Biekorf. Jaargang 22

[p. 257]

[Nummer 17]

De Cistercienzer Hervorming
(Vervolg van bladz. 247.)

De Cistercienzers en hunne betrekking tot de kunst.

WIT de voorgaande aanteekeningen kan men zich alreeds eene gedachte vormen over den vergedreven cultus voor armoede en versterving bij de Cistercienzers. De pracht der gebouwen, de weidsche Cluniacenzer kloosterpanden met hun diep ontwikkeld steenen looveren lijnenspel, met hun rijke beeldwerk en de vreemdaardige versieringskunst eigen aan den laatbloei van den Romaanschen stijl; dit alles vond in het oog der strenge hervormers niet de minste genade. En dit komt ons eenigermate verklaarbaar voor, wanneer we ons herinneren hoe Bernardus en zijne school ook op het gebied der schoone kunsten een oefenperk hadden gevonden voor algeheele versterving⁽¹⁾.

(1) ‘Son esthétique est celle de S^t Augustin... La passion mauvaise... se résume, premièrement dans la sensualité, puis dans la curiosité ou la science pure et enfin dans l'orgueil... Or, la passion de l'art est un composé du premier et du second genre: passion d'exprimer, passion de percevoir,... auquel se vient vite ajouter la troisième infirmité, le désir d'exceller. Or, d'après nos docteurs, il ne faut céder à aucunes concupiscences, pas plus aux spirituelles et aux délicates qu'aux grossières. L'un Augustin se reprochait les larmes qu'il avait versées sur Didon, que dis-je? le plaisir qu'il prenait aux saints cantiques...; l'autre ne voulait ni sculpture, ni peinture, ni mosaïque, ni ornements d'aucune sorte. Sanvert, S^t Bernard, étude morale, Chalou-sur-Saône, 1898, bl. 91.

[p. 258]

Zeker was dit een verheven opvatting; ze was echter niet nieuw: vóór dit tijdstip was ze reeds vooropgesteld geweest⁽¹⁾; later zal ze nog oven klaar uitgesproken worden en met evenveel overtuiging verdedigd⁽²⁾. Al mogen we aannemen dat de kunstliefde bij Cluniacenzers tot overtollig prachtvertoon oversloeg; al mag het aanvaard worden dat dusdanige versterving op het gebied der kunst begrijpelijk wordt bij lieden aan het aardsche teenemaal afgestorven, d.i. bij monniken; het blijft niettemin waar dat zoo iets ook niet aan hen moet opgelegd worden, daar het gezonde schoonheidsgevoel onbetwistbaar tot God leidt. Maar daarbij kon de puriteinsche opvatting van Bernardus niet stil houden: op het kerkgebouw en de heerlijke liturgische scheppingen moest het doodend princiep worden toegepast, en met een rukslag werd het zielroerend plechtvertoog van het ‘Opus Dei’ verwezen en uit de ordeskerken verbannen.

Tot opheldering van dezen zoo buitengewonen maatregel moet aangehaald dat de Cistercienzer kerken enkel voor de kloostergemeente waren bestemd; het publiek werd er schaars geduld. Ook is het enkel bij monniken dat Bernardus het strenge princiep wil toegepast zien, en dit uit reden van het hun opgelegde streven naar volmaaktheid⁽³⁾. Voor de leeken erkent hij volmondig het nut en

(1) Zoo b.v. in de II^de eeuw, de strijd over de physische schoonheid van den Heiland; zoo, de H. Augustinus (zie voorgaande nota), zoo de Karthuizers.

(2) B. v. in de Franciskaansche orde en hare hervormingen.

