Biekorf. Jaargang 28

Oostkerke's Geestelijkheid

(Vgl. Biek. 1920, xxvi, 251-254, 278-281).

Geen bescheiden bezitten wij nopens den naam der Benedictijnerpaters die de oude parochiekerk van Oostkerke en de uit haar gevormde kerken bestuurden.

[p. 187]

Nog verbleven de kloosterlingen ter parochie ten jare 1178. Immers uit een stuk ten dien jare opgemaakt, vernemen wij dat de inkomsten die de S^t Quintinsabdij te Isandic (Yzendyck) vermocht op te lichten, naar Oostkerke moesten overgebracht worden⁽¹⁾. Toen ze hun apostelwerk ten geheele voltrokken hadden, namen wereldlijke priesters hunne plaats in.

Luidens de oudstbewaarde oorkonden die uit de 14^e eeuw dagteekenen, genoot de abdij het recht ter kerke van Oostkerke, twee pastors, twee kapelanen, twee kosters of matricularii en één scholaster te benoemen⁽²⁾. Welk onderscheid er bestond, wat bediening en inkomsten betreft, tusschen beide parochieherders die samen het pastoreel ambt uitoefenden, konden we uit de kerkrekeningen niet achterhalen. Enkele malen gebeurt het dat een herder, ‘erfachtig of verus pastor’ genoemd, wien de gansche parochie toevertrouwd was, bij zijne kudde niet verblijft: dan is hij door twee pastors ‘stedehouders’ vervangen.

De twee kapelanen waarvan hooger sprake is, zijn de beneficianten die het bezit hadden der kapelrien die destijds ter kerke bestonden, de kapelrie van O.L.V. van Boonem en deze van Utenem. In 1331 staat eene enkele kapelrie aangestipt, wier naam niet vermeld is⁽³⁾; naar jongere oorkonden bevinden we dat het de kapelrie was van Boonem, wellicht rijk begiftigd, en daarom dikwerf ‘pinguis’ genoemd. Eene eeuw later bestonden beide beneficiën. Nog komen twee kapelriën bij, in 1455 aangestipt, de kapelriën van 't H. Kruis en van O.L.V. van Lembeke.

(1) ‘De debito ecclesiae sancti Quintini de Insula apud Isandicam, ab uno colligendo et apud Oskerke deferendo’. Charte de Matthieu, abbé de S^t Quentin, donné à Bruges en 1178. (Ch. Duvivier, op. cit.).

(2) Dit zyn de beneficien die staen ter presentacie vanden abt vander voorseide abdie van Sinte Quintins binden lande van Vlaendren:
‘Inde kercke van Oostkercke ii Curen, ii Capelrien, ii Costerien metter scole’. (Staatsarchief Brugge. Fonds: Archives ecclésiastiques, n^o 416).

(3) Registrum decime biennalis Domino Regi Francorum concesse pro anno 1330 et 1331. ‘Duo curati de Ostkerke c lib. - Capellanus ibidem xlv libr.’ (Annales Soc. d'émul. Bruges. Tome XXII, p. 184).

[p. 188]

Daarnevens worden de twee broederschappen vermeld van O.L.V. der Visschers en van O.L.V. van Eyenbrouck⁽¹⁾. Mogelijks vond bet broederschap van O.L.V. van Eyenbrouck zijnen oorsprong in de bakermat waar voorheen de aankomende Benedictijnerpaters van S^t Quintinsabdij hunne woonstede gevestigd hadden. Over de priesters beneficianten der kapelrien van Boonem en Utenem wordt in de kerkoorkonden niet gewaagd omdat zij bijna nooit te Oostkerke hun verblijf hielden; zij genoten de inkomsten hunner beneficiën en gelastten, mits bepaalden loon, de priesters die ter parochie woonden, met het uitvoeren der diensten hunner kapelriën.

Nog stonden twee onderpaslors, ook kapelanen genoemd, ten dienste der kerk. Een hunner draagt soms den naam van ‘capelaen van Eyenbrouck’. Twee matricukirii of kosters die met de priesterlijke weerdigheid bekleed waren, hielpen den kerkdienst uitoefenen. Een hunner, in de kerkrekeningen met den naam van ‘orghelare’ bestempeld, bespeelde het kerkorgel. Onderpastors en kosters verbleven allen ter parochie.

