Biekorf. Jaargang 34

Een XIV^deeuwsche afboeking van s. Jan's Gasthuis' ‘Regule’ te Yper

⁽²⁾

Hier hebben we voorhanden een oud boekje in perkamenten bladen, en zonder deksel aan, 0.235 op 0.163 breedte, en zijnde een afboevan den gewezen ‘regule van S. Jans Gasthuse in ypere’.

Het beslaat onbetalmerkt 8 bladen voor- en aarkant (is 16 bladzijden), waarvan het achtste blad nog onbebruikt. 't Is gave, en weinig vuilgemaakt: al-

(2) Heden geheeten ‘S. Jan's Godshuis’ of ‘de Godelieven’, die ons het bovenstaande stuk ter uitgave welwillend mededeelden. Onzen dank aan den Bestuurder E.H.A. Bras om zijne zorgzame tusschenkomst.
Het stuk werd, meen ik, nooit gedrukt; en is zooveel-als niet-gekend.

[p. 209]

leenlijk de achterbladzijde, van nogalwel in de hand te zijn, is ietwatmeer bevingervlekt; de voorbladzijde is 't velemin, dit echter nu toevallig. Want de waarom hiervan, is dat het boekje nietmeer voorkomt zooals het was oorspronkelijk, d.i. ter XIV^e eeuwe. Zijn beide eerste bladen, ter XIV^e eeuwe, zijn worden-afgesneden met een schare, onhandig weg en nogal nippe, immers op een schrootje na van 0.005 tot 0.001 m.; ze werden dan vervangen door 2 nieuwe bladen, met hoogstwaarschijnlijk de afboeking erop van de verwezen 2: (uitgeweerd misschien kleine invoegingen, reke voor reke 'tzelfde of nagenoeg, zou 'k denken omdat 't zoo goed uitkomt op 't einde van den aarkant van blad 2, ten dienste van 't vervolg op voorkant 3). 't Verschil van het oorspronkelijk deel bij die 2 aangebrachte bladen is merkelijk: dat aangebrachte deel is witter en veel lijzer aan den tast. 't Is ook in jongeren stel, te weten van t'einden de XV^e eeuwe, 'n beetje ui'vallig nagemaakt van 't ander deel, van namelijk 't tweetallig schoone handgestel (met roode kopstaven, maar ook in bleekgeschoten doppe) dat immers staat op bl. 3 vk. tot en met 6 vk., en bl. 6 ak. tot en met 7 ak., en dat van 't einde is al van de XIV^de eeuwe. De reekjes met de stift getrokken staan scherper in dit ouder deel, en dààr zijn insgelijks nog al de gaatjes over waardoor zij waren voorgewezen. Men ziet nog de verandering, aan de verbinding ook: 't oorspronkelijk boekje was oorspronkelijk genaaid, eerst eens met 'n tweevoudig garen op heel de hoogte, tot samenhouding van het werk; en dan weer eens met dikineengevlochten draad, in oogen (eene alboven, eene alonder), alsof het was bestemd geworden om, boekbindersgewijze, alachterwaard er endjes door te hebben tot verder inbandinge; dan de 2 nieuwe bladen vorenaan, zijn aanstonds eerst geplakt geweest, elkeen op elk van de twee schrootjes die achter 't afsnijden nog overwaren zooals we boven zeiden, (en werkelijk er heeft dan iemand nog-nadien ter XVI-XVII^de eeuwe, door

[p. 210]

heel het werk, met losse hand wat krabbelinge bijgebracht, en onderander de ‘regulen’ betalmerkt, en b.v. op vk. 2 het talmerk v en vj getrokken over schroo en blad tegader, tendeele nog aaneen). In onzen tijd zijn die twee eerste bladen, omdat hun plak alonderaan begaf, daar onderaan tegen de schroo'n gedriegd.