(3) J. Guignard. Les monuments primitifs de la, règle Cistercienne, publiés d'après les manuscrits de l'abbaye de Citeaux, Dijon, 1878, bl. 253 (lustituta Cap. Gen.) CXX: Sculpturae vel picturae in ecclesiis nostris seu in officinis aliquibus monasterii ne fiant interdicimus, quia, dum talibus intenditur, utilitas bonae meditationis vel disciplina religiosae gravitatis saepe negligitur.
En evenzoo Bern. Apol (Mign. t. 182-914) ‘... quae dum orantium in se retorquent aspectum, impediunt affectum’. Als toonbeeld van verregaande versterving, zoo Bernardus ze wenschte en aanprees, schrijven we hier enkele reken over uit: Voyage littéraire de deux religieux Bénédictins de la congrégation de S^t Maur, Paris, 1717 et 1721. t. I, bl. 223: ‘Un des plus vénérables endroits de Cisteaux c'est l'ancien monastère, qui fut habité par les premiers religieux et où S^t Bernard fut reçû. L'église... est assez petite... Il y a dans de sauctuaire trois fenêtres et deux dans la nef et c'est assurément ce que l'on entend par cet endroit de la vie de S^t Bernard, où il est dit, qu'il était si mortifié qu'il ne sçavoit qu'il n'y avait dans l'église que trois fenêtres, ce qui doit s'entendre du sanctuaire’.

[p. 259]

de noodzakelijkheid der liturgische kunstpracht⁽¹⁾ Maar zooals we zeiden, den monnik kan men tot eene zoo ver gedreven strengheid niet verplichten. Mocht het den Cistercienzers believen op hunne kluiskerken het tooisel te werpen der naakte armoê, het stond hun vrij. Althans was de tegenstaande opvatting, het aanwenden van allerlei kunstproducten in den eerdienst, even goed te verdedigen, door de goedkeuring der kerk en eene eeuwenlange praktijk bekrachtigd. En daarom zijn, in dit opzicht, Bernardus' uitvallen tegen de Cluniacenzers niet ten volle te verrechtvaardigen. Aan scherpe uitlatingen tegen de mooie Cluniacenzer kerken ontbreekt het niet. Nemen we b.v. een wijdbefaamde bladzijde uit de Apologia.

‘Nu worden in de kerken, ik zeg niet lichtkronen opgehangen, maar veeleer groote lichtwielen vol glinsterend edelgesteente; in plaats van kandelaars vindt men kunstige uit zilver gesmeden boomen...... dat men dan nog de heiligenbeelden in eer hield! maar men vindt ze op het plaveisel der kerk: ze worden met de voeten getreden: hier spuwt een kerkganger op een engelenwezen, daar

(1) Et quidem alia causa est episcoporum, alia monachorum. Scimus quod illi... carnalis populi devotionem, quia spiritualibus non possunt, corporalibus excitant ornamentis. Nos vero qui jam de populo exivimus, qui omnia pulchra lucentia, canore mulcentia... cuncta denique oblectamenta corporea abitrati sumus ut stercora...’ Apol. Migne, t. 182, 914.

[p. 260]

wordt een heiligenfiguur door de voetstappen uitgesleten. Waarom dan toch dit kunstig uitteekenen en die kleurenrijkdom, als alles bemorst wordt en met slijk bevuild?’⁽¹⁾

Opmerkenswaardig is het feit dat die voorliefde tot alles wat de naakte armoede huldigt en uitbeeldt niet dagteekent uit de eerste dagen van de opkomst der orde, maar veeleer ontstond onder den drang van Bernardus' invloed, en na het verdwijnen van den grooten Cistercienzer geleidelijk afnam.

Eerst onder den derden abt van Citeaux, Stephanus Harding, werd die strengheid ingevoerd⁽²⁾. Dan besloot men, volgens het Exordium Parvum⁽³⁾, dat men niet langer de gouden en zilveren kruisen zou behouden; noch kandelaars, buiten een enkelen uit ijzer gesmeed. De wierookschalen mochten enkel in koper zijn; zuivere zijde zou niet gebruikt worden voor 't misgewaad; koorkappen en tunieken werden als overtollige pracht aanzien. Die uiterst strenge regeltucht ontving welhaast nog nauwere bepalingen⁽⁴⁾: meer dan vijf lampen mogen in de kerk niet opgehangen worden; schilderwerk en kleurramen worden niet geduld, geen torens mochten gebouwd worden, slechts houten klokhuizen van bescheiden afmetingen⁽⁵⁾. Meer dan twee klokken mocht men niet hebben, en dan nog mochten ze nooit samen geluid worden⁽⁶⁾. Geen

(1) Apol. XII, 28.

