede het gevangen-huys openen om te zien of er geen van hunne maeten in en waeren; maer vonden geen. Den cypier, champetter zynde, vonden zy op zyn bedde met angst en vreese bevangen, namen zynen sabel mede en vertrocken. Men wilde het huys plonderen vanden apotheker Verlinde, om dat hy altyd getoont hadde fransch gezint te wezen, twelke is belet geweest door de fraeye borgers. Eenige zyn gelopen naer d'hofstede van sekeren Bouquet, om dat hy wat vry was geweest in zyne praetelinge, hebbende aldaer geéten en gedroncken naer discretie...

Te Reningelst.

Den 3^en dito (December) is er buyten Poperynghe boven Ste Eloy, geschoten geweest op acht gendarmen. Men heeft binnen de stad Poperinghe briefkens gestroeyt dat de conscryn zouden gekomen hebben naer Reninghelst om het geld vanden ontfanger te lichten, en om den maire en eenige van de municipaliteyt te mishandelen.

.....

Den 6 dito waeren wy t'saemen al verwondert, 's morgens ontrent 7 uren alhier [te Reningelst] te zien aenkomen twee a dry-en-dertig soldaeten, in welk getal waeren acht gendarmen comende van Jpren. Men plaetste sentinellen aen alle de straeten: eene aen het huys vanden maire. Men heeft niet geweten welk de reden was van hunne comste. De conscryn of stockkemans hadden durven eenige dreygementen doen wegens den percepteur en maire, en watter van zy, men zeyde dat se op den weg geweest hadden om eene expeditie te doen en dat een vreedzamig man hun had afgehouden, zy vertrocken in den agternoen, droegen het geld mede vanden percepteur.

De soldaeten waeren verblyd te mogen de prochie verlaeten en zongen:

Il va fort bien,
que nous sommes venus pour rien.

[p. 161]

't Waeren meestal jonge soldaeten die nieuweliks in dienste waeren en die men negen toeken naemde.

In den nagt en den selven morgen hadden briefkens gezaeyen geweest op sligten dicht, en van eene vrauwe hand geschreven dat den pastor en cappellaen met den maire hadden gaen eten, dat het beter de plaetse zoude geweest hebben van Bartier en Onraet, met eenige dreygementen aen den maire etc^a, alle eerlicke lieden vreesden van alsulcke vertoogen, mits het land begonst zonder wetten te worden.

Hinderlaag op den Abeele.

In t'eerste van Xbre, eenige gendarmen en champeters zyn gegaen naer den Abeele, een uerken boven Poperinghe, al gekleed als de conscryn en gewaepent met stocken gelyk het in desen tyd de gewoonte was te gaen in benden, hebben hun wys gemaekt dat se ook van de jaeren wezende, met hun zouden gedaen hebben om sig vry te vechten: hebben hun aengelockt naer eene herberge om te gaen drynken: binnen dien tyd, eenen hoop soldaeten van Cassel, die daer op verwittigt waeren hebben 't huys om-zet; en men heeft er ontrent 20 in beslag genomen. Dry van Watou zyn gevlugt onder eenen pers-hoop, en niet willende ten voorschyn comen, men heeft op hun geschoten: den eenen was geschoten in syne schouder, den anderen kreeg een sabelslag; men bondse aen de peerden, en men leyde se naer Cassel.

Den 16^en dito, alle de champeters van 't omliggende waeren 't Jpren ingeroepen met pack ende sack om de wagten te doen van stad en de canons op de vesten te bewaeren.

Rond Hazebroek. Optreden van ‘Louis XVII’.

Jn 't leste van decembre, zynder veel troubels voorengevallen op de prochien van Zuyt en Noord-Berquyn, Meyregem en daer ontrent, die men zeyd gebeurt te zyn op het nemen van twee conscryn door twee gendarmen die men om hals gebragt heeft. Om

[p. 162]

dit te vreken zyn aldaer gekomen 400 soldaeten met een canon. In korten tyd is zoo veel volk op de been geroght dat de soldaeten hebben moeten wycken, hun canon genomen geweest. Eenige zynder van weder kanten doodgebleven. Men clopte allarm in alle de communen, en men stack den hoorne van alle canten, alles was op de been.

Den 25 dito, Kersdag, is tot Belle op de markt verschenen sekeren persoon met naeme Fraichard gebortig van [Mereghem] jongman, wiens ouders zyn landslieden en cooplieden van peerden, gezeten op een schoon treffelick peerd, met eene cocarde op de mutse met het cyffer van Louis XVII, en heeft aldaer uyt den naem van den nieuwen aen te stellen vorst, afgeroepen de regten van den toeback en van het zout, met offer van te zullen geven 15 sols daegs aen alle die onder den monarck wilden dienst nemen. Eenen gendarme heeft gepoogt het peerd op te houden; maer dese is snellick doorgereden. Eenige champeters volgden hem Op en teveel gezelschap ziende die hem verwagteden, keerden weder.