Nu, eerst het opstel zelf, als volgt:

[1 vk.] [<j>]⁽¹⁾. Dit is den regule ende ordinâcie vân ǁ Jonfvrauwen van S <.> (1) Jans Gasthuse ǁ in ypere gheordineirt van oudê tijden ǁ die de Jonfvrauwen de welcke daer ǁ inne cômen zullen <,> (1) moeten belovê in ǁ waerachtiger oodmoedigheid, ên in orǁdinancie van goedê leuene ghetrauwel(icke) ǁ te houdene ter eere vân huse <,> ên vâ ǁ Gode al voorê: ên ter saligheid vâ huerǁleder ziele. Geassenteirt bij schepên vâd(er) ǁ stede vâ ypere: op de pene hier naer volgên ǁ

<ij> Alvorê dat de voors(eide) Jonfvr(auwen) ên de gô ne die in tvoors(eide) huys wonen zullen, ǁ moeten zijn onderhoorigh dê souuereinê ǁ voogden ghestelt bij schepenê <,> Ende der opǁper Jonfvr(auwe) ghestelt ten orloue vân voog dê voors(eit). Ende dat niemand wtê huǁse magh gaen zonder orlof. noch clee(ren) ǁ dan daer zij orlof hebben te gane. ǁ het ne ware dat hê iet haestelics ǁ ouer quame daer zou gaen moeste ǁ ên dat moeste zou te kennen geuen ǁ als zou thuus quame ǁ

[1 ak.]. <iij> Item dat niemand langer dan achte ǁ dagen wten huyse wesen moet, ên ǁ dat ter discretie vander opper Jonfvr(auwe) ǁ Ende daer zou langer wte

(1) Dit talmerk één <j> schijnt uitgesleten. Dit zelfde talmerk <i>, en verder al die dergelijke talmerken aan 't hoofd van ieder hoofdstuk, dan 't stipje <.> achter S, dan 't knipje <,> achter zullen, dan weer nog al de zulkgelijke teekens hier aangeduid als invoegingen < >, zijn bijgesteld aan 't schijnen, door hem die naar we boven zeiden, ter XVII^e eeuw, alhier aldaar wat tusschenkrabbelde... door K. zullen we zeggen.

[p. 211]

ware ǁ dat vvare op de verbuerte vander proǁuene van dier weke ǁ

<iiij> Item dat elck vân voors(eide) Jonfvr(auwen) moet ǁ houden de ghetijden van onser vrauwe ǁ ên elck moet op zijn binnen der schelle. ǁ ên dat zij danne te gader eerst mattine ǁ lesen daer naer Prime, Tierce, ende ǁ middagh. Ende dat zij altijds voor ǁ de maeltijd de Benedicite lesen, ên naer ǁ der maeltijd gratie. Daer naer noene te ǁ te⁽¹⁾ gader lesen. daer naer Vespere ende ǁ elck tzijnder behoorelicker tijd. Ende ǁ bin datmen de ghetijden leest zoo ne ǁ moet niemand wie zou zij eenigh ǁ werck doen En(de) oock mede zoo moet ǁ elck zijn alle daghe ter messe ter vesǁperê ên ter mattene. En(de)⁽²⁾ alle maêdaaǁghe lesen een ziele vigilie ouer alle ǁ de gône die dê huse dueghd hebbê ghedaê ǁ [2 vk.] of zij ne ware sieck ofte ander belet haddê ǁ daer⁽³⁾ bij zou huer zoude mogê excuserê met redene ǁ

<v>⁽⁴⁾ Item dat de voors(eide) Jonfvr(auwen) ên die prouendiers ǁ vân huse moeten elck sauôds segghen de ǁ ghemeene bedinghe ouer de gône die thuys ǁ stichtedê ên ouer alle dê gônê die het huus⁽⁵⁾ ǁ dughd gedaê hebbê, ên dit zalmê teekenê ǁ med eenen Clocskene alzoo het Costume ǁ gheweist heift. En(de) dat zij oock alle auôǁde eer zij te bedde gaen moeten gaen ǁ in de capelle⁽⁶⁾, ende daer doen met deuoǁtien haerleder bedinghe ǁ

(1) Echt zoo.