(2) Stephanus ook, zou, althans in den beginne, die gedachten niet gehuldigd hebben. In de stadsbibliotheek te Dijon (MS. 130 (97)) bewaart men een Bijbelhandschrift, rond 1109 opgemaakt, dat den genoemden abt toebehoorde. Het HS. vertoont in zijne verlichtingschildering een ware Cluniacenzer luxus. Hier vinden we ten volle de verfijndheid door de Apologia volmondig afgekeurd. En toch zijn wij dicht bij den tijd waarop men het uitdrukkelijk bevel zal uitvaardigen: ‘Litterae unius coloris fiant et non depictae’. Guignard, o.c. bl. 272. Over het HS. van Stephanus zie Michel A. Histoire de l'art depuis les premiers temps chrétiens jusqu'à nos jours. Paris, 1906, t. II, bl. 298.

(3) Ex. Parv. ed. Miraei, bl. 29.

(4) Martins et Durand, o.c. IV, n. 1243 sqq.

(5) Ibid. ad. an. 1274.

(6) Ibid. ad. an. 1275.

[p. 261]

beelden, buiten eenvoudig strenge kruisbeelden, waren in kerk en klooster te vinden⁽¹⁾. Tot in de 15^de eeuw was een bizondere bemachtiging van 't Generaal kapittel noodig voor 't gebruik van 't kerkorgel⁽²⁾. Het oud en eerbiedwaardig antiphonarium van Metz werd vereenvoudigd, en laten we het bekennen, verknoeid om bij de strenge ordesgeest beter aan te passen⁽³⁾.

Wanneer we tot de laatste helft der 12^de eeuw overstappen, kunnen we dadelijk zien dat, niettegenstaande die talrijke nauwbepalende voorschriften de Cistercienzer bouwschool heerlijk is opgewassen, en wellicht door die voorschriften zelf eene school geworden is. In kerk- en kloosterbouw trad de traditie op den voorgrond. Overal wordt nagenoeg hetzelfde plan gevolgd: aan den noordkant staat de georienteerde kerk; daarnaast ligt het ambitus of claustrum: kloosterpand, vier breede gangen rondom een middentuin⁽⁴⁾. Vooral in den kerkbouw trad de Cistercienzer traditie naar voor. Het oudste grondplan is een kruis met weinig ontwikkeld sanctuarium, zonder kapellenkrans, met een rechten eindmuur afgesloten; breede kruisbeuk met vier, zes of meer kapellen op de oostzijde. Uit den hoek van den zuidarm in de kruisbeuk, leidt een trap naar het dormitorium. Daar het kerkgebouw niet voor het

(1) Martène et Durand, o.c. IV, n. 1213.

(2) Jaeger Joh. Klosterleben im Mittelalter. Würzburg, 1903, bl. 13.

(3) Vacandard, S^t Bernard. Textes et études, 38. Het was onder abt De Hondt (1495-1509) dat de abdijkerk van Duinen, een orgel, misschien wel het eerste, verkreeg. De Visch, Comp. chronol. 93.

(4) In die gangen worden de liturgische processies gehouden met statiën volgens het Ordesrituaal. Vgk. Müller G. die Ordensprozessionen, Cist. Chron. 1907, 119. De gang bij de kerk is het claustrum collationis, waar bij avondtij, vóór completen de voorlezing wordt gehouden, meestal uit de Collationes, seu vitae patrum door Joan. Cassianus. Op het oosteinde vindt men het armarium of oude bibliotheek. In het oostpand komt de kapittelzaal, boven is het dormitorium voor de monniken; bij de zuidpand is de eetzaal aangebouwd met de bronkapel voor het handenwasschen; de gebouwen bij de westpand zijn voor de conversi. Het is de oude indeeling der Benediktijner abdijen; de Cistercienzers onderscheiden zich door hunne stipte getrouwheid aan dit oorspronkelijk groudplan.

