Dit es tbesouch van dien dat Pieter Boe ende Leuz sijn broeder ontcracht waren den here vor Sinte Verrilden kerke te Ghent

[p. I]

[Woord vooraf]

Het handschrift, dat wij heden in het licht zenden, is eene perkamenten rol van ongeveer zes meters lengte, bestaande uit twaalf aan elkander genaaide vellen, en die sedert de XIV^e eeuw onder de chaarters der Graven van Vlaanderen, eerst in het Slot van Rupelmonde en later op 's Gravensteen te Gent berustende, alsnu in het Staats-Archief aldaar onder de gewelven van het oude Huis der Burggraven van Gent, het Ser Geeraards Dievels Steen, met duizenden andere oorkonden wordt bewaard.

Baron Julius de Saint-Génois was de eerste die er, in zijnen Inventaire analytique des Chartes des Comtes de Flandre, Gand, 1843-46, p. 324, n^o 1132, de aandacht op trok, en er eene tamelijk gebrekkige ontleding van mededeelde: ‘Het is,’ zegt hij, ‘een gerechtelijk onderzoek (Inqueste, Besouch) op het feit van Pieter Boe en Lenz, zijn broeder, die, zijnde ter dood veroordeeld geworden, en op het punt hunne lijfstraf te ondergaan, aan de gerechtigheid des Graven van Vlaanderen onttrokken werden vóor de kerk van Sinte Verhilde, te Gent, door een deel van het volk dat, door den Deken der Christenheid van Gent en andere geestelijken opgehitst, hen willende verlossen, zelfs het huis van Jacob Stoet,

[p. II]

in de Oudburg, waar zich Graaf Robbrecht bevond, overweldigde, en de geheele stad in rep en roer stelde.’ En hij voegt er bij: ‘De oorsprong van deze soort van opstand was de gerechtelijke tweespalt opgerezen tusschen de Schepenen van Gent, die beweerden alleen in recht te zijn de gebroeders Boe te vonnissen, en de Geestelijkheid, die op de uitsluitelijke rechtspleging over dezelven aanspraak maakte, omdat zij klerken waren. - Dit stuk, hoogst belangrijk voor de zeden des tijds, behelst de verklaringen van honderd en vijftien getuigen, in dit onderzoek gehoord. Men ziet er dat het leven des Graven gevaar liep, en dat, om de twee schuldigen aan de gerechtelijke vervolging te onttrekken, men het gerucht uitstrooide dat het heilige mannen waren, welke een mirakel, door verscheidene getuigen voorgebracht, tegen de Schepenen beschermde. - Pieter Boe ontging de gerechtigheid des Graven door de tusschenkomst der kanonniken van Sinte Verhilde, die hem van den wagen, die hem vervoerde, trokken, en hem in de kerk van het kapittel, vrijplaats, gelijk al de kerken in de middeleeuwen waren, deden binnengaan.’

Die korte zaak-inhoud der Inqueste van 1306 behelst talrijke onnauwkeurigheden. Wel straalt er de ware geest der gebeurtenissen in door, maar zoo haast men het stuk, niet meer aan eene oppervlakkige lezing, doch aan eene diepgrondige studie onderwerpt, vertoonen zich de opeenvolgende gebeurtenissen en personen in een geheel ander licht, en heeft men het genoegen te bestatigen dat, bestond er inderdaad een tweespalt tusschen burgerlijke en feodale macht, werd er inderdaad toevlucht genomen tot de laagste ophitsingen en omkoopingen om het grauw ten voordeele van eenige edellieden en klerken op te ruien, de onbetwiste

[p. III]

zegepraal toch eindelijk reeds bij onze vrije en wijze voorouders der XIV^e eeuw aan de burgerlijke overheid bleef, dat de wettelijkheid den opstand te boven ging en dat door het onderzoek het gewaand mirakel in het helder licht der waarheid en wezenlijkheid werd gesteld.

Een kort overzicht der Inqueste zal dit bewijzen, en ons tevens toelaten den gang der verscheidene gebeurtenissen terecht te wijzen.

De titel luidt aldus:

Dit es tbesouch van dien dat Pieter Boe ende Leuz sijn broeder ontcracht waren den Here vor Sinte Verrilden kerke te Ghent, ende thuus up te broken te Jacop sToets in dOudeborch te Ghent daer Mijn here Robrecht in was, die doe was in s Heeren stede, ende van allen de ghoenen diere te rimen ende te rade toe waren, ende miede ghegheven hebben ende miede ghenomen, ende van allen dinghen die te deizen faite toebehort, ende van den kersen die berneden an den rade. Ende dit besouch was beghonnen te Ghent na sinte Pieters dach ende sinte Pouwels, in den jare Ons Heren MCCCVI, ende vort ghehort van daghe te daghe⁽¹⁾.

Daarop volgen de verklaringen van 68 getuigen, waarna eene nieuwe reeks aanvangt:

Dit sijn de orconde die ghehord sijn swonzdaghes vor sinte Marien Madelene daghe ende daerna.

Dan komen de getuigenissen van 49 andere personen, welke het gansche getal der getuigen brengen op 115.

Van die getuigen waren er 11 der 13 Schepenen van

(1) Op de keerzijde van de rol staat er: ‘C'est li enqueste faite à Gant des meffais qui ont esté fais par l'ocoison de Piéron Boe et de Leuz son frère.’ En daaronder, driemaal Terminée, en de deels uitgevaagde cijfers: xvij, xviij, xliij en vj^ciiij^xx, die waarschijnlijk de nummers van oude inventarissen zijn.

[p. IV]

de Keure te Gent, 6 der 13 Schepenen van Ghedeele of Peisierders, 1 Schepenen-raad, 3 Schepenen-garsoenen, 4 Steenknapen of bedienden van den Baljuw van Gent op 's Gravensteen, 3 klerken, 2 papen of priesters, 2 rijke poorters, 5 hunner knechten of knapen; de overigen ambachtslieden, te weten: 13 wevers, 2 volders, 5 vleeschhouwers, 7 vischverkoopers, 2 bakkers, 2 bierbrouwers, 2 medeblanders of honigwaterbrouwers, enz.

Bij eerste lezing van den titel, schijnen, gelijk de vorige ontleding het opgeeft, alle gebeurtenissen op éene en zelfde stonde tijds plaats gegrepen te hebben. Wel verre van daar; de aandachtige studie der 115 getuigenissen leert ons dat er in de weinige regels van den titel vijf verschillende daadzaken behandeld worden, die op wijd van elkander afgescheidene plaatsen en stonden werden daargesteld, en wel namelijk, om den gang der gebeurtenissen op te klimmen:

1^o	het Onderzoek zelve (Besouch, Inqueste), dat gebeurde van 30 juni tot 20 juli en volgende dagen, dus de geheele maand juli 1306, van dag tot dag; wij zullen later zien door wie het gehouden werd, en met welk gevolg;
2^o	een gewaand Mirakel van kaarsen die brandden aan de raden, waarop de schuldigen hunne straf ondergingen; dit gebeurde, volgens de eerste getuige, den zondag na de radbraking;
3^o	de Ontkrachting van de gebroeders Pieter en Leuz Boe aan den Heere Robbrecht van Vlaanderen vóor Sinte Verhilde kerk, te Gent, wanneer zij naar de strafplaats op eenen wagen geleid werden om geradbraakt te worden; die poging mislukte en de gevangenen werden weder gekerkerd;
4^o	de Opstoking en omkooping van een gedeelte van het volk, om die verlossing te bewerkstelligen, door woorden

[p. V]

	of geld (te rimen ende te rade, miede ghegheven of ghenomen);
en 5^o	de Huisbraak der herberg van Jacob Toete, in de Oudburg te Gent, alwaar Mijnheer Robbrecht van Vlaanderen (niet de Graaf, maar dezes zoon, die doe in zijne stede was), gehuisvest was, wanneer men de twee gevangenen te Gent had aangebracht om het tegen hen uitgeproken vonnis ten uitvoer te brengen.

Er waren dus twee volks-oploopen, telkens door samenspanningen van edelen, klerken en klein volk voorafgegaan; beide mislukten, dank de hardnekkigheid des Heeren, voorstander der burgerlijke macht; de radbraking gebeurde; en dan namen de edelen, en misschien ook de geestelijken, hunnen toevlucht tot een gewaand mirakel om weder het volk op te hitsen, doch vruchteloos, zooals blijkt uit het onderzoek, welk dit punt gelijk alle andere in zijn waar daglicht stelde.

Laat ons nu de gebeurtenissen volgens de verklaringen der getuigen vertellen. Wij sommen al die gebeurtenissen op, tot in de kleinste omstandigheden, en doen ieder feit door de nummers der oog- of oorgetuigen volgen, opdat men er zich door het min of meer groot getal of de geloofbaarheid der oorkonden gemakkelijk rekenschap van kunne maken.

Twee gebroeders, Pieter en Leuz [Luens (80) Leonius, en niet Lenz] Boe, ook genaamd de Boe-incles (14, 15, 39, 87), edele lieden (69), oorspronkelijk van een der Vier Ambachten in het Noorden van Vlaanderen^(a), waren, om

(a) Den uitgang incles, aan de familienamen gevoegd om de gezamentlijke leden van denzelfden stam aan te duiden, hebben wij in den loop onzer opzoekingen tweemaal te Gent in de XIV^e eeuw onder den vorm inghers gevonden: de Goethalsinghers (Zoendincboek 1359, f^o 15) en de Rijmminghers (Weezenboek 1352, f^o 15).
Van dien stam der Boe's hebben wij gevonden: In 1287 de edele lieden, Jan gezeid Boye met Jan van Steelant, Ridder in Axel-Ambacht, getuige in eenen akt uitgelezen op het kerkhof te Assenede (B^on J. de S^t-Genois, Inventaire des chartes de Rupelmonde, n^o 445). - In 1322, was Jan Boye schoutheet van Brugge (Ibid., n^o 1395). - In 1340, was Jehan Boye, een der graafgezinde avollés in het kamp van Bouvines (Kervyn, Froissart, XXI, 215, 245). - In 1357, waren Pieter Boyen en Lippin Lievin Boits sone ‘in ghebreke van der deurgingher wareide te Meren’ (Jaarregister, ad f. 7). - In 1372 scheidt Jan Boyen van zijne vrouw (Ibid., f^o 5 v^o). Eindelijk in 1382 wordt er verzoening gemaakt over de dood van Wouteren Boyen, ‘die dood ghescoten was daer hij tusschen partien (Wieland en Lippijns) int ghescheet ghinc’ (Zoendincboek f^o 13), en in 't zelfde jaar wordt er staat van goed opgesteld ‘van de versterfte van Willem Boyen ende van sinen broeder, die beede bleven met Philipse van Artevelde, waeraf de vorseide partien bleven van allen ghescille die sij onderlinghe hebben mochten, waert in woirden of in werken in drie persoene diere toeghecoren sijn’ (Weezenboek, f^o 69 v^o).

[p. VI]

welke reden weet men niet, ter dood veroordeeld geworden. Het schijnt dat men hun in de kerk te Assenede bij voorwaarde beloofd had door het zwaard gerechtigd te worden (15, 69, 109, 114). Wanneer zij voor de eerste maal, gevangen, te Gent (66) in 's Gravensteen (1) gebracht werden, baden hunne magen en vrienden de Schepenen van Gent, dat zij Mijnheer Robbrecht van Vlaanderen, 's Graven zoon en Stedehouder, verzoeken zouden, dat men hun de gedane belofte zou goed doen (15), en dat, daar zij galg en rad niet verdienden (69), men ze voor de eer hunner vrienden zoû onthoofden (5). De voornaamste dezer magen waren, de groote poorters van Gent, Boudin Braem, Pieter d'Amman, Sanders Mont, en misschien ook wel Jan de Pape ser Diederiks, Simoen Rijm, en Clais ser Sanders (ziet hierachter blz. viii). Pieter d'Amman^(b) ontfing namelijk van de gevangenen eenen brief, hem vragende te bekomen dat

(b) Pieter d'Amman, pachter van stads inkomsten (1314), cijnsheffer te Evergem (1325), verkocht met zijne vrouw Beatrix van Poucke, in 1331 het ammanschap van Gent aan den Graaf, vermoordde zijnen rechtzweer Willem uten Hove op het kerkhof van Assenede in 1335, werd in 1338 aangehouden op bevel van den Opperhoofdman Jacob van Artevelde.

[p. VII]

men de hun gedane belofte zoû houden (65, 66), en hij werd door zijne magen, de gebroeders Jan en Hughe van der Criecke en Snouc van den Horde, dikwijls verzocht om geld en pand te leenen om hen te helpen (64) en deze namelijk door zijnen knaap, den wever Willem de Rode in de wijken uit te deelen waar hij het best besteden kon, om de Boe's aan den schandelijken dood te onttrekken (66). Doch hij had deze vragen niet ingewilligd, en, vreezende, daar hij in proces met den Graaf lag nopens zijne erfachtigheid, dat men het hem ten kwade zoû duiden, had hij alles aan de Baljuw's lieden of Steenknapen veropenbaard, hun raad gevraagd en aangeboden de stad te verlaten; maar hij werd door hen menigmaal gerust gesteld (64). Toch had zijn knaap Willem de Rode aan eenen Schepen gezegd dat het jammer ware zulke dingen te doen (4).

Inderdaad, op eenen morgend van 't jaar 1306 gingen de Schepenen en Raden of Peisierders met hunnen Klerk, meester Heinrik Braem^(c) en hunne knapen, die de geschenken droegen (23), tot Mijnheer Robbrecht, die in 's Graven stede was(l), in de herberg van Jacob Toete (55, 56, 114),^(d)

(c) Boudin Braem was een der XXXIX schepenen van Gent geweest in 1298; meester Heinric Braem bewoonde in 1312 ‘thuus van Risele, daer boven woont Salemoen Borluut, ende de kelre onder de vischmaeret waerd, daer Heinric Braem in wont’. (Archief van het Bureel van Weldadigheid, S^t-Niclaus Rentboek, f^o 1.)