De Godsdienstberoerten - Pastor Adriaan van Geertruyen.

Pastor Adriaan van Geertruyen beleefde het rampzalig tijdstip der geuzenberoerten dat in onze streken omtrent zes jaar aansleepte.

In Maarte 1578, viel de stad Brugge onder het bewind der Gentsche Geuzenrepubliek door Jan van Hembyze en Frans de la Kethulle ingevoerd. Ten zelfden jare beklommen er protestantsche leeraars den kansel der katholieke

(1) État bénéficial de la Flandre et da Tournaisis au temps de Philippe le Bon (1455) par Joseph Warichez. (Analectes pour servir à l'shistoire ecclésiastique de la Belgique, 1912. Tome 38). Daar staan vermeld: ‘capellania de Boneem, - capell. S^tae Crucis, - capell. Hutenhemme, - capell. de Lembeke’. Verders: ‘Servicium confraternitatis Beatae Markae piscatorum’ en ‘Servicium confraternitatis Sanctae Mariae de Eyenbrouc’.

[p. 189]

kerken, om den volke de verderfelijke leering van Calvin in te planten. Twee jaar nadien, vinden we in alle de gemeenten ten noorden van Brugge protestantsche ministers die rond zich eenige afgevallene katholieken schaarden. Een welsprekende oorkonde, de kerkrekening van Bâmesse 1582 tot Bâmesse 1583, verschaft ons deswege bondige, doch bevestigende inlichtingen, wat Oostkerke aangaat⁽¹⁾. Eene protestantsche gemeente was er ingericht aan wier hoofd Mahieu Makereel als ‘dienaere des woordts’ optrad. Hij had voorheen ergens in 't Ypersche de dwaalleer aangepredikt⁽²⁾. Ten minste een ‘ouderlinck’ stond hem ter zijde. De inkomsten der parochiekerk zijn in de handen der afvalligen overgegaan. De aangehaalde rekening werd aan Makereel ter inzage aangeboden. Ter kerk predikte hij de nieuwe leering en vierde er met zijne volgelingen het avondmaal. Een vreemdeling leerde er de arme kinderen en trad als voorzanger op bij 't uitvoeren der geussche psalmen.

Intusschen was de ieverige parochieherder Adriaan van Geertruyen verplicht geweest zijne kudde te ontvluchten. De ‘Rebellen’ hadden hem verjaagd en van al wat hij bezat ontroofd⁽³⁾. Of de nieuwe religie te Oostkerke vele aanhangers vond, betwijfelen wij. Immers op eene vergadering der protestantsche ministers, op 3ⁿ Juli 1582, te Dudzeele gehouden, beklaagde zich de predikant van Oostkerke omdat hij ‘geen vorme van kercke gecrygen en can’. De vreeze voor de aanslagen van geussche legerbenden laadde wellicht oogenblikkelijk een dwangjuk op de schouders der katholieken. Reeds in December 1579 waren soldaten

(1) De kerkrek. 1583-84 (Staatsarchief Brugge) werd op 26ⁿ October 1584 gesloten, in 't bijwezen van Gilles Steyaert hoofdman, Mahieu Macreel predicant, Christiaen dheere scolaster, Aernout Hetselinck, Winnocx Loonis ende meer andere.

(2) H.Q. Janssen, De kerkhervormingen in Vlaanderen. Eerste deel, bl. 343.

(3) ‘Deur redene hy tzyne binnen der voornaemde prochye hadde verloren ende duer de Rebellen moeten hem absenteren ende vertrecken’. Kerkrekening 1584-89 (Staatsarchief Brugge).

[p. 190]

uit Sluis afgekomen en hadden zich gewoldigerhand van de kerksieraden meester gemaakt⁽¹⁾.

En nu raadplegen we de oorkonden: ‘Betaelt Mahieu Makereel, dienaere des woordts tot Oostkercke over zynen dienst van maent van nôv. ende maent d|^ec. 1582, ende voor lauwe, sporkele, maerte tot augusti 1583, 600 pond. parisis. - Betaelt Christiaen de Heere als scholaster ende voorsangher van zyne dienst van maent dêc. 82 tot aûg. 1583, 162 p.p. - over tleeren van schaemel kinderen, 6 p.p. - voor een stoop zoeten wyn up den helyghen paesschendach om de ghemeente tavends mael uut te rechten, 2 p. 14 schellingen par. - voor 2 nieuwe glasen omme taevent mael uut te rechten ende een broodt van 2 grooten, 24 sch. p. - Betaelt in handen vanden minister ende een ouderlinck om in classis te ghaene te Lisseweghe, den 13 lauwe 1583, 6 p.p. - te Damme, 19 julius 83, 6 p.p. - te Brugghe, 20 sept. 83, 6 p.p.⁽²⁾.