[p. 262]

publiek bestemd was, wordt de middenbeuk in de voorkerk door het gestoelte ingenomen. Nog in de eerste helft der 13^de eeuw vindt men lichte wijzigingen van het traditioneele

Plan eener Cistercienserkerk vergeleken bij het koorplan van O.L.V. te Kamerijk, door Villard de Honnecourt⁽¹⁾.

grondplan, meest in het koor dat geleidelijk overgaat naar het plan der Fransche kathedralen: veelhoekig met stralenkrans van kapellen⁽²⁾. Het is eene ontwikkeling ten nadeele van het eigenaardige.

Mochten we hier bij het overzicht van die eerste uiting van den Cistercienzergeest eene algemeene gedachte vooropzetten, die ook verder eene herhaalde toepassing vindt, dan wijzen we op het feit dat aan die oorspronkelijke strengheid verzachtingen zich alras zullen opdringen. Het gold hier immers eene reactie, en misschien was ze wel

(1) Dit cliché werd ons welwillend bezorgd door het bestuur van ons zoo degelijk Nederlandsch kunsttijdschrift S^t Lucas van Brussel.

(2) Zie Matthoci A. Beitrage zur Baugeschichte der Cistercienser Frankreichs und Deutschlands. Darmstadt, 1893, 45.

[p. 263]

overdreven. Daarbij staan we hier bij de wieg van een jong opkomend leven, dat niet toeneemt maar geleidelijk verzwakt. En meest nog die periode, de gulden tijd van Citeaux, vinden we beheerscht door twee hoofdfiguren doordrongen van het Cistercienzer ideaal: Stephanus en Bernardus. Eens dat ze verdwenen zijn, eens dat de orde met hare honderde en honderde kloosterneerzettingen overal doordringt en tusschen de abten er noodzakelijk gevonden worden die puriteinsche armoecultus van Bernardus niet onvoorwaardelijk aankleven, dan zal er ras een omkeer in de gedachten waargenomen worden; en al blijft men de oude verordeningen in hoogen eerbied houden, toch zal men die weten zoo om te zetten in de toepassing, dat die voorgeschreven eenvoud de sierlijkheid en kunstsmaak niet in den weg komen te staan⁽¹⁾.

En hier valt er te wijzen op het feit dat de Cistercienzer invloed voor de middeleeuwsche kunstherleving der Gothiekers niet een tegenwerking is geweest maar veeleer een duchtige spoorslag, althans wat het bouwsysteem betreft. Vooreerst het opbouwen van die honderden ruime kloosterkerken in de 12^de en 13^de eeuw moest een gewenscht iets zijn voor het ontwikkelen van een wordenden stijl. De logische strengheid der Cisterciensers moet wel aanpassen bij een bouwsysteem dat ineenzit als een syllogisme;

(1) Het feit is slaande in de glasramen. Hier hielden de voorschriften langen tijd hunne oorspronkelijke strengheid. In 1182 beval het kapittel dat alle kleurramen binnen den termijn van twee jaar uit de ordeskerken moesten geweerd worden. Al bleef het voorschrift in eer toch wist men het vensterglas op te smukken eerst door loodinzetten volgens lijnfiguren, later door grijs- of zwartschilderen op wit- of groenkleurig glas. De Cistercienzers droegen veel bij tot verspreiden der grisaille, en meer dan een tekst kan aangehaald worden als bewijs dat de conversi dit kunstvak beoefenden. In de abdij Altenberg bij Keulen vinden we als een synthesis van de geschiedenis der kleuraamen in de orde. De oudste dragen zwartschildering op groen glas, jongere dragen bescheiden kleurlijnen, de laatste, van af de 14^de eeuw, vertoonen figuurvoorstellingen. Vgk. Gilde de S. Thomas et de S. Luc, 31^e rêunion en Rüttimann (H.) O. Cist: Der Bau- und Kunstbetrieb der Cistencienzer unter den Einflusse der Ordensgesetzgebung in 12 und 13 Jahrhundert. Cist. Chron. 1911, bl, 1.