(d) Het huis van Toete stond waarschijnlijk bij de Hoofdbrug; in een blad der rekening van Gent in 1280 leest men: ‘Ontfaen... van Willay den Groten endo van Gillis Toeten, 34 ℔. van der hovetbrugghen.’ - En in een rol van renten van St-Michielskerk in 1315: ‘In dOutborch:.... Hughe van der Most (op uitschrapping van Colard van Marchines 39½ ℔. up die erve up die poorte daer Gillis Toete (op uitschrapping van Joen de Jonghe) woonde.’ - Die familie behoorde aan de Vleeschhouwersnering, wier getrouwheid aan de Graven gekend is (Fr. de Potter, Gent (1885), d. II, blz. 393), en had reeds aan eenen oploop van huizen deel genomen: ‘(Michaël Toet, carnifex, oppidanus Gandensis, 60 ℔. de invasione Willelmi Isenbaerts.’ (Diericx, Mémoires sur les lois, t. I, p. 62; Warnkoenig, Staats- und Rechtsgeschichte, t. V, p. 70, n^o 81.) In 1304 wordt aan Willaume Toete 17 schellingen betaald voor ‘despens Mons^r Philipe de Flandres à Gant’ (Rekening der Baljuws, I, f^o 2), en in 1306 wordt Jehans Toete veroordeeld tot 20 sch. boete voor gevecht (de melleie), (f^o 4). In 1306 wordt Mikius Tote veroordeeld tot 30 schellingen boete. (Rek. der Baljuws, IV, f^o 1). In 1322 was Jan Toete 10^e schepen van Gedeele te Gent (Memorieboek der stad Gent, d. I, blz. 30).

[p. VIII]

waar hij te huis was (83), en op het punt te gaan zitten eten, en baden hem dat hij die edele knapen zoû doen onthoofden (19), in plaats van ze te radbraken (66). Een vreemdeling, Willem van der Most, van Zaamslag, die men te Gent Goettroost of de Keuvelare noemde (48, 67, 81) was met hen (59). Mijnheer Robbrecht gaf hun genoegelijk en hoffelijk antwoord (14, 15), en de Schepenen keerden naar het Schepenhuis terug, maar als zij vóor het huis van heer Hughe van der Most^(e) gekomen waren (19), niet verre van Toets herberg (110), ontmoetten zij eene groote menigte volks (1), wel drie honderd menschen (65), aan welker hoofd zich bevonden den Deken der Christenheid van Gent en degene der Vier Ambachten, veel priesters en klerken, en veel leeke lieden (1). Onder dezen ontwaarde men:

de poorters^(f): Boudin Braem, die de kapitein der bende scheen te zijn (1, 2, 3, 9, 14, 15, 19, 23, 28, 35, 44, 47, 48, 53, 59, 65, 68, 90), met zijnen knaap Arnoud de Hont (15, 23, 28, 44, 47, 48, 51, 53, 56, 114); Pieter d'Amman (23, 35), met zijne knapen, Jan van Lo (35) en Zeger de

(e) Het huis van Hughe van der Most stond waarschijnlijk bij 's Gravenbrug, en de grond was een leen dat zich uitstrekte achter de kerk tot bij de Hoofdbrug. Ziet het Charterboek van Lodewijk van Male (1348-58) f^o 178, en het Jaarboek der Keure (1362-63) f^o 7. Ziet verder blz. xliii.

(f) De geslachtlijsten van de voornaamste poortersstammen van Gent in de XIV^e eeuw zullen met menigvuldige bewijsstukken uitgegeven worden in het Cartulaire génélogique des Artevelde au XIV^e siècle, dat onder de pers ligt voor de Commission Royale d'Histoire.

[p. IX]

Scouteete (35, 48), en den wever Willem de Rode (3, 4, 9, 23, 44, 48, 51, 56, 59, 65, 114); Sanders Mont (35, 44, 48, 51, 59, 68) met zijnen knaap Jan (48); Jan de Pape, ser Diederiks (1, 15, 28, 47, 48, 51, 59, 65, 68, 114) met zijnen knaap Jan (48); Sanders Boe (114); Jan Snouc (of Boe), Simoen Rijms knaap (15, 44, 48, 52, 56, 59, 66, 68); de mulder, Clais ser Sanders knaap (1, 114); de Wicker, Hughe Blaubaerts, vaders knaap (110);

de priesters: Heer Joos de Beildemakere (66);

de wevers: Pieter de Goedertiere en zijn broeder Jan (67);

de brouwers: Hubrecht, wonende aan de Vischmarkt, die 't geleide deed (23, 44, 48, 56, 67, 68);

andere ambachtslieden: Willem Commer (114), Coppin de Blauwere (35, 114), Jan de Naiere, de parmentier (59), Jan de Sceppere, Pieters zoon (3), Hannekin Ferrant (5), Claikin Speilliard (44, 67), Lammin vander Haghe, de waard (48, 66, 67), en een bakker, Boudin van Keilant, wonende vóor 's Gravenbrug, die ser Jordaans Masch knaap was (1) en in een schip zat, met Alebrant de Pape en Jan Zetscare, en de menigte volgde (35, 44, 48);

maar vooral veel vreemdelingen onder welken de twee gebroeders Gheerolf en Hughe van der Criecke of Kreicke (44, 56, 66, 67, 68), de drie gebroeders Coppin, Robbin en Jan van den Zomple, Hughes zonen (47, 51, 67), de drie gebroeders Hughe (15), Joos (Hannekin?), en Willem vander Most, Fierins broeders (67, 81), van Zaamslag (59), Heine Ackerman (66, 70), Jan uten Wulghen (35), Lambrecht Pauwels sone, van Bochaute (14), Pieterkin van Biervliet, de volder (67), Pieter de Veidelare (67, 68), en veel anderen.

Deze menigte legde de Schepenen den weg af en dwong den Deken der Christenheid aan Baljuw en Schepenen

[p. X]

(110) de invrijheidstelling der twee Knapen te eischen, omdat zij klerken waren (1, 19 110).

De Schepenen antwoordden dat zij geene vangers ('s Graven serjanten) waren, en dat die zaak hun niet aanging (110). Zij gingen tot aan 's Gravenbrug en scheidden dan uiteen (31). De oproerlingen zetteden hunnen weg voort met groot geroep en druste (110), tot aan Robbrechts herberg (119), waar deze nu te eten zat (81, 114). Zij klopten en sloegen op de poort, doch men liet ze niet binnen (90). Zij riepen dat zij binnen zouden, wilde men of niet, en zwoeren bij het bloed dat zij er eerder allen voor sterven zouden, eer zij gedoogen zouden dat men zoo hunne magen en vrienden zou verdoen. Zij riepen ‘Goede gemeente, ontferm u dat men zoo deze goede lieden gevoerzen wil; ze zijn klerken; wij zullen het niet gedoogen!’ (65) De broeders Jan en Willem van der Most zwoeren groote en vuile eeden, en riepen: ‘Indien er zestig met ons waren, zouden wij liever den Heer doodslaan als te gedoogen dat men die goede knapen aldus doode’ (81). Dit alles gebeurde ondanks de tegenwoordigheid der 4 Steenknapen, Gillis de Meester (65), Jan de Langhe (66), Pieter van der Gote (67) en Jan Babelin (114).

Zij stieten en staken op de poort, die geloken was, met zulke kracht (114) dat zij kraakte (31); de deur werd opengesteken (55, 90) en opgeloopen (110) met groote overdaad (60), en de twee Dekens werden binnengedreven met vijftien à zestien personen, terwijl er veel tusschen twee deuren en de anderen buiten op straat bleven staan; meest alle waren vreemdelingen (55); van de stad herkende men den priester Joes de Beildemakere, die er sedert om gevangen was (31), Hubrecht de Brouwere (31), die het geleide scheen te doen (56), den bakker van Keilant (31), den knaap

[p. XI]

de Hont, den wever de Rode (56); vóor de deur bleven de gebroeders van der Criecke (56, 66), Jan Snouc, (die den Deken van Gent had gehaald, als hij inwaart wederkeerde van vóor Hughes van der Most's woning (48); binnen, bij de priesters, Lammin van der Haghe (31), waard van den Deken der Vier Ambachten, die volgens dezen hem kwam vragen of hij wilde komen eten of dat hij bij Mijnheer Robbrecht bleef eten (66), en eene zuster van Pieter en Lenz Boe; de poorters Braem en Mont bleven staan op 's Gravenbrug (56).

De menigte riep dat het groot jammer was dat men klerken zoo voerzen zoude, en dat men de belofte niet wilde houden, die men hun gedaan had (114).

De Dekens verontschuldigden zich voor den Heer, zeggende dat zij daar, met kracht en vrees voor hun leven, huns ondanks gebracht waren (56); Robbrecht was zeer verbolgen dat men zijne deur had opengebroken (48): ‘Lieve Heer, belgt u niet’, zei de Deken van Gent, ‘wij waren er toe gedwongen, dat wij hier gekomen zijn’ (66). Den Deken van Vier Ambachten was het zeer leed dat hij er ging (59), daar hij er toe gedwongen was met groote bedreigingen (60, 114). Zij verzochten den Heer dat hij de gebroeders Boe in vrijheid zoude stellen, vermits zij hadden hooren zeggen dat zij klerken waren. - ‘Herkent Gij ze voor klerken?’ vroeg Robbrecht. - ‘Wij weten niet dat ze de kruin hebben, wij hebben het hooren zeggen en hebben ze in kerken zien zingen en lezen’ (55).

Mijnheer Robbrecht verleent eene verste; het volk loopt uiteen; eenigen gaan eten bij Mevrouw van Gavere; als men aan tafel zit, komt Jan van den Zompele binnen; men vraagt hem hoe het afgeloopen is, en op de mare van de

[p. XII]

verste vraagt men hem of men de Boe's aan den Heer zou overgelaten hebben? - ‘Bij den bloede! neen,’ antwoordt hij, ‘ik had wel vijf honderd man van Overschelde met mij, gewapend, die ze zouden genomen hebben; het heeft mij wel tien pond gekost, eer ik ze vergaderd had’ (47).

Men hoort wel zeggen dat er geld of miede geboden en genomen is geweest, maar men kan de lieden niet noemen (65, 30).

Dikwijls vóor en na dit feit, werd het volk opgehitst om de Boe incles aan den Heer te ontnemen. Vooral Willem de Rode, wever, Pieter 'sAmmans knaap, zegde openlijk dat het groot jammer ware dat men hun de belofte niet goed maakte die men hun in de kerk van Assenede gedaan had, en dat men ze van eene andere dood zou doen sterven, zij die, als edele lieden, galg en rad niet verdienden (69). Daags te voren (den tweeden opstand en hunne dood), herhaalde hij die woorden op de plaats vóor 's Graven steen in eenen groep van tien personen (102), die omtrent hem in ring stonden, op 's Gravenbrugge. Hij zocht macht en kracht om dit te weeren (44). - ‘God moge 't ontfermen!’ zeide hij ‘dat men deze goede knapen dus het leven zonder wet en vonnis zal nemen!’ Dit gebeurde op de Vischmarkt (21); rond hem stonden Willekin Bet, en veel lieden van de vischmarkt; Marie Straels zeî hetzelfde (43).

Op den zelfden dag ging de wever de Rode met Jan Snouc, Robin ver Aneezen sone, en andere onbekenden wel tot 25 personen (113) op den Kouter tot het Ambacht van de Wevers, dat daar was; zij verzochten hen dat ze vijf of zes personen met hen zouden zenden bij de Wet om haar te bidden geene haaste te brengen tegen de goede knapen Boe's (103); zij zegden daar, onder de gemeente van de wevers, dat het Gode moest ontfermen dat men ze zoo zoude

[p. XIII]

dooden, en baden dat de gemeente het niet zou gedoogen (65). De gesworenen van het Ambacht vergaderden en hielden raad, en zegden dat zij het niet zouden doen, en deden aanstonds een gebod uitroepen dat niemand, die ambacht kende en werk had, op straf zijn ambacht te verliezen, zijn werk mocht verlaten en lediggang doen, zich die zaak aantrekken, en dat niemand zich zou verzetten tegen den Heer of zijne lieden, maar integendeel gereed moest zijn hen te helpen daar waar het noodig zou wezen (65, 103 en 113, cf. 108).

's Avonds gingen Jan Snouc, Jan van Speghelkine en een andere knaap tot Willem den Waghemakere, knaap der Weversnering, en verzochten hem lieden genoeg te vergaderen om te verhinderen dat men des nachts de Boe's zoû verdoen; hij weigerde het hun, en ging 's anderdaags zelfs uit stad (22).

's Morgens kwamen weêr op den Kouter Willem de Rode, Arnoud de Hont en wel 25 andere knapen van buiten, (108), onder anderen Geeraard van den Houcke, Wouter de Costre van Waarschoot, en zegden aan de wevers: ‘Edele gemeente, ontfermt U van de goede knapen.’ Zij baden de gezworenen dat zij schepenen verzoeken zouden de belofte te doen houden aan de Boe's in de kerke te Assenede gedaan; volgens den wever Jan de Clerc, die hem de zaak zeer aantrok (108), antwoordden zij dat men die voorwaarde zoû moeten houden, en dat zij doen zouden al wat zij wettelijk konden; de knapen zegden niets anders te begeeren (109).