Dit was een stout oversaeft gezelle, ja self seer vermeten, want dese onderneminge zeer periculeus was'en een weynig sot. Men zeyde dat hy opzet gemaeckt hadde van sig jevers te vreken omdat hy alreede een of twee broeders hebbende in dienst, hy nu alreede ook moest gaen optrecken, en een opzet miek van liever thuys te vegten als op te trecken waer toe hy er veel opweckte, en veel jonckheden aen zynen cant kreeg. Zy vergaderden en quaemen dickwils by een in het Hout van Nieppe⁽¹⁾.

(1) Over Louis Fruchart, alias Louis XVII, zie Biekorf 1933, bl. 228.

Schietpartij te Stegers.

Tusschen Kersdag en Nieuwjaer, dese conscryn ofte nieuwe soldaeten deden uytloopen van 't eene naer 't ander, als naer Steeger (Estaires), Steenwerck en

[p. 163]

andere, aldaer doppende de docken, nieuwe recruten wervende. In de plaetsen verkogten zy snuyf en toeback die sy vonden in de cantynen, betaelden aen de gonne die gelevert hadden en niet betaelt en waeren, de reste was om hun volk te betaelen.

Den 29 X^bre de voorseyde conscryn zyn met hunnen capiteyn eene expeditie gaen doen naer Steeger met ontrent 130 mannen, alwaer ook vergaedert waeren een honderd soldaeten, champeters en gendarmen; men heeft begonnen te vegten, de soldaeten moetende ploeyen, zyn gevlugt in 't wethuys, schietende door de vensters. De weerdinne willende eenen venster toe trecken, is doodgeschoten geweest als oock eenen coopman zittende in den heirt. Eenige conscryn hebben ook 't leven verlooren. Sekeren Sallon van Dranoultre. maer alsnu woonende te Berquyn, altyd pointerende naer de vensters alwaer de soldaeten lagen, is van hun in d'ooge gehouden geweest en dood geschoten. Al vegtende waeren zy al te saemen onder malkander gerogt, en de conscryn d'overhand ziende, wilden de soldaeten ontwaepenen, maer dese antwoorden dat men daer toe zoude moeten vigten en de waepens doen nederleggen; bovendien datt' hun te schandelick zoude geweest hebben van zonder waepens naer stad te gaen; maer dat sy niet meer en zouden geschoten hebben. Dit is een zaeke geweest die Fraichard altyd heeft beklaegt van hun de waepens niet te doen nederleggen.

Overval in de kerk van Alveringem.

Op den Kers-naght tot Alverynghem, zyn eenige gendarmen binnen de Kersmisse, met champeters en soldaeten in de kerke gesprongen, aldaer genomen eenige conscryn die gekomen waeren om de naght misse te hooren; eenige die in vrauwe-kleeren gekleed waeren zyn het ontsprongen, eenen van dese hadde nog ongeluckiglick zynen crawaet blyven aenhouden, die sy ook mede genomen hebben, s' Hebben dan veel gerugt in de kerke gemaekt om het vrouw-volck te on-

[p. 164]

dersoeken. Men can oordeelen wat wonderlicken Kersnaght dit is geweest.

Twee dagen naer dese expeditie heeft men tot Hoogstaden oock in de kerke ondersoek gaen doen. Tot Hoogstaden-Lende, heeft men twee conscryn medegenomen.

Verraad te Steenbeke.

In de prochien van Berquyn, Steenbeke en gheel het omliggende, was men eenpaerlik in opstand, zoo datter stond eenen borgerlicken oorloge op te staen, en vele rampen en ellenden te zien. De conscryn weygerden van op te trecken, zoo ook de garde nationale: men wilde geen contributie nog taxatien betaelen: men joeg de commisen weg van den toeback; men stond op tegen de soldaeten en gendarmen; men klopte allarm, zomtyds halve dagen, in alle prochien, en men stack den hoorne om volk te vergaderen, dat het schroomelik ende benauwdelik was om te hooren. De mairen en bediende wierden geslaegen en gesleurt.

Den gonnen [de maire] van Steenbeke, willende vriend met hun maeken, vraegde eenige conscryn aen zyne tafel, naer met hun vermaekelik geweest te hebben, leydese naer eene herberge om hun te beschynken. Eenige gendarmen daer op vermaent zynde, hebbense gekoord en gebonden weggeleyd; van zoohaest dit is geweten geweest, men heeft aenstonts allarm geklopt, men heeft agtergelopen maer te vergeefs: zy zyn met woede gesprongen in 't huys van den maire, alles in stucken geslaegen en daer naer het gebauw geschonden en bykans afgetrocken, zeggende dat hy in het selve zulke verraderye noyt meer zoude bedryven.’