(2) ‘Ende... ghedaen’ is blijkbaar invoeginge, bijgebracht op 't oude blad dat dan werd afgesneden en dat hier nu herboekt staat.

(3) Van hieraf komt alles meer gesloten voor, vooral de eerste helft van 2 vk.

(4) De talmerken <v> en <vj> staan half op de schroo waaraan blad 2 is vastgeplakt.

(5) Huus staat met de tweevoudige u ineengetrokken, alsof het was ui. Evenwel 't kan toch ook huis zijn.

(6) Tegenover ‘in de capelle’ staat op de schroo (waarvan hierboven sprake) een overschot ('n krulle, eene als 'n krankemane-teeken) nog van ergens iets dat aldaar bijgesteld was.

[p. 212]

<vj> Item dat elck vân voors(eide) Jonfvrauwê ǁ ghesont zijnde ende gheexcuseirt van ǁ alle ander beletten moeten haudê⁽¹⁾ dê ǁ aduent voor midwijntere⁽¹⁾, ende drie ǁ reisen de weke vasten ên gheen ǁ vleesch eten der bouê zonder orlof ǁ vander opper Jôfvr(auwe), ên dat bij Cause ǁ van noode. En(de) dier gelijcke veerǁthiê [daghen]⁽²⁾ voor sinxen zonder vleesch te ǁ etene wtgeweerd Ascensions daghe ǁ ende alzoo veerthien daghen voor die ǁ [2 ak.]⁽³⁾ Assumptie van onse Liefue vrauwe ǁ ende veerthien daaghen voor aller heliǁghen dagh: ende te elcken van desê moetê ǁ zij twee reisen de weke vasten ende ǁ geen vleesch eten. En(de) oock moeten ǁ zij vasten alle de vrijdaghen vandê ǁ Jaare, ende voort alle de vasten dagê ǁ die de helighe kercke ghebied te vastê ǁ ende dat elck te biechten gaen moet twee ǁ warfuen voor elck vande voorseide ǁ feesten, ên drie warfuê bin den vastê ǁ Ende elck magh zijnen biechtheere kieǁsen daer hij wille mids den orlof vân ǁ Pasteur⁽⁴⁾: elckê anderen vergeuenisse ǁ biddende eer zij ten heilighen⁽⁴⁾ Sacraramête ǁ gaen in teeken van Oodmoedigheden ǁ

<vij> Item dat niemand wt den huyse ǁ zal moghen gaen op dên dagh dat zij ǁ het heilighe Sacrament zullen ontfanǁghen hebben ten zij om ter kercken te ǁ gane: ende dat niemand wte den ǁ huse zal gaen eten op feestelicke ǁ daghen ǁ

[3 vk.] <vij[^bis]> ¶⁽⁵⁾ Item dat niemen⁽⁶⁾ saterda-

(1) Die deze herboeking deed, las hauden dus, ook wijntere. Zie verder (opm. 4) weer iets dergelijk's.

(1) Die deze herboeking deed, las hauden dus, ook wijntere. Zie verder (opm. 4) weer iets dergelijk's.

(2) Daghen staat er niet.

(3) Op 2 ak. is wederom 't gestelte meer gespannen, om alles binnen 't blad te krijgen, zie je wel.

(4) Pasteur en heilighen (tegenover daareven helighe) klinkt eerder brabantsch-achtig, als boven (alhier, opm. 1) hauden, wijntere.

(4) Pasteur en heilighen (tegenover daareven helighe) klinkt eerder brabantsch-achtig, als boven (alhier, opm. 1) hauden, wijntere.

(5) Van hier af staan er afdeelingsteekens, en wel in 't rood. Van hier af ook, staan de belangrijke aanvangstaven opgesmukt met een licht streepje rood. Al dat rood werd later aangezet. Wij stellen deze teekens en stavén zwarter.