Later, in het Onderzoek, loochenden de wever Willem de Rode, en zijn meester Pieter d'Amman stellig alle deelneming in de twee opstanden en in alles wat er aan toebehoorde. - De eerste zegde dat zijn meester 's avonds te

[p. XIV]

voren hem aanbeveelde 's anderdaags t'huis te blijven, en hem niets aan te trekken, noch door spraak noch door daad, van wat Boe's aanging, omdat men het op hem d'Amman zou leggen als maag der Boe's, en als zijnde in geding met den Heer nopens zijne erfachtigheid. Ook beweerde de Rode den geheelen dag zijn ambacht gedaan te hebben zonder uit zijn huis te komen, en bood het door zijne gebuurs te bewijzen (70). Doch het bewijs is niet voorhanden. - De tweede hield staan aan niets deel genomen te hebben, en de vrees die hij sedert de gevangneming der Boe's, zijne magen, koesterde, dikwijls te hebben doen kennen aan den Baljuw en zijne Knapen, hun raad gevraagd te hebben, of hij de stad zoû verlaten hebben tot het einde der zaken of er zoû gebleven zijn, welk laatste zij hen tot vijfmaal aanrieden, hem zeggende dat zij het hem zouden laten weten indien zij hem iets wilden. Overigens heeft hij nooit gehoor gegeven aan de vragen zijner magen, onder anderen de gebroeders Gherolf en Hughe (en Jan 66) van der Criecke, en Snouc van den Horde, om geld en panden te leenen, door Willem de Rode in de wijken te deelen, waar hij het beter als een andere besteden kon (66) om de Boe's te helpen (64). En inderdaad, twee der Steenknapen bevestigden dat hij het hun in die bewoordingen te kennen gaf; zeggende dat hij nooit voordeel, maar nadeel van zijne magen, de Boe's, had gekregen, en hun een briefken ter hand stellende, hem door hen gezonden, waarin zij vroegen te trachten te bekomen dat men hun de belofte zoû houden die men hun gedaan had (66, 65).

Eindelijk besloot toch 's Graven zoon en Stedehouder Robbrecht het doodvonnis door galg en rad te doen uitvoeren. - Dit gebeurde slechts weinige dagen na de huisbraak, want tijdens dit feit waren, van de twee Gentsche

[p. XV]

Schepenen die afwezig waren, de heer Jan van Buten te Brugge, en Jacob Lantvert, te Deinze, terwijl tijdens het volgende feit de eerste zich op den weg van Brugge naar Gent wederkomende, en de tweede zich te Brugge bevond (7, 16). Hadden wij de Stadsrekeningen van Gent in dit jaar, de juiste dag en datum zouden door de Reden en parlementen kunnen vastgesteld worden, doch ze zijn voor dit jaar verloren, en er wordt niets in degene van Brugge die nog voorhanden zijn, over die gezanten aangetroffen. - Overigens zal Robbrecht niet lang onder het wicht van den oproer willen gebleven hebben.

Des morgens dus, waar de Rode's pogingen op den Kouter en de Vischmarkt gebeurden (108), en wellicht rond den middag, want de Voorschepen zat aan tafel te eten (1), stroomde de Verhilde plaats over van het volk: er waren daar wel twee duizend menschen (15); zij stonden tot op de muren en zolders, namelijk te Oliviers vander Most de 4 gebroeders van dien naam en anderen (107), en tot op den toren van Sinte Verhilde kerk (de cordewanier Jan van Sint-Jans met zijne twee neven, de gebroeders de Merouter, Raas en Jan, wever, (63, 73). De Schepenenknapen en garsoenen, Martin ser Wouters, Coppin de Loukere en anderen, gingen vooruit om den weg van de lieden te doen ruimen (21, 23). De Schepenen, die er gekomen waren om de veroordeelden uit te voeren ten einde de rechting te doen (2, 21, 13), stonden bij Mijnheer Robbrecht (in 's Gravensteen) en baden hem nog eens dat hij de gebroeders Boe's zoû laten onthoofden, maar hij antwoordde met goede woorden (2). De twee veroordeelden baden hem ook zeer dat men ze onthoofden zoude en in het Minderbroedersklooster laten begraven; Mijnheer antwoordde niet klaar, maar zeide dat hij er wel zoude mede doen. Dan zeî Baselis Commer aan de gevan-

[p. XVI]

genen dat zij zich op de goede gemeente zouden beroepen. De klerk Jan van Balau trok hem bij den kaproen en zeide hem: ‘In duivels naam! Waarom verzet gij U tegen den Heer en zijne lieden? Gij en uwe broeder, gij zijt al uw goed aan den Heer verschuldigd’ (44). De twee veroordeelden werden, gebonden (2), in den Steen gezet op eenen wagen (44), waaraan 's Baljuws lieden de paarden inspanden, die zij uit eenen anderen geladenen wagen namen (36); bij hen waren twee minderbroeders (19, 110, 54), Hugo van Hulst (2, en...?) Als de wagen uit de poort van het kasteel was, nam de hangman de paarden, zette er zich op en vaarde voort (36). Als de stoet een weinig had gegaan (23), en de wagen gekomen was ten ommekeer van Sinte Verhilde kerk (2), op den keer van de Oudburg (110), ten einde van den ommekring ter Oudburg bij het Gewat (79), ten keere van de strate (31, 19), was er iemand die riep: ‘Gaat toe! het is nu tijd!’ (76). Er gebeurde dan onder 't volk een groot geluid (15) en gedrom (21, 36), meudelinghe (44) van veel lieden, meest al vreemdelingen (15), verkleed met andere kleederen dan de hunne (6, 65) en die hunne kaproenen nederwaarts over hunne oogen getrokken hadden om niet herkend te worden (19, 20). Zij omringden den wagen met groot geroep, de vier strengen werden in stukken gesneden, en een der wielen uitgetrokken (36) door Snouc Boe, den mulder, ser Sanders knaap, (1, 2, 6, 65); de wagen viel; Pieter en Leus Boe riepen: ‘Edele gemeente en klerken, ontferm u onzer! (19)’ Ootmoedelijk riepen zij dus hulp aan de Gemeente; van hunnen kant riepen de Schepenen aan de Gemeente dat men den Heer zijn recht liet wedervaren en hem moest helpen zijn gerecht te doen (2). Doch de minderbroeder van Hulst gaf aan Leus Boe eenen stoot en

[p. XVII]

lichtte hem met de hand (19) uit den wagen (2, 3, 6, 19, 20, 25, 49, 54, 67, 110), stak (6) en wierp hem (58, 67) in de armen van den mulder, van Jan Snouc, Simoen Rijms knaap (2), of van den wever Pieter den Goedertiere, langen knaap met gescheerden frok, die bij den wagen stond, de armen opendeed, en riep ‘Val hier in!’ (110). Men trok de twee knapen van den wagen om hen in Sinte Verhilde kerk te steken (19, 21, 65). Men ontbond hunne handen (114). Handvast aan den wagen en hulpers om de Boe's in de kerk te brengen, waren voornamelijk:

de vreemdelingen: Sanders Boe (32, 65, 67), die de geleide der buitenlieden had (66); Hughe van der Criecke (66, cf. 29, 65, 67, 68) en zijne broeders, Jan (66, cf. 65, 67) en Gherolf (2, cf. 29, 68, 110), Heinrik Ackerman (cf. 28), Heinrik Boe (cf. 65, 67), Wouter de Costre, van Waarschoot (cf. 65), de gebroeders Arnoud en Jan uten Wulghen (cf. 32, 65, 67);

de priesters: heer Joos de Beildemakere (66, 63, 73, cf. 29, 43), heer Jan de Blauwere (2, 66, 67), en heer Volker Helle (63, 66, 67, 73, 107, cf. 29), en een klerk, onder-schoolmeester te Sint-Jans (66, 67);

de knapen: Jan Snouc (of Boe?), Simoen Rijms knaap, (2, 3, 15, 66, cf. 28, 29, 32, 65, 67, 68, 110); Arnoud de Hont, Boudin Braems knaap (2, 63, 66, 73, 112, cf. 29, 31, 32, 46, 68, 110); de mulder, Jordaan ser Sanders knaap (2, 3, 6, cf. 65, 67); Weitin, Gillis zoon Barmaker, Pieter ver Mergrieten sone (73, 74, 78, 80), Zeger de Schoutheete (cf. 29), Jan van Lo (cf. 29) en Willem de Rode (cf. 28, 29, 31, 43, 46, 65, 67, 68, 110), Pieter d'Ammans knapen; de Wicker, Hughe Blaubaerts knaap, (cf. 110);

de wevers: Pieter de Goedertiere (2, 3, 110, cf. 29,

[p. XVIII]

32, 65, 67), zijn broeder Jan (2, 3, cf. 29, 32, 65, 67), Jan de Joncheere (73), Hannekin de Criecheiter (61);

de volder: Pieter van Biervliet (cf. 67);

de brouwer: Hubrecht (2, 3, 6, 66, cf. 28, 29, 31, 32, 46, 65, 67, 68, 110), zijn zoon (2, 6, 15, 66, cf. 65, 67);

de vischverkooper: Jan Scadegast (cf. 65);

de waard: Lammin van der Haghe (cf. 31, 65, 67);

de bakker: Boudin van Keilant (2, 3, cf. 29, 31, 32, 42, 43);

andere ambachtslieden: Coppin de Blauwere (cf. 65, 67), Hannekin de Riemakere (21), Pieterkin de Vedelare (cf. 65, 67, 68), Pieter de Zot (cf. 68), Clais Speliaerd, van Onderbergen (2, 3, 6, 66, cf. 110), Heine van den Veldekine Zegers zoon (cf, 65, 67), Arnoud van den Wincle (cf. 65, 67), Daneel van der Mere (73), Bernekin Wijscoefs (cf. 65, 67), Jan Mantins (61), Jan Maenschijn (cf. 31);

eenige vrouwen: de zuster der vander Criecke's (cf. 65. 67), Bette van der Schueren (cf. 65, 67), Bette van den Slotel (cf. 65);

de poorters: Boudin Braem, die de kapitein der bende scheen (112, cf. 29, 32, 43, 46, 110), Pieter d'Amman, die den raad gaf (cf. 29, 46), Jan de Pape, Diederiks zoon (cf. 29, 43, 46, 110), Sanders Mont (cf. 29, 48), de gebroeders Coppin en Robbin vanden Zomple ver Aneezen sone (cf. 28, 29, 65, 67), en hunne broeder Jan, Hughe's zoon (cf. 65).

De vleeschhouwers: Simoen Hurtebuuc (63, 73), Willekin van Zele (63) en anderen, die daar gewapend stonden met ijzeren handschoen, kwamen alleen den Graaf ter hulp en gaven hem Leus Boe in handen.

Fensekin had gezeid dat men ze aan Mijnheer Robbrecht zoû onttrekken (56).

[p. XIX]

Boudin Braem en Arnoud de Hont dreven de lieden van achter naar de kerk (112).

Volker Helle bracht Pieter Boe in zijne armen in de kerk; met hem was de priester Joos de Beildemakere, en de wever, Jan de Joncheere tot in de kerk. Daneel van der Mere (73) riep: ‘Is er hier iemand die aan Pieter Boe eenen frok wil leenen?’ Pieter zeide dat hij geen ondersneden had, omdat hij klerk was.

Intusschen riep Hubrecht de Brouwere dat het niet zoû gedoogd worden dat men de Boe's radebraakte, maar wel dat men ze onthoofdde (66).

Dezelfde brouwer Hubrecht en zijn zoon, wonende aan de Vischmarkt, kwamen met een twintigtal mannen en trokken Pieter Boe naar de kerk (2, 19). Een korte bruine priester klopte aan de deur (6), die van binnen opengedaan werd, men weet niet door wien, maar waarschijnlijk door de wevers die in den toren zaten (63); Pieter Boe werd in de kerk gesteken (6, 19, 21, 23), in de armen gedragen van den priester, heer Volker Helle (63, 73), en Leus bleef er buiten (21).

Intusschen had de Steenknaap Gillis de Meester de strengen van den wagen doen snijden, omdat de Baljuw met zijn paard erin verward was (65). Een andere, Pieter van der Ghote, werd door iemand bij de keel gevat (86), en werd door heer Volker Helle met eenen stok, eene wonde in de hand geslagen om hem Pieter Boe te ontnemen, met de hulp van twee andere priesters, heer Joos de Beildemakere, (73), heer Jan de Blauwere, en van den klerk onderschoolmeester te Sint-Jans (67). Een derde, Jan de Langhe ziende den brouwer Hubrecht (en zoon) in het midden der plaats met gevouwen armen staan, riep hem toe: ‘Hubrecht, helpt ons!’, maar deze antwoordde dat hij het hem niet aantrok (66).

[p. XX]

Tenzelfden tijde waren de Schepenen-garsoenen op hunne stappen wedergekeerd op het geroep dat men vóor den Steen vocht (19). Men riep er: ‘Men vecht hier, men vecht hier!’ (23), en ‘Sla al dood! sla al dood dat op paarden zit, en vooral Jan de Langhe!’ (den Baljuws-knaap) (39, 65). Die laatste kreet was van Bernekin Heine Wijscoefs zone (65). De Schepenen stonden nog vóor de baliën van 's Gravensteen (43). Men sloeg en stak naar Mijnheer Robbrecht (65), die reed naar Leus Boe, welke naar de kerk gesleept was door den wever Pieter Goedertiere; Jan Daneels sone uten Ramen greep Leus vast, trok hem tot bij Mijnheer Robbrecht, gaf hem in zijne hand, ondanks de pogingen van den wever Hannekin de Kriecheiter en den pijnder Jan van bij de Walepoort (69). De vischkooper Jan Roelfs sone kwam ook den Heere ter hulp (111). Mijnheer Robbrecht greep Leus bij het haar (6, 15, 36), en sleepte hem tot in 's Gravensteen (36, 110, 188); doch een knaap, Weitin Barmaker, Gillis zoon, wonende op de Muide met Pieter en daarna met Jan ver Mergrieten sone, (74, 80), die de Boe's aan den wagen tot aan de kerkdeur had helpen trekken, nam 's Heeren paard bij den teugel, opende behendig zijnen knijf of misericorde onder zijn kleed, begeerende hem te kwetsen indien hij kon (67, 80), volgde hem tot binnen de baliën van het kasteel, verliet hem slechts als hij binnen was, liep dan weg langs den muur van het Paradijs en stak daar zijn wapen in de scheede (67).