Op 22 Mei 1584, gaf de stad Brugge zich aan Alexander Farnèse, gouverneur der Nederlanden, over. Zoodra verdwenen Calvinismus en geussche predikanten uit onze streken. Ook keerde de parochieherder die de rekening van 1584 met den naam van ‘verus pastor’ bestempelt, tot zijne schapen terug. Zijne dankbare parochianen schonken hem ‘voor eene gratuiteyt ende wellecomme’ 36 pond parisis en de kerkmeesters stonden hem een jaarpensioen toe van 48 p.p. te beginnen met eersten van lauwe 1586.

Nopens de verwoestingen die de kerk, tijdens de geuzen-

(1) Précis analytique des documents que renferme le dépôt des Archives de la Flandre Occidentale, 2^e sér., t. IV, p. 86.

(2) Kerkrek. Oostkerke. Bav^is 1582-Ba^is 1583, passim (Staatsarchief Brugge). - In het kerkarchief van Oostkerke ligt een los bladje waarop te lezen staat: ‘Dit naervolghende dat ic jacop Heereboort betaelt hebbe den predicant van Oostkercke ghenaemt Mahieu Maekereel, van preken van baraesse XV^c LXXXIII, 20 pond. 15 schell. grooten’. - De betaling geschiedde in ‘gouden leeuwen, goude croone ende aelve ende dobbel rehaelen’. Kerkrek. Bâm. 1584-Bâm. 1589. (Staatsarchief Brugge).

[p. 191]

beroerten onderstond, vonden we in de plaatselijke oorkonden geen inlichtingen. Enkel geringe aanteekeningen maken melding van twee ter kerk ontroofde schilderijen die het hoogaltaar en S^t Jansaltaar versierden: de eerste bevond zich te Sluis, de tweede te Damme. Pogingen waarvan de uitval ons onbekend bleef⁽¹⁾ werden door den pastor en de kerkmeesters aangewend om er weêrgave van te bekomen.

Niet alleen waren de geschilderde autaartafels ter kerk ontvreemd geweest, maar ook waren een of meer klokken van Oostkerke naar Sluis overgevoerd⁽²⁾.

In de oude S^te Walburgakerk, te Brugge, lag een witte grafsteen, waarop een priester in missegewaad gebeiteld was. Het opschrift luidde: ‘Sepulture van Heer Adriaen van Gheerwyn, Pastor van Oostkercke, tzydert tiaer XV^c LXV, die ovleet de XI julius XVI^c IIII’. De naam van den Herder werd òf mis ingebeiteld òf kwalijk afgeschreven⁽³⁾.

J. Opdedrinck † (Vgl. Biek. 1921, xxvii, 92-93).

(1) Op het losse kladje zooeven vermeld staat: ‘Betaelt ten Damme in Buscahe [Biscaye, een gasthof] met Heer Adriaen, prochiepaepe van Oostkercke, als de houthaer taeffele van S^te Jans daer in Moerjaens Hooft [eene herberg] ghehaelt was, 14 sch. gr. - Betaelt van ghelaeghe aen de steehouder vanden balhiu van huushouck ghedaen om de zelve taeffele van zelven houthaer, verteert ten Damme inde Sterre, 8 sch. gr.’. - In de Dischrekening van Oostkerke 1596-98 lezen wij: ‘Betaelt Ghenette Abrahams, tavernieresse inden Arent, van zulcx alser verteert was met mynen heere den Pastor, kerkmeesters ende dischmeesters int raemen van thaelen van het tafereel vanden hooger oultaer te Sluus over de quote vanden aermen, 3 p. 2 sc. p.’.

(2) J.H. Van Dale, Een blik op de vorming der stad Sluis. J.C. en W. Altorffer, Middelburg, 1871, bl. 138.

(3) Gaillard, Pierres funéraires, Ste- Walburge, 83.