(6) 't Was eerst niomen, en K. hermiek de o tot e.

[p. 213]

ghes⁽¹⁾ weerc⁽²⁾ doê ǁ moet achter vesperen. En(de) dat niemê<t>⁽³⁾ ǁ ooc enich weerc doen moet no<ch> bouen. ǁ no<ch> beneiden. hachter⁽⁴⁾ tvingeroen⁽⁵⁾. En(de) ǁ zi moetê danne alle te gad(er) gaê te bedde. ǁ En(de) niemê<t> moet nachts vten dorenter ǁ ligghê. het ne ware bi consente vand(er) ǁ vpperJoncfr(auwe). of bi cauzê vâ ziecheidê. ǁ Ende

(1) Saterdaghes = [des] saterdaghes. Vgl. ook sondaghes ende mesdaghes (alhier, 4 ak.), enz.; alsook nachts (even hier onder vij: 3 vk., en onder viij: 3 vk., x: 3 ak.); en mede navens (6 vk.).

(2) Weerc. Zoo vinden wij hier (in 't oorspronkelijk deel) weerc benevens werc (3 ak.), ook deeruen (4 ak.), benevens erue (5 vk.) eerue (7 ak.). Dit kan al even westvlaamsch wezen, en laten we maar zeggen dat het 't was zoogauw wij immers verder lezen onderander: weider (5 vk.), beneiden (3 vk. en 7 vk.), spreiken (3 vk.), reidenen (7 ak.) - brugsch en ypersch -; van nv voordan en voordan (6 vk.) - nogheden voortgezeid te Brugge ondermeer -; en ol (5 vk.), olle alsook olden (7 vk.) voor ‘al’, ‘alle’ en ‘al de’ - zoo sterk gezeid-nog den heelen ‘Malkweg’ door (Biekorf 1924, xxx, 71, 287), dus ook te Brugge en in het ypersche -. M. o. nochtans dat andere uitspraken als twelef (6 vk.) zwert (6 vk.) minder schijnen brugsch te zijn geweest, hoewel toch westvlaamsch.

(3) Niemê<t>. K. heeft daarbijgesteken de <t>; 'tzelfde een vier reken verder; zooals hij weer alhier bij no heeft 'n <ch> gevoegd; zooals hij nog 2 reken verder 2 stipjes zette op ‘bi causen’, op ‘cloxkine’, ‘zijn’ en andere dergelijke. (Wat aangaat de i j, wij hebben hier overal gezet ij, uitgeweerd daar waar duidelijk staat ii of (met of zonder stipjen op) y.

(4) Hachter = achter. Vgl. hal = al (5 vk.) en hiemene = iemand (5 vk.), benevens elders ‘achter’, ‘al’ en ‘n-iemen’: een schoon bewijs dat de aanvang-h door Steller en zijn volk nietmeer werd uitgesproken, doch nog gekend was, en ookaleens gesteld werd 'n beetjen op een gissen.

(5) Tvingeroen. Zal datzelfde ‘vingeroen’ zijn dat geborsten was in 1602 (VdPeereboom, Ypriana, I, 88). 't Is de drinkersklokke; la cloche du ‘vigneron’, cloche qui avertissait les buveurs de quitter les tavernes (Const. gén. II, 924) Littré o. 't w. ‘vigneron’. Ducange, Gloss. zegt: ‘Campana bibitorum’ quam vigneron appellant Insulenses, 1364 (Statuta Mss. eccl. S. Petri Insul. Wngnron). Uit Rijsel zal het zijn dat 't woord naar Yper ging.