De getuigen die de ontkrachting der gebroeders Boe aan den Heer bijwoonden, zonder er deel in te nemen, waren, benevens de Baljuw en de vier bovengenoemde Steenknapen: de heer Jan uten Dale, Voorschepen der Keure, die ter plaats kwam, wanneer alles gedaan was (Pieter in de kerk, en Leus in den Steen); de Schepenen: Jan Troost (2), heer Jan

[p. XXI]

de Wulf (3), heer Jan Chibole (4), Jan van Gavre (5), heer Jan van Everoden (6); de Peisierders: Jacob metter Koe (14), Godevert de Mol (15); hunne Raad, Jan van Walbusch (19); hunne garsoenen: Martin ser Wouters (21), Coppin de Loukere (23), Coppin van Locre (33); de metser Jan Brandekin (25), de gereidemaker Coppin de Dievel (26); de vleeschhouwers: Symoen Hurtebuuc (86), Coppin Volart (87), Gillis Lap (88), Jan Spicheer, de jonge (49); de vischverkoopers: Gillekin Wieric (93), Hannekin Snidewint (95), Hannekin de Wilde (97), Jan Roelfsone (111); de brouwer Coppin Wenemaer (92); de bakker Boidin Cromhals (50): de steenhouwer Coppin Blessart (105); de wever Hannekin Kengart (75); de scheerder Jan Minneman (54); de klerk Arnoud de Rode (58); de fruitenier Hannekin van Hulst (89); en eenige andere getuigen, wier beroep niet is aangeduid: Goosin d'Amman (12), Willem van den Besemekine (20), Coppin van Zenien (39), Goosin metter Sporen (62), Godekin de Jonghe, Jans zoon (74), Diederik van den Slote (76), Eustaes van Lovedighem (79), Lievin de Rovere (80), Jacob Asscheman (106), Wouter de Meyere (112).

Andere getuigden later slechts van hooren zeggen: (de niemare); Scellinc (28), Willem van Wachtbeke (31), Miaus de Wielmakere (31), Pieter de Vrient, de medeblander (42), Jan Lennoitsone (68).

Deze laatste zegt dat al de plichtigen van het eerste feit, het ook waren in het tweede. Velen herkenden niemand in dat groot geroep en gedrom van steken, hier de eene, daar de andere, dat men ze niet kon aanmerken, noch op zijne plaats blijven (21, 36, 39, 43, 49, 50, 62, 78, 92).

De Voorschepen, heer Jan uten Dale, verwittigd, was eindelijk ter plaats gekomen; hij vergaderde de Schepenen en ging met hen in 's Gravensteen bij Mher Robbrecht; deze

[p. XXII]

was uiterst gram; zij baden hem dat hij zou blijven, en zegden hem dat de zaken nog goed zouden komen, maar hij vertrok gram en zurig en met groote hertontrusting (1).

Men belegde dan de kerk; Arnoud de Hont kwam er uit, en zegde luid op: ‘Wat belegt gij hier? meent gij dat zij nog in de kerk zijn? wel neen, ze zijn al lang weg!’

Doch Pieter Boe was nog in de kerk; eenige Schepenen gingen er binnen, met Hubrecht; zij vonden er Arnoud den Hont (2, 63 en 73), en den bakker van Keilant die bezig waren hem te helpen (9 en 110); heer Joes de Beildemaker was ook in de kerk (63). De bakker van Keilant, getroffen door de bede van Pieter Boe, die zijne twee handen te samen sloeg en hem om Gods wille bad hem eten te brengen, had hem brood, vleesch en bier; ‘1 rutinc’ (2) ‘1 brood’ gezonden (42); hij dacht daardoor den Heer niet misdaan te hebben (48), immers hij vertelde het opentlijk (47).

De Heer was dan vertrokken (48). Korts daarna gebeurde de radbraking der twee veroordeelden. Het bewijs staat in de getuigenis van den Voorschepen, die zegt dat ‘Pieter en Leuz waren geleid op raden (1)’ en in die van Lippin ver Clemmen, die een gezegde van Willem den Roden herhaalt, gehouden ‘den dach te voren dat men se verdede’ (102). Die laatste getuigenis schijnt zelfs vast te stellen dat de uitvoering der straf nog denzelfden dag gebeurde, want het gezegde is hetzelfde, dat gehouden geweest was op den vischmarkt daags vóor de ontkrachting (65).

In elk geval was zij geschied wanneer, den Zondag nadien, het zoogezegde mirakel gebeurde (1).

Op eens verspreidde zich het gerucht en de nieuwmare in de poort, dat er brandende kaarsen aan de masten van de raden stonden (1, 2, 4, 5, 12, 13, 15, 21). Dat veroorzaakte aanstonds eene groote roering en vrees (1, 4, 21).

[p. XXIII]

Veel volk trok buiten om het te aanschouwen, en men zegde in den eerste (1, 15, 17) dat het ‘een mirakel van God was, en dat het wel scheen dat de Knapen met onrecht gedood waren (1), dat het jammer was dat men de goede Knapen zoo verdaan had, dat het wel scheen dat ze onschuldig waren, vermits God er een mirakel voor deed, en dat degenen die 't gedaan hadden zelve waard waren dat men ze radbraakte (65)’. Maar anderen letteden er weinig op (12, 13), en nog denzelfden dag zegden de lieden gemeenlijk dat het ‘al kwaad’ was, en dat het gedaan was om roering te maken in de poort (5, 15) en om de Schepenen, die in 's Heeren hulp geweest waren, te ‘bederven’ (2). Ook onderzocht men aanstonds wie de kaarsen aan de raden gehecht had: Een wever, Ghiselin van Loo, had hooren zeggen dat het eene jonkvrouw geweest was, doch haren naam kon hij niet noemen (37). Onmiddellijk, begaf zich de Steenknaap Gillis de Meester naar de raden, nam er de 8 kaarsen af, en vernam van eenen knaap, Jan de Zwemer, dat hij de kaarsen had zien hechten door den kok van Sanders Rijms vrouw (65, 71). De Steenknaap zegde het aan Coppin Lodewijk, die bij Sanders Rijm ging, en hem raadde dienaangaande zijne vrede te maken met den Heere; doch deze antwoordde hem dat hij het niet doen zou, dat hij niets van dit feit geweten had vóor dat zijne vrouw wedergekomen was, en dat zijn goed door de schuld zijner vrouw niet kon verbeurd worden (51). Overigens bekenden Sanders Rijm en zijne vrouw, Wijvine van Abbeforde, het feit en verklaarden: de Vrouw, namelijk, dat zij, te Gent den vierden keurch gehad hebbende van vóor sint Baafs mis (1 october), zoodanig dat zij in doods vrees geweest was, eenen droom had gehad, dat zij genezen zou van hare kwaal, indien zij naar

[p. XXIV]

de raden ging, waar de Knapen op lagen, en er brandende kaarsen aan hechten dede; korts daarna genezen, was zij zelve tot de raden gegaan, kaarsen met zich dragende, deed ze branden en hechten aan de raden; overigens bestonden Pieter en Leus Boe haar niet (78, 82)⁽¹⁾.

Hier eindigen, met de definitieve zegepraal van waarheid en recht, de inlichtingen die ons nopens al die gebeurtenissen door het Onderzoek zijn bewaard gebleven, en die in de volgende korte analysis kunnen saamgetrokken worden, welke tamelijk verschilt van degene van B^en de Saint Génois.

(1) Wij moeten hier, om den schrik der burgers bij de verschijning der wonderlijke kaarsen te doen verstaan, eenige uittrekselen mededeelen uit de werken van den gelijktijdigen Gentenaar die, in zijne Natuurkunde van het Heelal, de oorzaak der voornaamste luchtverschijnselen trachtte uit te leggen. Men begrijpt dat zijne redelijke bewoordingen slechts een zeer gering deel zijner meestal bijgeloovige stadgenooten konden bevredigen; en hij zelf schreef ze overigens toe aan de tusschenkomst van duvele, nachtridders, haghetissen, varende vrouwen, coubouten, alven, nickers, maren of minnen.

Kersen siet men oec diewile
In die lucht over ene mile.
Die blixem comt uter lucht;
Den menighen mensche doet si vrucht.
Nu wil ic u vroet maken
Van algader desen saken.
Die lucht is vorvoets vier,
Als ic u toghe hier.

Natuurkunde van het Heelal, door eenen Gentenaar der XIV^e eeuw (afgeschreven door Broeder Geeraert van Lienhout), uitgave Clarisse (1847), blz. 111, vers 637 volg.

Aldus in die lucht men siet
Kersen, ende en es al niet
Dan lucht, die bornt claer,
Ende si also vielen neder
Some daer, some weder.
Op paerde, op graven hebsi gevallen,
Die lude wonder der of callen.
Walme ende brant groot,
Ende die lucht herde root,
Dit heeft men in die lucht gesien;
Ende ander wonder oec gescien.

Waerof dit comt al,
Ic u hier nu segghen sal:
Alse comet ene droghe lucht,
Ende si ene ander mit groter drucht
Jaghet ende bedrucht dan,
Ende si niet ontvlien ne can,
So ontsteket ende bornet clare,
Gescepen na die vorme hare.
Es die lucht lanc ende ront,
Ene kerse scinet tot dier stont
Also dicke ende also breet,
Vlamme gelike, Godweet!
Want wi sien dat onse vier
Neemt ghesceppennesse hier
Na dien dat sijn die saken,
Daer wi onse vier of maken.

Ibid., blz. 113, v. 670.

[p. XXV]

De gebroeders Pieter en Leunis Boe, ter dood veroordeeld en te Gent op 's Gravensteen gebracht om hunne straf te ondergaan, verzochten den Graaf, zich steunende op hun recht van Edellieden en op eene belofte die zij beweerden hun in de kerk van Assenede gedaan te zijn geweest, bij onthoofding door den zweerde, en niet bij ophanging aan de galg en radbraking gerechtigd te worden. Daarin niet lukkende, schreven zij aan hunne magen en vrienden, namelijk aan Pieter d'Amman, erfelijken meier van Gent, en aan Boudin Braem, oud-schepen der XXXIX, brieven om hen te bidden alle middelen in te spannen om hen aan dezen schandelijken dood te onttrekken. Deze wendden zich tot de Steenknapen des Baljuws en tot de Schepenen; doch niets verkrijgende, zonden zij hunne knapen

[p. XXVI]

uit, om met geld en goede woorden het kleine volk en de lage geestelijkheid op te hitsen. De wever Willem de Rode, d'Ammans knaap, voerde dikwijls het woord tot het volk op de Vischmarkt, en begaf zich zelfs met eene troep van 25 vreemde knapen op den Kouter naar de vergaderplaats der Wevers, ten einde de gemeente te bewegen vijf of zes personen bij de Wet te zenden om den Heer te keer te gaan; doch, de Raad der Gezworenen verbood den lediggang op straf van verlies der nering, en gebood in tegendeel den Heer bij te staan. - Van den anderen kant, spreidde men onder de geestelijken het gerucht, dat de gebroeders Boe Klerken waren, en dat zij dus zekere voorrechten mochten genieten.

Eindelijk bevool Mijnheer Robbrecht van Vlaanderen, die zich dan (begin van 1306) als Stadhouder zijns vaders te Gent bevond, de doodstraf bij galg en rad te doen uitvoeren. Te vergeefs begaven zich de Schepenen met hunne klerken en knapen bij hem in zijne huisvesting, de herberg van Jacob Toete, naast de Hoofdbrug en 's Gravensteen; hij antwoordde hun hoffelijk, maar beloofde niets. Op den terugkeer naar het Schepenhuis, werden zij aangerand bij 's Gravenbrug door eene menigte volks van meer dan 300 menschen, samengesteld uit ambachtslieden, onder andere wel 50 betaalde lieden van Overschelde, vreemdelingen uit de Vier Ambachten en priesters, geleid door de rijke poorters Pieter d'Amman, Boudin Braem, met hunne knapen, en door de Dekens der Christenheid van Gent en de Vier Ambachten. Zij legden de Schepenen den weg af, en dwongen hen de in vrijheidstelling der veroordeelden te vergen. De Schepenen weigerden en verwijderden zich; maar de menigte ging voort naar 's Heeren herberg, roepende en tierende, dat zij die Kler-

[p. XXVII]

ken niet zou laten rechten, en liever den Heer zelven doodslaan. Zij braken de deur, ondanks de pogingen der vier Steenknapen, en een vijftiental gemeene lieden drong tot in 's Heeren eetzaal. De twee Dekens, door de oproerlingen gedwongen, eischten de vrijheid der Boe's; Robbrecht, verbolgen, vroeg hun opzettelijk of zij het bewijs hadden dat de veroordeelden klerken waren; zij konden het niet inbrengen. Hij stond hun eene verste toe, en de meeste oproerlingen gingen zegepralend eten bij Mevrouw van Gavere.