[p. 264]

eindelijk, die honderde abten uit Spanje, Italie, Duitschland, Denemarken, Noorwegen en Zweden, uit Nederland, Engeland. Schotland en Ierland, kwamen jaarlijks bijeen op de abtenvergadering te Citeaux. Op hunne reis ontmoetten ze de nieuw opgebouwde kathedralen; Citeaux zelf lag in de nabijheid van de bakermat der gothische kunst; dit alles moest hen sterk beinvloeden.

Daarboven waren al de vroegste kloosters eene min of meer getrouwe navolging van Citeaux omnium mater et caput⁽¹⁾ en niet zelden kwamen broeders-bouwmeesters uit Frankrijk naar andere streken over. Reeds in Bernardus' tijd had men twee bekwame monniken-bouwmeesters te Clairvaux, Achardus en Gaufridus. De eerste werd door Bernardus naar Duitschland gezonden voor het bouwen der abdij Himmerod, de tweede bouwde Fountains (Engeland) en Clairmarais in Fransch-Vlaanderen⁽²⁾. Ontelbaar zijn de bewijzen voor latere tijden. Terloops merken we aan dat de eerste gothische kerk op Duitschen bodem waarschijnlijk de Cistercienzer kerk is te Marienstatt (1227)⁽³⁾.

Zoo mogen we in de Cistercienzers der 13^de eeuw de baanbrekers begroeten der gothische bouwkunde over geheel noord-westelijk Europa⁽⁴⁾.

(1) Citeaux, Clairvaux, Pontigny en meer andere groote abdijen werden juist tijdens het opkomen der gothiek herbouwd.

(2) Rüttimann, o.c., p. 70.

(3) Wellstein G, Marienstatt im Westenwalde, 26, v.

(4) Andersluidend is de stelling bij Kan. Maere. Étude archéologique sur l'église abbatiale... de Villers, aanhang bij het werk van de Moreau S.J. L'abbaye de Villers-en-Brabant aux XII^e et XIII^e siècle, 294: ‘Ce serait un fait sans précédent qu'un monument (de kerk van Villers), construit dans une région où l'art est en retard, par un ordre peu à l'affût des nouveautés, marquát un progrès dans une evolution artistique, dont toutes les étapes sout à chercher ailleurs’. Daartegen Berden J.W.H. Christelijke kunst (Geloof en Wetenschap):... die van Citeau, die meenden dat de kunstontwikkeling reeds in overdrijving ontaardde, die zich reformatoren noemden en ijverden voor natuurlijkheid en eenvoud in de kunsten, baanden den weg voor de komende gothiek, terwijl zij eigenlijk een conservatieven teruggang bedoelden’, bl. 26, en Mathaci, o.c. bl. 27: ‘Wenn schon jeder echte Cistercienserbau an sich dadurch, dass er’ freilich mehr aus moralish- praktischen als aus ästhetische Gründen ‘Protest gegen den Spätromanismus erhebt, dass er den demokratischen Sinn, der den Orden in Gegensatz zu Cluny beherrschte, verrät und endlich dadurch, dass er als Ausdruck eines Weltstils aufritt, der sich nicht mehr an kantonale und nationale Schranken hält, einen schritt zur Gothik bedeutet...

[p. 265]

Edoch, den stijl hebben ze niet geschapen. Zij hebben zich aangepast aan het midden hunner neerzettingen. Citeaux lag in hef hart van een beschaafd kunstmidden met een eigen vroeg-gothischen bouwtraut: den burgondischen. Het was de bouwtrant der vroegste Cistercienzerkerken. De navolging dier eerbiedwaardige hoofdkloosters bracht den nieuwen stijl in andere landen over. En al bleef men bij het bouwen dier machtige abdijen met voorliefde gehecht aan het oorbeeld: Citeaux, toch wist men zich te voegen naar luchtstreek, plaatselijk bouwmateriaal en bizondere vereischten, en zoo, in alle landen bij te dragen tot het vormen van een middeleeuwschen nationalen bouwtraut.

('t Vervolgt.)

M.E.