[p. 214]

diere ghelike moeten zi te gader ǁ gaen ten reiftere. binden ludene van ǁ enen cloxkine. Inden welkê reifter ǁ zi houden moeten silentie. Of daer zi ǁ yet spreiken wilden. dat moet zijn ǁ goed ende duegdelijc -: ǁ <viij> ¶ Item. dat elc moet syn bereed nachts ǁ vp te stane zo wanneer datmer zal ǁ zynghen mattine⁽¹⁾ inde capelle. Ende ǁ elkes daghes messe hore of het ne dade ǁ hem ziecheide. En(de) sondaghes ende ǁ mesdaghes tharer prochie hoofmesse.⁽²⁾ ǁ of daer zi orlof hebben te gane -: ǁ <ix> ¶ Item, datsi witdond(er)daghe elc anders ǁ [3 ak.] voeten dwaen⁽³⁾. Ende voord doen also ǁ zi sculdich syn te doene -: ǁ <x> ¶ Item, dat niemen gaen moet te spade ǁ dat na complien es. Of te tilike voor ǁ de scelle inde poort⁽⁴⁾. ende dat si nachts ǁ niet bliuen⁽⁵⁾ vten huus. het ne dade ǁ nood ende dat bi (5) orloue -: ǁ <xj> ¶ Item, dat niemen buten huus. no butê ǁ dorenter ligghe. het ne dade nood of ǁ ziecheide. Ende dat bi orloue -: ǁ <xij> ¶ Item, dat niemen gheen ander habijt ǁ ne draghe dan alsoot van oudê tidê ǁ ghecostumeird heift ghesijn -: ǁ

<xiij> ¶ Item, datsi ghene caproen draghen ǁ gheknopt anders dan van zelues dê ǁ cleede⁽⁶⁾ ǁ

(1) Mattine: twee stipkes op de i.

(2) Hoofmesse: hoogmesse. Voorbeeld van verwisseling der keelstaven tot lipstaven (vgl. DBo op ‘G’). Bij Gaill. Gloss.: ‘hooftmesse’.

(3) Dwaen = wasschen. (Vgl. Oudemans Ondl. Wdb. o. 't w.).

(4) Poort = niet portus, maar ingangsdeur, (vgl xiiij).

(5) De i van bliuen werd een tweevoudig, en deze van bi een enkelvoudig stipje opgezet door K.

(6) Cleede. Dit woord staat overgezet op de volgende reke, achterwaard aan, en werd dan nadien, door den steller van 't rood, met een rooden haak naarde vorige reek aangehaald.

[p. 215]

<xiiij> ¶ Item, dat niemen gaen moet buter ǁ poorten te zijns ghebuurs huus. om ǁ enich werc te doene -: ǁ [4 vk.] <xv> ¶ Item, dat elc zi bereed te helpene den ǁ zieken. bouen ende beneiden altoos als ǁ zijs te doene hebben -: ǁ <xvj> ¶ Item. dat niemen gheen laken no cleed ǁ make. zonder⁽¹⁾ te zinen draghene. en(de) ǁ dat heimelike -: ǁ <xvij> ¶ Item, dat niemê ghene ghegheileude ǁ hoof cleedren ne draghe. noch gheen ǁ haer te lanc houde: ǁ

('t Vervolgt).

L. De Wolf.

(1) Zonder = ‘behalve’ of ‘dan alleen’. (Vgl. Oudemans. Ald. o. ‘Sonder’).

Als 't u belieft, de waarheid zeggen.

In Paginae. (1928, jg. iii, bl. 967) lezen we 'n beknopt verslag over ‘Franciana, Pampharduine (Biek. 1927, xxxiii, 115-116 en 178-181), met den inhoud en 't besluit ‘dat ... ine = weide, en harduine = kuddeweide. - Dr. P. Allossery’.

Da' 's een vergrijp. 't Moet ‘Lamphardnisse’ zijn, en -isse en hardnisse!

Dat we mochten, aangaande dees en andere gevallen, vragen-daar aan zetter of verbeteraar, ons zoo - en Paginae medeen - op geenen slechten naam te brengen, en... nu dat het gebeurd is, de zaak terecht te wijzen.

B.