Weinig tijd daarna besloot de Graaf een einde aan den opstand te maken, met de veroordeelden ter Muide te doen radbraken en hangen. Hij deed ze op eenen wagen zetten in 's Gravensteen, met twee Minderbroeders bij hen. Hij steeg zelf te paard, en omringd van de Schepenen en voorgegaan door de Steenknapen en Schepenengarsoenen, reed hij de Verhildeplaats in. De markt krielde van volk, tot op muren, zolders en torens; er waren wel 2000 menschen, waaronder veel vreemdelingen met verkeerde kleederen en den kaproen over de oogen. Nauwelijks was de wagen eenige stappen verder uit de poort van 's Gravensteen aan den hoek der Oudeburcht, tusschen het Gewat en de Verhildekerk, door den hangman gevoerd, of die vreemdelingen, opgehitst door eenige rijke poorters en priesters, omringden huilend den wagen, sneden de strengen der paarden, trokken een wiel uit, en, op het geroep der veroordeelden, die zich op de gemeente beriepen, trokken hen uit den wagen, met hulp der Minderbroeders die er opzaten, ontbonden hunne handen, en staken ze naar de kerk, die hun tot vrijplaats zou dienen. Te vergeefs maanden de Schepenen dat men Heer en Wet moest bijstaan; de geheele gemeente, wevers, volders, brouwers,

[p. XXVIII]

visch verkoopers, poortersknapen, de vrouwen zelfs, stonden de vreemdelingen bij; de beenhouwers, alleen, die daar geharnast de wacht hielden, boden wederstand aan den oproer, met de Steenknapen en Schepenengarsoenen. De Baljuw en zijne knapen werden geslagen, en Pieter Boe uit de handen van den minderbroeder Hugo van Hulst in de armen van den priester Volker Helle in de kerk gedragen, waarvan men van binnen de deur had geopend; doch Leunis bleef er buiten. Mijnheer Robbrecht reed door het vechtende volk, en, ondanks het slagen en steken, greep Leunis Boe bij het haar en sleepte hem tot in 's Gravensteen; eenige wevers en knapen, die Leunis in de kerk wilden leiden, verzetteden zich gewapender hand; een hunner nam zelfs Robbrecht's paard bij den teugel en trok zijn knijfdolk om den Heer te kwetsen, maar deze werd bijgestaan door anderen, eenen pijnder en eenen vischkooper.

Uiterst gram, wilde Robbrecht niet naar de verontschuldiging der Schepenen hooren; hij verliet de stad, hun de verantwoordelijkheid van den opstand en de uitvoering der straf overlatende. De kerk werd belegd, de Schepenen gingen er binnen, en, ondanks de verzekering dat Pieter Boe reeds weg was, vonden zij hem daar, verzorgd met brood, vleesch en bier, die een bakker hem bezorgd had.

Korts daarna, werden de twee veroordeelden ter Muide gebracht, opgehangen en op raden gelegd. De Wet had de overhand bekomen. Maar den zondag nadien, ging in Gent het gerucht op, dat God door een mirakel de onschuld der twee veroordeelden had willen laten blijken, en dat er brandende kaarsen op de raden stonden. De poort was in rep en roer; de Schepenen stelden een onderzoek in. Men kwam te weten dat eene edele vrouw, de echtgenoote van

[p. XXIX]

Sanders Rijm, met haren kok ter plaats was geweest en de kaarsen aan de masten van de raden had doen hechten, ter uitvoering (zegde zij) van eene gelofte, die zij ten gevolge van eenen droom en van hare genezing eener gevaarlijke koorts had gedaan. De Steenknaap nam de kaarsen weg, en zoo bekwam voor goed de wettelijke macht eerbied en voldoening.

Onmiddellijk gebood de Graaf een onderzoek nopens al die feiten in te spannen en de misdadigen te straffen.

Er blijft ons over te zien aan wie dit Inqueste of Besoek werd toevertrouwd, en welk er het gevolg van was.

Het handschrift zelf draagt er geen ander spoor van, dan de melding dat de zaak geheel en gansch ten einde werd gebracht (terminée). Doch eene andere authentieke bron laat ons toe, de belangrijkste inlichtingen daartoe mede te deelen. Het zijn de Rekeningen der Baljuws van Gent, die gedeeltelijk voor dat tijdstip in het Rijks-Archief te Brussel en het Stads-Archief te Gent worden bewaard⁽¹⁾. Bij een gelukkig toeval bestaat het grootste gedeelte dezer stukken voor 1306 en volgende jaren. Die rekeningen, die drijmaal 's jaars, alle vier maanden, aan den Graaf moesten overgelegd worden, behelzen kostbare inlichtingen nopens het onderzoek en de opgelegde straffen. In degene van 3 Mei tot 25 September 1306, opgesteld door Michiel Gasoghe, Baljuw van Gent, worden er, op bevel des Graven, groote sommen betaald aan de Heeren van Maldeghem en Jan van

(1) Te Brussel bestaan de rekeningen en te Gent de dubbels van: I, September-19 Januari 1304 (o.s.); II, September-11 Januari 1305 (o.s.); III, 25 September-22 Januari 1306 (o.s.); IV, 3 Mei-25 September 1306; V, 22 Januari 1306 (o.s.) -21 Mei 1307; VI, 14 September-2 November 1307; VII, 2 november-20 Januari 1307 (o.s.).

[p. XXX]

Meenen, alsook aan den klerk-kannonik Meester Heinrik Braem⁽¹⁾, en in die van 25 September tot 22 Januari 1306 (o.s.), wordt opzettelijk rond half October aan dezelfden de som van 156 pond grooten betaald voor de Inqueste van Gent⁽²⁾.

Deze melding wordt onmiddellijk gevolgd door de betaling aan den gewezen onderbaljuw Michiel Gasoghe, van de onkosten, die hij gedaan had om, ten tijde zijner bediening (3 Mei-25 September 1306) meermalen met zijne Serjanten en de Schepenen van Gent in vierschaar te hebben gezeten voor de gevechten, ballingschap en verbeurdverklaringen, en ook om, met vier paarden, en gedurende twee dagen, van Brugge naar Nevele gegaan te zijn, om er Pieter de Vedelaire, die gebannen was voor de zaak des wagens, aan te houden, naar Gent te leiden, en hem daar op het rad te leggen⁽³⁾. In dit zelfde stuk komt de rekening voor van de verkooping der kateilen of meubels van de voornaamste oproerlingen, die bij lijve en bij goede ver-

(1) Item, paiïet à Monsigneur de Maldenghem et à Monsigneur Jehan de Menin du commant Monsigneur le Conte, x ℔. - Item, à Maistre Heinri Braem, id. id., xx ℔ (que Messires de Flandres set bien).
Rekening III, f^o 9.

(2) Item, paiïet dou despens le Signeur de Maldenghem et Monsigneur Jehan de Menin, chevaliers, fais à Gant en faisant l'enqueste, par les lettres Monsigneur le Conte, cent lvi ℔.
Rekening IV, f^o 9.

(3) Item, despendi Mikius Gasoghe, jadis sous-baillius de Gant, en allant de Bruges à Nivièle, au darain conte devant cesti, pour Pieterkin le Vedelaire, ki fu banis du kar, à tout iiij kevaus pour ij jours, et le mona de Nivièle à Gant, et le mist sour un rue, vij ℔.
Item, de despens du dit Mikiel, des serjans et des eskevins de Gant plusieures fiès sour les jours k'on plaida de melleie ou des bans, ou k'on panda, xxvij ℔ xiij s.
Compte Monsigneur Daniel de Bellenghem, chevalier, bailliu de Gant, fais à Bruges le jour S^t Vinçant (Op den rug: pour le terme de le Thiefhane devant).
[25 September-22 Januari 1306 (o.s.)]
Stads-Archief te Gent. Rekening IV, f^o 9.

[p. XXXI]

oordeeld geworden waren en gebannen voor de overweldiging des wagens (pour la rescousse du kar), te weten: Heinrik Ackerman, laat der Gravin van Gavere, 60 pond; Jan en Arnoud uten Wulghen, 30; Geeraard ulen Houcke, 20; Coppin van den Somple, 15; Wouter de Coster van Sleydingen, 3 pond⁽¹⁾. Van den anderen kant dient opgemerkt te worden dat de boeten voor gevecht (de melleie) gedurende de twee kwartalen die met deze gebeurtenissen overeenkomen, veel talrijker zijn dan in de vorigen en volgenden: voor mei-september 1306, is het getal veroordeelingen, 91; voor september-januari, 71; voor januarimei 1307, 67; terwijl zij voor het kwartaal september-januari in 1304 (o.s.) slechts tot 17, in 1305 tot 31, en in 1307 tot 28 beloopen⁽²⁾. Geen twijfel of de opstand van 't jaar 1306 is er de oorzaak van; overigens vindt men onder de veroordeelden de voornaamste plichtigen der Inqueste: Jan en Raes de Meerhouter, Hannekin van Sint Jans, Jan Spicheer de jonge, enz., om het zeggen van Schepenen niet te hebben nageleefd⁽³⁾; Jan van den

(1) Item, rechut des biens de Michet Gasoghe, jadis sous-bailliu de Gant, cccxlv ℔., ke en deniers ke en autres kateus, lesquels il avoit rechut des amendes Monsigneur le Conte plus ke contet, et k'on a ensi bien trouvet.
Item, rechut des cateus de cheaus ki sont condempnei en cors et en avoir, et bannit pour le rescousse du kar.
Premiers, des cateus Heinris Ackerman, hoste Medame de Gavre, pour le sine part. lx ℔.
Des cateus Jehan et Ernoul uten Wulghen, xxx ℔.

Id.	id.	Gherart de le Hoeke, xx ℔.
Id.	id.	Coppin de le Somple, xv ℔.
Id.	id.	Wautres le Coustre de Sleidinghe, lx s.

Ibidem, f^o 4.

(2) Rek. III, f^o 3; IV, f^o 2; I, f^o 1; II, f^o 3; VII, f^o 1.

(3) D'amende de che ke il n'acomplirent mie le jugement des eskevins: .... Jehans Spicheer, li jovènes, lx s. - Jehans de Meroute, vij ℔. - Rases de Meroute, vij ℔. - etc.
Rekening III, f^o 1.

[p. XXXII]

Spieghele, Arnoud en Heinrik de Rode, Jan en Raes de Meerhouter, enz., voor gevecht⁽¹⁾; Arnoud de Hont, 4 pond, om een ponjaard gedragen te hebben⁽²⁾.

De oproerlingen werden opgezocht en gestraft tot in de steden afhangende van den Baljuw van Gent en de Vier Ambachten: zoo vinden wij Coppin van den Zompele veroordeeld door de Schepenen van Hulst⁽³⁾; en het is waarschijnlijk dat de klerken, die er deel aan hadden genomen, door de geestelijke macht, waarvan zij afhingen, veroordeeld werden.

De strengheid der straf sloot echter de genade niet uit, en min dan een jaar nadien mochten de ballingen, mits betaling eener aanzienlijke som, den vadergrond weder betreden, te weten: Heinrik Ackerman, Jan van den Sompele, elk mits 100 pond; Robbin en Coppin van den Sompele, Jan en Arnoud uten Wulghen en Geeraard van den Houte, elk mits 50; Heine van den Veldekine en Arnoud van den Wincle, elk mits 30; en Hannekin de Clerc, mits 20 pond⁽⁴⁾.

(1) De melleie: .... Jehans dou Miroir, xl s. - Jehans li Merhoutre, vj ℔. - Rases de Merhoutre, iiij ℔. - Ernouls li Rode, xl s. - Heinkins li Rode, xl s. - etc.
Rekening III, f^o 4-6.

(2) Ernouls li Kiens, iiij ℔, de porter coutiel à pointe encontre le ban.
Ibidem, f^o 6.

(3) En le Vile de Hulst: .... Jakèmes de le Somple, v s. de melleie.
Rekening V, f^o 4.

(4)

Jehans de le Somple, c ℔.

Heinris Ackerman, c ℔.

Jehans & Ernoul uten Wulghen, c ℔.

Robbins de le Somple et ses frères, l ℔.

Gérard de le Houke, l ℔.

Heine de le Veldekine, xxx ℔.

Ernous de le Wincle, xxx ℔.

Hannekins li Clercs, xx ℔.

de ravoir la terre de ce k'il furent banniit de la rescousse ki fu faite sur Monsigneur Robiert de Flandres, 500 ℔.
Rekening V, f^o 2.

Item, fist mesires rechevoir les c ℔. de Jehan de le Somple.

Item, fist mesires rechevoir les c ℔. de Heinri Ackerman.

Item, fist mesires rechevoir les c ℔. des enfans Ernoul uten Wulghen.

Item, fist mesires rechevoir les l ℔. de Robin ver Aneesen sone et de Coppin, sen frère.

Item, fist mesires rechevoir les l ℔. de Heine de le Veldekine.

Item, fist mesires rechevoir les l ℔. de Gerart de le Hoeke.

Item, fist mesires rechevoir les xxx ℔. de Heine de le Veldekine.

Item, fist mesires rechevoir les xxx ℔. de Ernoul de le Wincle.

Item, fist mesires rechevoir les xx ℔. de Hannekin li Clerc.

Stads-Archief van Gent, Rekening V, f^o 7.
Compte de Monsigneur Daniel de Bellenghem, chevalier, bailliu de Gant, fais à Bruges le lundi après le Triniteit.
[22 Januari 1306 (v.s.)-21 Mei 1307.]

[p. XXXIII]

Het zal wellicht niet ontijdig wezen, hier eenige korte levensbijzonderheden bij te voegen nopens de voornaamste heeren en poorters, die in den opstand en het onderzoek eene gewichtige rol speelden.

Robbrecht van Vlaanderen was de tweede zoon des zestigjarigen Graven van Vlaanderen, die, pas de Fransche kerkers ontslopen, ten koste der gevoelige opofferingen van het Tractaat van Ongenadigheid van 1305, zijn verbrokkeld vaderland mocht herzien. Die fiere en forsche Gravenzoon is het, die in de Geschiedenis onder den naam van Robbrecht van Cassel is gekend, en later eene zoo groote rol in de onlusten van Vlaanderen's erfoorlog vervulde, tot zijne dood in 1331⁽¹⁾. De rekeningen van dit tijdvak melden zijne aanwezigheid te Gent den 22 en 23 October, 6 en 7, 15 tot 17, 27 tot 29 November 1306, 11 en 12 Januari 1306 (o.s.)⁽²⁾. Op het einde des jaars 1307 woonde hij nog in het huis van Jacob Toete op de Verhil-

(1) B^on Kervijn de Lettenhove, Histoire de Flandre, passim.

(2) Despens Monsigneur Robiert, fil au Conte de Flandres, fais à Rupelmonde le merkedi et le joesdi après le typhane, xv ℔. [11-12 Januari 1306 (o.s.).]
Item, délivret à Monsigneur Robiert, fil au Conte de Flandres, xxxv ℔., dont on a ses lettres, pour ses despens fais à Gant le mardi, le merkedi et le josdi après le S. Martin. (15, 16 en 17 November 1306.)
Item, délivret à Monsigneur Robiert, fil au Conte de Flandres, cc ℔., dont on a lettres de Monsigneur le Conte.
Item, idem, idem, par le main Merlekin, pour ses despens fais à Gant le dimence et le lundi devant le S. Martin, xxvij ℔., dont on a ses lettres, (6-7 Nov. 1306.)
Item, id., id., le dimenche, le lundi et le mardi, au mengier, devant le Saint Andriu, xlj ℔. v s., dont on a ses lettres. (27, 28, 29 Nov. 1306.)
Item, id., le samedi au soir et le dimenche au matin, après le Saint Luce. et le soir dudit dimenche, xvij ℔. xvij s. vj d. (22, 23 Oct. 1306.)
Rekening IV, f^o 8-9.

[p. XXXIV]

deplaats, en ontving hij een paard door bevel van den Graaf, zijnen vader⁽¹⁾.

De twee heeren met de Inqueste gelast, en die in Juni en Juli 1306, de 115 getuigen onderhoorden, waren twee der grootste Leenheeren van Vlaanderen, en de aanzienlijkste van 's Graven Raad.

Ridder Philips III, heer van Maldeghem, was zijnen vader Philips den II^den in 1275 in die heerlijkheid opgevolgd. Hij was het, die door zijne getrouwigheid aan zijne vorsten den schoonen bijnaam van Loyaal had gekregen, welke nadien zijnen doorluchtigen stam kenmerkte⁽²⁾. ‘Hij was,’ zegt zijne afstammelinge en geschied-

(1) Item, pour un keval, achaté par le commandement Monseigneur de Flandres, par Monseigneur Willames le Pisson, délivreit à Monseigneur Robiert de Flandre, xvij deniers d'or gros, valent lj ℔.
Item, pour les despens doudit keval fais à Gant, et pour le envoyer à Monseigneur Robiert, l.s.
Item, pour les despens Monseigneur Robiert fais à la maison Jakemard Toete, xxx ℔.
Item, délivreit par le commandement de Monseigneur à Jaquemard fil vern Aechten, par don, xxx ℔.
Compte Henri de Lede, chevalier, de le baillie de Gant le samedi après les octares de le tifane..... fais à Bruges.
[2 November-20 Januari 1307 (v.s.).]
Rekening VII, f^o 2.

(2) Maldeghem-la-Loyale par la C^tesse de Lalaing, 1849, p. 238-244.

[p. XXXV]

schrijfster, ‘de grootste en edelste figuur onzer familie’, ‘de held van onzen stam.’ Hij was getrouwd met Jonkvrouw Marie van Roden, vrouw en schoutheetinne van Wondelghem, zuster van Ridder Jan van Roden, die met hem Graaf Gwijde van Dampierre in den oorlog tegen den Franschen koning ondersteunde⁽¹⁾. Hij pande voor hem goed en bloed, leende hem duizend pond grooten op den tol van Aardenburg in 1292, en deelde in zijne gevangenis in 1301. In 1305 losgelaten, was hij Goeverneur van Brugge in 1307 met Willem van Nesle en Gillis de Clercq, terwijl zijn zoon, Philips de IV, de jonge, later ‘de groote heer van Maldeghem’ den vrede met Frankrijk teekende. Philips de III, begiftigde in 1315 de kerk van Harlebeke, en was in het volgende jaar nog niet dood, vermits zijn zoon den zegel van Maldeghem nog met eene breuke (lambel) voerde⁽²⁾.

In menigvuldige charters van 1285 tot 1315 voorkomende, had hij reeds in 1295 met de heeren van Arsebroek, Quaedypre en anderen in eene Inqueste gezeten over een geschil tusschen den heer Willem Scarlaken en den Ridder Philips du Bruech, nopens de rechten van het leen van het Valclant⁽³⁾.

De ridder Jan van Meenen, vader, was ook een der getrouwste aanhangers des Graven, en had voor hem gestreden en geleden⁽⁴⁾. Den 14 April 1298, was hij getuige met den geheelen Raad des Graven, van eenen afstand van goederen door dezen aan zijnen klerk, den Scholaster

(1) Ibidem, p. 108-112.

(2) Ibidem, p. 397-405.

(3) Inventaire des Chartes de Rupelmonde par le B^on de Saint Génois, n^o 780.

(4) D^r Rembry-Barth, Histoire de Menin, t. II (1881), p. 25-30.

[p. XXXVI]

van Cassel⁽¹⁾, en den navolgenden 7 Januari werd hij, met den heer Willem van Mortagne, heer van Dossemer, gelast met den Duitschen keizer en koning Albrecht in onderhandeling te treden, om een huwelijk tusschen dezen bondgenoot en de dochter des Graven te bewerken⁽²⁾. De dagelijksche kosten dezer reis van Vlaanderen tot aan Nurenberg zijn ons tot heden bewaard gebleven⁽³⁾.

Ook werden zijne goederen, den 2 April 1298, verbeurd verklaard door den koning van Frankrijk, en de heerlijkheid van Meenen werd, te zamen met de goederen van Willem van Artevelde te Vive en anderen, door den konstabel Raoul van Clermont gegeven aan den Leliaert Willem van Mosschere, die zijn vaderland had verraden⁽⁴⁾. Door den Graaf bij den Paus van Romen gezonden om die onrechtvaardigheid te keer te gaan, schreef hij belangrijke brieven uit Placenciën⁽⁵⁾, en Agnani, waar hij door den Paus in gehoor werdt ontvangen⁽⁶⁾. Hij streed te Groeningen in den Sporenslag, met 16 knapen en 20 garsoenen⁽⁷⁾, en verloor er twee paarden⁽⁸⁾. Hij was een der 40 ridders, die met den Graaf Gwijde ten jare 1301 in Frankrijk gevangen werden opgehouden⁽⁹⁾.

Benevens de Inqueste van 1306, had hij er reeds eene andere in dezelfde omstandigheden gehouden tegen de

(1) B^on de Saint Génois, Inventaire etc., n^o 981.

(2) Ibidem, n^o 995.

(3) Ibidem, n^o 559.

(4) Archief van Rijsel, Cartulaire de Flandre, f^o 9 v^o, n^o 34. Inventaire Godefroy, n^o 4179, gedrukt in mijn Cartulaire des Artevelde, blz. 14.

(5) B^on de Saint Génois, Inventaire etc. n^o 1008.

(6) D^r Rembry-Barth, Ibidem, t. IV, p. 717-722.

(7) Gilliodts-van Severen, Inventaire des Archives de Bruges, t. I, p. 77, n^o 155.

(8) Ibidem, p. 132, n^o 172.

(9) Messager des Sciences Historiques, 1834, p. 324. Van Velthem.

[p. XXXVII]

lieden van Sint-Winnocx-Berghen, die tegen den Baljuw en den hoofdman gewapender hand hadden opstand gemaakt om hun hunne gevangenen te ontnemen⁽¹⁾; hij zat later, den 17 Februari 1309 (o.s.), eene Vranke waerhede te Coxyde voor⁽²⁾, en weinig tijds daarna had hij er eene andere geleid nopens de vermaarde veete tusschen de heeren van Sint-Baafs bij Gent en Jan Borluut, waarvan ons de stukken zijn bewaard gebleven⁽³⁾.

Zijn zoon, ridder Jan van Meenen, de jonge, werd in dezelfde jaren gelast met Inquesten te Sint-Winnocx-Berghen 15 oct. 1309,⁽⁴⁾, in 1311 en 1312 te Brugge, en in 1318 te Deinze, in de onderhandelingen met den koning van Engeland nopens de beroovingen zijner onderdanen in Vlaanderen⁽⁵⁾.

In veel dezer akten worden vader en zoon klerk genoemd, doch men hoeft ze niet te verwarren met eenen meester van dien zelfden naam, die ten zelfden tijde leefde⁽⁶⁾.

Wij zagen reeds wie de opvolgentlijke Baljuws, Onderbaljuws en Knapen of Serjanten waren, die gedurende de gemelde onlusten de macht des Graven van Vlaanderen te Gent vertegenwoordigden. Uit de rekeningen der eersten

(1) B^on de Saint Génois, Inventaire etc.., n^o 575.

(2) Ibidem, n^o 1207.

(3) Item, paiïé à Monsigneur Jehan de Menin, chevalier (le père), du commant Monsigneur le Conte, xliiij ℔. vijs. (pour despens fais à Gant, de l'enqueste de le fède de Gand, dont li dis fu dis à Donze).
Rekening III, f^o 8.
De woorden tusschen parenthesen zijn naderhand geschreven.
Ik bezit de kopij van al de stukken van dit merkwaardig geding, zorgvuldig afgeschreven en mij over lange jaren geschonken door mijnen achtbaren en diepbetreurden vriend, Senator Gheldolf, eere-rechter te Gent. Die 12 oorkonden, sedert verrijkt met menigvuldige anderen, welke een helder licht over het belangrijk tijdvak der XXXIX van Gent doen opgaan, zal ik wel eens uitgeven.

(4) B^on de Saint Génois, Inventaire etc., n^o 1204.

(5) Ibidem, n^o 1247, 1361.

(6) Ibidem, n^os 858, 867, 868, 869.

[p. XXXVIII]

kan men gemakkelijk hunne wederzijdsche rechtsmacht en grondgebied leeren kennen. De Baljuws zamelden de boeten in, voor alle wanbedrijven en overtredingen, niet alleen in de stad Gent, maar sedert dat tijdstip in de Oudeburcht, en het Land van Waas en de Vier Ambachten⁽¹⁾. Hunne jaarwedden, alsmede die hunner onderhoorigen werden, bij derde deelen, in iedere rekening betaald, en bedroegen 220 pond grooten voor den Baljuw, 14 pond 8 schellingen voor den Klerk (Jan Lennoot), 9 pond 18 schellingen, voor ieder der 4 Serjanten of knapen, voor den steenwaarder, wachthouder en poortier van 's Gravensteen⁽²⁾. De Onder-Baljuw en de Serjanten waren voornamelijk gelast met de aanhouding der misdadigers en de uitvoering der straffen⁽³⁾. In deze hoedanigheid schijnen zij, bijzonderlijk te dien tijde van oorlog en opstanden, eene dikwijls overdrevene strengheid gebruikt te hebben, en zoo menigvuldig waren hunne overmacht en euveldaden dat zij aanleiding gaven tot ontelbare klachten,

(1) In mijnen Cartulaire der Artevelden, blz. 18, worden zij opgesomd.

(2) Date: Wages le baillie, lxxiij ℔. vj s. viij d. - Son clere, lx s. - Jehan Lennoit, iiij ℔. xvj s. - iiij serjants, xiij ℔. iiij s. - Antone de le Pière, lxvj s. - Waite dou castiel, lxvj s. - Portier dou castiel, lxvj s.
Rekening I, f^o 2; II, f^o 5; III, f^o 8; IV, f^o 8; V, f^o 7; VI, f^o 8; VII, f^o 2.

(3) Item paiïét às quatre serjans, k'on apièle Steenknapen, de Gant, dou commant Monsigneur le Conte, sour le jour k'on défist Monsigneur Wautres de Zwinarde, chevaliers, xx ℔. - Item paiïét au pendeur de Gant, sour ledit jour, dou commant Monsigneur le Conte, x ℔.
Item, pour mettre Wautres de le Spikre, bannit, sour un rue, xlv s.
Item, pour Hanekin de Ghets, laron, trainer et coper le tieste, xl s.
Item, pour justichier autres mesfaiteurs par nuit, c s. ou plus.
Rek. IV, f^o 9.
Item... serjans... pour querre Pierron de Cleenputte et Hannekin d'Avertune à Lovaing, ki mordrirent Jehan dele Gote..., xxix ℔. x s.
Rek. V, f^o 7.

[p. XXXIX]

die den Graaf zelfs dwongen commissarissen aan te stellen die van stad tot stad Inquesten moesten instellen op de misdaden der Vlaamsche Baljuws⁽¹⁾.

Eene dezer klachten schijnt aan den bovengemelden opstand van 1306 niet vreemd te zijn. Een kapellaan van Sinte-Verhilde, Lievin de Wachtere, klaagt dat de baljuw van Gent, Michiel Gazoghe en zijne vier knapen (Jan de Langhe, Jan Bablin, Gilles de Meester en Pieter van der Gote), hem mishandelden, en bedreigden ter oorzaak van een gebod, dat hij van ambtswege van den Officiaal van Doornijk aan den Schepenen van Gent op Schepenenhuis bracht⁽²⁾. Andere dergelijke bezwaren werden tegen hem ingebracht, en schijnen te bewijzen dat reeds door de

(1) Gaillard, Inventaire des Chartres de Rupelmonde (Supplément); Bulletin de la Commission Royale d'Histoire, 2^e série, t. VII, n^os, 792 et suivants.

(2) ‘Claghe ser Lievins Wachters.’
‘Tote hu, heren berechters van den forfeten ende van overdaden der baeliue in Vlaendren, ic Lievijn de Wachtere, capellaen van Sente Verilden te Ghent, doe u te wetene ende make u cont dat de baeliu van Ghent, Michiet Gazoghe ende Jan de Langhe, [Jan Bablin, Gielis de Mester, Pieter van der Gote]^(*), daden mi groete overdaet ende groete leellekede up Scepenenhuus te Ghent, want si staken mi ende wurpen mi ter neder onder voete, ende staken mi onweerdeleke ute Scepenhuus, omme dat ic een ghebot dede van minen meesterschepe, den Officiael van Dornike, dat ic moeste doen bi bedwanghe van den Officiael; ende bidde u, heren, dat ghi mi dit doet betren, bedi ic claghets minen here den Grave; ende daer naer, binnen den hachte daghen, so sochten si mi bi nachte, ende daden den lieden groete anxene, ende seiden: adden si mi, si souden mi levende delven.’
‘Dit sijn deghene die ickerkender up Schepenhuus te Ghent, daer mi de baeliu ende sine cnape leellijchede daden, der H. pape van Wondelghem, der Phylips de Wilde, capellaen, Zegher de Wulf, Hoste Baetselleer, Jacob Trijl, Heinric Waeilinc^(**).
Staats-Archief te Gent (Charters van Rupelmonde, I, 14.)
Gaillard, Inventaire etc., n^o 917.

(*) De woorden tusschen haakjes zijn op den rand bijgevoegd door eene latere hand, in plaats der in den tekst doorgehaalde: ende dandere enapen.

(**) Het laatste paragraf is van de zelfde hand als de bijvoegingen.

[p. XL]

Graaf of zijne vertegenwoordigers op de voorrechten der Gemeenten en poorters inbreuk zochten te maken⁽¹⁾.

Wij hebben gezien hoe deze voorrechten door de Schepenen van Gent (sedert de charters van 1301 alle jaren

(1) Wij geven hier twee derzelve, waar dezelfde Onderbaljuwen en en Steenknapen te voorschijn komen:
‘Ghi heren, ghi besoukers, ic, Jan de Blawere, beclaghe mi te hu, heren, over Michiele Glasijn Oeghe, die hier te Ghent onderbailliu was, dat hi upteech Coppine, minen sone, dat hi sijn hant soude ebben ghedaen an een van sinen enapen, des die Coppijn onsculdech was; so dat hi Coppine leide in swarre vanghenessen, daer hi wilde, so dat hi ne mochte no gaen no staen; waerbi ghi, heren, dat ic Jan de Blawere, vorseit, moeste maken een verdine met minen vrïenden jeghen den vorseiden Michiele, om x ℔ soude mijn sone uter vanghenessen commen. Ghi, heren, dit sijn d'orconden, die hier of weten te segghene: der Clais Bet, Heinric van Wettre, der Jan Tonnekijn, Willem Righel, Coppin de Blawere ende Heinric de Coc. Ende ic biddu, hu heren, om Gode dat ghi mi hierof berecht.’
Staats-Archief te Gent (Charters van Rupelmonde), I, 48.
Inv^e Gaillard (Suppl.), n^o 882.
Op den rug: ‘Néant.’
‘Lieve heren ic, Kerstiaen die Sausemakere, clage onsen here Gode ende onsen here den Grave ende hu Heren hover Janne den Langen ende Gillise den Mester, die honderbailliu was te Ghent, dat hi met sinen knape quam donresdages voer Sente Barnebas dach, dien men heet Apostele, te vespertide in een huus, dat staet voer Heinrix Jongen porte; in dat selve huns nam hi Pietre, minen zone, dewelke Pieter noient was bedregen in Vlaendren ofte buten Vlaendren van eenegen quaden feette, ende dien Pietre leedden (si) sonder letten in tsGravensteen, ende ghingene bernen stappans en jammerlike tormenten; ende nachts leedde hine huut ende moerdene jammerlicke ende dalfene in eene onsuvere gracht, daer hi noch in leghet; ende dit dede hi al sonder wet ende vonnesse, nochtan dat hie hem maecte kenlic met vele goeden lieden dat Pieter, min zone, was portre in Ghent ende poerters kint; ende dar dit aldus es waer, dat kennen vele goeder liede beede ervachtege ende porters, omme dat hem die heliou was betiende van mannes doet.
Et adont fu surballiu Mesires Daniel de Bellenghem.
Op den rug: Response Monseigneur Daniel, à ce demandé, noie que li fait ne fu mi fait par li.
Ghent.
Staats-Archief te Gent (Charters van Rupelmonde), D, 68.
Invent^e Gaillard, n^o 870.
Het stuk D, 69 (Invent^e Gaillard, n^r 962) bevat de verklaringen van twintig getuigen.

[p. XLI]

gekozen) gehandhaafd werden; wat de poorters en neringen betreft, schijnen zij reeds te dien tijde de zijde genomen te hebben, die zij in de onlusten der volgende tijden aangedaan bleven. Terwijl de Beenhouwers, waarschijnlijk omdat zij reeds de liveranciers van 's Graven Hof waren⁽¹⁾, zijne officiers ondersteunden, gelijk zij later in hunne keuren van 1325 en 1356 en zelfs tot onder Keizer Karel den V^e op hunne getrouwigheid aan hunnen vorst roemden; zien wij reeds de Brouwers de rechten van 't gemeene volk ondersteunen⁽²⁾. Hubrecht de Brouwere, en waarschijnlijk de brouwer Coppin Wenemaer, staan reeds de Wevers bij, gelijk later de medeblander of honigbrouwer Jacob van Artevelde zich op die talrijke en woelzieke, dikwijls verleide werklieden zal steunen om zijn macht en het heil des volks te handhaven⁽³⁾. In den opstand van 1306, schijnen zij door de groote poorters en de lage geestelijken bedrogen geweest te zijn, gelijk zij later hunnen weldoener in 1345 vermoordden. Wat deze betreft, zij verdedigden met slechte middels rechten, die zij meenden te hebben: De poorters betwisteden de rechts-

(1) Item, paiïét às bouchiers de Gant, cxvij ℔. xi s., en rebat de ccclxxxviii ℔. ij s. v d., ke Mesires de Flandres leur devoit et dont ils ont lettres pendant dou recheveur de Flandres. Rekening IV, f^o 9.
Item, paiïét às bouchiers de Gant, cclxv ℔. xelij s. en rabat de etc.
Rek. V, f^o 8. Ziet ook Inventaire Gaillard, n^os 421 et 888.

(2) Charters der Vleeschhouwers op het Rijks-Archief.

(3) In mijne Voorgeboden, blz. xviii, is er een misslag begaan omdat in den druk eene verzending slecht is verstaan geworden. Van de Brouwers en Medeblanders sprekende, zegde ik: ‘De eersten brouwden alle soorten van bier (Hamburgsch, Engelsche ale, enz.), en verkochten ook vreemde dranken, de tweeden honigwater, gelijk enz.’
De woorden tusschen parenthesen moeten klaarblijkend, gelijk in mijne kopij, na ‘vreemde dranken’ geplaatst worden. De Gentsche brouwers der XIV^e eeuw waren nog zoo ver niet gevorderd als die der XIX^e. - De anders te vleiende recensie van de Belgique judiciaire (1886 p. 1119), heeft er mij te recht over gehekeld.

[p. XLII]

macht des Baljuws van Gent op hunne magen ten platten lande, en voornamelijk in het Land van Waas en de Vier Ambachten gehuisvest; de klerken wilden hun recht van schuilplaats, voorstaan, dat nooit door den Graaf en de Gemeente zelve werd herkend⁽¹⁾. Een der voornaamste priesters, opstandeling van 1306, vinden wij later onder de voorstaanders van Gent's voorrechten, als de gemeentevrijheden zegepraalden⁽²⁾.

Na breedvoerig over de daadzaken en personen van den Gentschen opstand van 1306 gehandeld te hebben, dienen wij eenige bijzonderheden mede te deelen nopens de plaatsen, waar de eersten door de tweeden werden gepleegd. Daartoe hebben wij eene schets in vogelvlucht der Oude Burcht van Gent in de middeleeuwen laten vervaardigen; doch, geeft deze teekening, ontleend aan het vermaarde tafereel onzer stad in 1534⁽³⁾, een nog al getrouw denkbeeld van dien wijk in dit tijdvak, zij moet met eenige wijzigingen, voortskomende uit de veranderingen gedurende meer dan twee honderd jaren sedert het begin der XIV^e eeuw er in gebracht, worden beraadslaagd.

Wanneer men van het Schepenhuis uit de Hoogpoort (G), links de Curte- en rechts de Langhemunte latende (F en F′),

(1) Ziet Proost, Le droit d'asile (Messager des Sciences historiques 1867, p. 157 suiv.). - Mijne Rekeningen van Gent, 1337-1350, passim, en mijne Voorgeboden, blz. 7.

(2) Item den here Folcren Ellen, capelaen, van 1 apeele dat hi becondeghde tallen kerken van Ghend dat scepenen toebehorde, v ℔. viij s.
Rek. Gent, 1316-17, f^o 55 v^o.
Den here Folcren Ellen, van eere inibitien te transcriverene, xxxvj s.
Ibid., f. 56.

(3) Nu op Stads-Bibliotheek. - Teekening in Marcus van Vaernewijck's Historie van Belgis (uitg. 1829), d. II; en in Conscience's Jacob van Artevelde (1849), d. III.

[p. XLIII]

waarvan de eerste aan den Corenaert en de andere aan de Vrijdachmarct palen, over de Vischmarct (E) stapte, waar de vier (in 1483 door keizer Maximiliaan geplaatste en sedert 1792 verdwenen) Leeuwpilaren nog niet stonden⁽¹⁾, had men, ter rechter zijde, vooraleer 's Gravenbrugghe over te gaan, het Vleeschhuis (n^r 7) op de plek, waar het nu nog (met eene andere bestemming) staat, niet het groote steenen gebouw dat nog bestaat, met zijne wonderlijke houten zoldering, slechts juist eene eeuw na 1306 gemetseld, maar een gansch houten huis, gelijk het meestendeel der woningen van de stad⁽²⁾. 's Gravenbrugghe zelve (f), nu de draaiende Vleeschhuisbrug, was alsdan waarschijnlijk in hout, en werd slechts eenige jaren later, in 1318, door schepenen in steen gebouwd, en later (in 1542) met vier huizekens geladen, die er tot de afbraak in 1754 opstonden⁽³⁾. Over de brug, had men rechts een Ghewat naar de Leie(a), waar later (in 1353) de kraan der stad werd geplaatst, en links de Sinte Verhildekerk (n^r 4), gesticht in 912, met haren hoogen koor en eenen ouden toren, herbouwd in 1526, alles door de Geuzen in 1580 afgebroken⁽⁴⁾, en vervangen door de nu nog bestaande ‘scone huysen’ met zes kleine verdiepingen⁽⁵⁾, terwijl men vlak vóor zich, gelijk nu nog, de beide torens zag rijzen der ingangpoort van 's Gravensteen (n^r 1).

Ten voete van 's Gravenbrugghe, nevens de kerk waar

(1) Memorieboek der stad Gent, deel I, blz. 336; II, 68.

(2) Ibidem, d. I, blz. 150: ‘In dit jaer (1408), was te Ghendt t Vleeshuus begonnen te fonderen, ende hadde langhen tijt daer te vooren gheweest een leelick haut huus, dat groote scade was.’

(3) Ibidem, d. I, blz. 26; d. II, blz. 227. Diericx, Mémoires sur la Ville, II, 549-50, schrijft bij misslag 1442 voor 1542.

(4) Ibidem, I, 74. Diericx, ibid., 526-534.

(5) Ibidem, I, 26; II, 67; III, 65.

[p. XLIV]

eene poort op straat uitkomt (n^r 5), schijnt het huis geweest te zijn der Van der Most's, die eene zoo groote rol in den opstand van 1306 spelen⁽¹⁾, en daar rechtover, een huis geheeten den Papegaai (n^r 6), dat misschien wel de herberg van Jacob Toete is geweest⁽²⁾.

Van den hoek van dien teerling huizen, waar de straat langs de Kraanlei naar de Muide geleidt, had men zicht op de geheele Sinte Verhilde Plaats (C). Links de kerk, rechts het kasteel, en langs wêerkanten dezes, de Borchstrate (B), die over de Hoofdbrug(e) naar Brugge ging, en de 's Graven- en Steenstraten (D,A), die over 's Borchgraven-(g) en andere bruggen met eenen ommekeer ook naar de Muide geleidde. Vóor zich had men de kanonnikhuizen, scholen en kapellen,

(1) De vier gebroeders Olivier (Fierin), Hughe, Willem en Joos van der Most werden later zeer machtig in Gent: Olivier werd Baljuw des Graven ter Oudeburcht, Damme, enz. (1317-30) en vader van Jan, prochiepape te Bouchaute (1329) en van Hughe, Schepen van Gent in 1348. Hughe was zes maal Schepen van 1313 tot 1331, in welk jaar hij stierf, gehuwd hebbende Kerstine van Mirabello, en vader zijnde van eenen derden Hughe, die kanonnik werd van Sinte Verhilde (1330) en klerk der stad Gent (1358-69). Willem wordt in den Renteboek van St-Nicolaas van 1321 aldus vermeld: ‘Willem Goettroest, die men heet den Coevelare, xl s. van der hofstede daer sijn huus up staet, up den hoec van der Steenstraten ten Groenenbriele wart, dar de fielgedieux up woenden’; hij huwde later Volcwive van Vaernewijc, en woonde ‘up den hoec van Sinte Verhildeplaetse vor tGhewat’. Joos werd in 1330 uit Gent gebannen. - De geheele stamtafel met minstens vijftig charters der XIV^e eeuw, wordt gegeven in mijn Cartularium der Artevelden. - Weinig scheelde het of wij hadden zelfs hunne portretten, minstens de wezenstrekken van zes gebroeders, want op eenen zerksteen der XIV^e eeuw, uit de Braemgaten uitgedolven en thans liggende in het Museum der Puinen van Sint Baafs, leest men: ‘Hier ligghen Oliviers kindre van der Most’. De aangezichten en gevouwde handen, alsook het blazoen, oudtijds in den steen ingevuld, zijn echter uitgesleten. - Het ware te wenschen dat welhaast de cataloog van die verzameling grafsteden der XII^e tot de XVIII^e eeuw, die eenig in Europa is, worde opgesteld en uitgegeven.

(2) De Kleine Papegaai, gestaan op den linker oever der Leie, vóor de kraan, was een leen der Oudeburcht. Diericx, Mémoires sur la Ville, t. II (1815), p. 550.

[p. XLV]

waar eenige jaren later (1323) Wenemaers Godshuis (n^r 3) werd gesticht⁽¹⁾. Sinte Verhilde Plaats was het hart der Burcht van Gent, gelijk Sint-Jans Kerk met Belfroot en Schepenhuis het middenpunt der poort of stad was. Doch reeds was zij door schepenen aangekocht⁽²⁾. Tot heden toe heeft zij haar middeleeuwsch voorkomen behouden, hoewel er waarschijnlijk geen enkel huis van het begin der XIV^e eeuw dagteekent. Maar op die huizen zijn ons talrijke kostbare oorkonden nopens dat tijdperk, dank aan Wenemaers deugdzame stichting, bewaard gebleven.

Het voornaamste huis van den achtergrond was het groot gebouw genoemd Het Paradijs, dat ten tijde van onze gebeurtenissen toebehoorde aan de talrijke erfgenamen van den in 1298 overledenen kanonnik van Doornik, meester Volker Masch, uit een oud Gentsch geslacht gesproten, die het in 1269 had gekocht van Gravinne Margriete, met de kapelle rechtover 's Gravensteen, den grond langs de Leie achter het huis van den Proost Geeraard en de Sinte Verhilde Scholen, alsmede een straatje tusschen het Kasteel en de Lieve⁽¹⁾. In dit jaar, immers besteedden zij ‘ter capelriën bouf... in de kerke van Sente Verhilden euwelike te besinghene... de ervachtichede, die leghet in Senten Verhilden prochie, neffens sinen grooten hues, dat men heet 't Paradis, daer der Jan Faber, de capellaen, up woent ende Jan de Smet, ende daer naest daer Jan Dullaert, een hues up heft, staende tusschen mester Volkers porte, 's Gravensteene warts, ende Boidins Breidelmakers was⁽²⁾’. Den 27 juni 1323 kocht Willem Wenemaer,

(1) Ziet over het Paradijs en de naastgelegene huizen ten jare 1269: De Potter, Petit Cartulaire de Gand (1885), blz. 16.

(2) Serrure, Vaderlandsch Museum, deel V (1862), blz. 291-2.

(1) Ziet over het Paradijs en de naastgelegene huizen ten jare 1269: De Potter, Petit Cartulaire de Gand (1885), blz. 16.

(2) Serrure, Vaderlandsch Museum, deel V (1862), blz. 291-2.

[p. XLVI]

meermalen Schepen en Hoofdman van Gent⁽¹⁾, het Paradijs⁽²⁾, onteigend op de erfgenamen Masch, en den navolgenden 20 november ‘thuus dat staet an Sente Verrilden Plaetche naest den Paradise, up den hoernic daer de maerscalc in wonende was... om 3 pond ouder grooten’ ‘in bijwezen van der Clais van Roeselaer, Hughe van der Most, Gillis de Smet an de Hoebrigghe en Jan Bentin’ te weten ‘de herve daer de capelle up staet⁽³⁾,’ en in 1324 werd een geschil vereffend tusschen hem en het Kapittel van Sente Verhilde nopens den grond zich strekkende tot aan de Lieve⁽⁴⁾, terwijl in 1333-38 een ander

(1) Hij was 10^e Schepen der Keure in 1312, 2^de van Gedeele in 1315, 1^e der Keure in 1318, en een der 5 Hoofdmannen van Gent van 1319 tot 1325, in welk jaar hij, den 15 Juli, met de wapens in de hand, ter Rekelingbrugge stierf. (Memorieboek, I, 19, 23, 25, 34.) In 1314 was hij een der 3 Halheeren, en in 1322 verkocht hij laken aan de stad. (Stadsrekeningen, Hs. I, f^o 19, 40 v^o, 72, 78, 81 v^o, 111, 114, 150, 162 v^o, 168.) Ziet over zijn leven en graf, B^on de Saint Genois, Histoire de l'Hospice Saint-Laurent, in den Messager des Sciences historiques (1854, blz. 14-18). In eenen rol van het einde der XIII^e eeuw vindt men: Willem Wenemaer, de ledertauere, omtrent s Borchgraven briel, x d., te Kersavonde. (Archief van het Bureel van Weldadigheid, Rentboek van Sint-Nicolaas, n^r 1, f^o 16.)

(2) Huus Paradijs (met 21 sc. par. den Grave) gheeygendomt an Willem Wenemaer, Godeveert de Jonghe over hem, ende an joncfr. Eylen, sire suster, ende Claise, sire suster sone, over ¼; jonfr. Mergr., ser Gielis Masch wijf was, ende joncfr. Marg. ende Achte, hare dochter, over ¼; - bi consente van Willem Massche. - sMaendaghes na s. Jans dach midzomers 1323.
Archief der Burgerlijke Godshuizen (Wenemaer, n^r 19).

(3) Ibidem, n^r 16.

(4) Ibidem, n^o 21: Meester Jan Beyaert, proest, Deken en Capitel S^te Verilde, ende Willem Wenemaer, overeendragen. Debat dat was van der stede die leit tusschen S. Verilden kerke en den groten huse van den Paradyse................. van den mure van den ende van der vorseider kerken, an de plache, ten porten waert van den Paradyse,.................... tiendalf tielke voete breed, ende van dier stede achterwaert streckende rechte tote up enen groten haselboem die daer achter............... 84 tielke voete van der Leyen, ende van dier stede daer die grote haselboem stont rechte streckende ter Leyen waert........ reebinen te brokenen muur ende also rechte vort tote der Leyen toe. Ende dit was aldus ghemeten..... in 1323.
SS. Jacobs en Christoffels dach, 1324. Schoone zegel van Wenemaer.

[p. XLVII]

proces met den gebuur Gillis de Smet werd geslecht⁽¹⁾.

Van den hoek, waar die smid of maarschalk woonde, kwam men, door de latere Hoogzonnestraat, aan de Hoofdbrug, aldus genaamd van de onthoofdingen die er plaats hadden, en waar eene poort stond, welke in 1370 werd afgebroken. In dit zelfde jaar, werd de brug in steen hermaakt⁽²⁾, en rond hetzelfde tijdstip werden er de twee

(1) Ibidem, n^r 45: M^r Matheus de Meths en M^r Jan van Aekerne, herfsceders, vonnesse: dat de Vrouwe Wenemaers en haere partie in deen side ende Gillijs de Smed ende sine partie in dander side, alse van den ghevele die der Vrouwen vorseit toebehoert staende tusschen der Vrouwen en ser Gillis huus vorseid an de hoeftbrugghe, daer de Vrouwe vorseid buten niet en heeft, ende dat ser Gillijs partie ende sine nacommers zullen moeghen vaeren met haeren temmerwerke, met methswerke ende met tiechelwerke tot aan den ghevel, ende niet der in, enz.

(2) Men vindt in het Boek der Werken, 1370-71, f^o 26 en v^o:
De cost van der stoffen ter hooftbr. ende de porte af te brekene, in de xxxj^e en xxxij^e weken.

Van 2800 voete berdre, tondert 3 s. gr.; 53 sticke houts, tstic 8 gro.	Comt 238 ℔. 13 s. 4 d.
Den roketiers up hare leveringhe	704 ℔. 6 s. 8 d.
Van 7 naveyen steenen ute doene	51 ℔. 6 s. 8 d.
Gillise Bruusch, van 500 naglen, de brugghe met te verslane, 20 gr.	}
It. 25 nagle, tstic 4 miten	}7 ℔. 11 s. 8 d.
It. 8 nagle, 12 gr.	}
It. 28 nagle, tstic 1 inghelsce	}
Van 2 dochten ende rollen	4 ℔. 6 s. 8 d.
32 daghuren van werklieden enz.
	_____
Somme:	1056 ℔. 11 s. 8 d.

In de Rekening 1372-73, f^o 55 v^o: Van der rievieren te rumene bider hoefbrugghe, 12 ℔.
In het Boek der werken (1376-77), f^o 30 en volg., en in de Rekeningen over van dit schepenjaar (f^o 77), alsook van 1377, 1380, 1389, 1392, 1400 tot 1406-7, wordt niets dienaangaande gevonden; alleen nog in 1407-8, f^o 160: ‘temmerwerc.... an de ameede ter hooftbrugghe,’ en in 1408-9, f^o 185 v^o: ‘Van loode endo ysere ter hooftbrugghen.’

[p. XLVIII]

metalen beelden op gesteld⁽¹⁾, die er tot 1799 stonden, en dan door de Franschen werden weggenomen en waarschijnlijk gesmolten⁽²⁾.

Dit gedenkstuk, dat volgens de overlevering den Vader door den zoon onthalsd zou voorstellen, dient ons eenige oogenblikken stil te houden, daar er hier nog eens spraak is van eene halsrechting en van een mirakel, dat ook, gelijk de brandende kaarsen, door de rijke verbeelding des volks schijnt geschapen te zijn geworden.

Indien de twee ‘coperen figeuren’, die als een der ‘zeven vremdicheden van Ghent’ aanzien waren⁽³⁾, niet meer

(1) In dit jaer ende scependom (1372-73) waren op de hooftbrugge gesedt de vader ende de sone van metale. [S.G]
Memorieboek, I, 97. - Volgens Hs. de S^t Génois, het oudste (einde XVI^e eeuw.) Voorrede, blz. x.
Anno xiij hondert lxx wierden oock op die Hooftbrugghe ghestelt den vader ende den zone van metale, in eeuwighen memorie, daer den zone den vader onthoofde.
Historie van Belgie; Ghendt (1574), in folio, blz: 123.
In den selven jaere (1370) soo wierden ghestelt op de hooghbrugge (ofte hooftbrugge), want men placht daer de criminele te onthoofden), de coperen beilden, daer den sone den vader soude onthoofden (maer door Godts gheinghenisse) ghevende den slach, het sweert dat braeck, waeraf de geschiedenisse staet gheschildert, ende beschreven in 't Collegie van der Keure binnen der stede van Ghendt.
Justo Billet, Politye boeck, (1665), d. II, blz. 118.

(2) Den 14 Ventose, jaer VII (4 maerte 1799) zyn de standbeelden op de Onthoofdbrugge binnen Gend, verbeeldende den soon die synen vader onthoofd, weggenomen; deselve hadden aldaer gestaen van in het jaar 1406 (sic).
G. de Pauw (Rekenkonstenaer), Den nieuwen Gregoriaenschen Almanach. Gend (1801), Gimblet, deel II bl. 9 van het laatste vervolg.

(3) ‘Ghendt heeft noch 7 vremdicheden, die bij alle personen niet en sijn bekent, te weten: 1^o....................; ten 5^e, de coperen figeuren staende op de Hoochbrugghe representerende daer den soone den vaeder onthooft.’
Corte of cleene cronycke van d'heer Justo Billet. Op Stads-archief (deel VI, folio 947 v^o).

[p. XLIX]

bestaan, en zoo ‘men onrecht had ze weg te nemen en te vernietigen, omdat zij aan de oude vaderlandsche kleederdracht herinnerden, en den afschrik der misdaad inboezemden⁽¹⁾,’ toch zijn er nog genoegzame getuigenissen van verscheiden aard, in kunst- en schrijfwerk in wezen, om ons ervan de gedaante wêer te geven en den oorsprong te laten opsporen.

Benevens de beschrijving der beelden zelve door ridder Diericx (1815), G. de Pauw (1801), Justo Billet (1665), Sanderus (1649), die er de teekening van geeft, Marcus van Vaernewijck (1574), en den ongenoemde schrijver van den Memorieboek, die op het einde der XVI^e eeuw te St-Pieters leefde, die ze allen gezien hadden, bestaat er nog heden eene afbeelding van, waarvan wij de wording en historische waarde gaan toetsen. In het Oudheidkundig Museum der stad Gent, ziet men een groot tafereel, dat lange jaren op het Stadhuis, eerst in Schepenenzaal, dan in de Trouwkapelle heeft gehangen, en waarvan de beschrijving door den kundigen bewaarder van dit gesticht, Hermann van Duyse, in dezer voege wordt gegeven.

‘P. Heelant. De zoon, beul zijns vaders. Die schilderij, dagteekenende van de tweede helft der XVI^e eeuw, verbeeldt het onderwerp eener Gentsche legende. Een grijzaard en zijn zoon te samen de lijfstraf moetende onderstaan, schonk de Wet genade aan dengene die den anderen zou onthalzen. De zoon, aan den dringenden aanzoek zijns vaders bezwijkende, bereidde zich hem het hoofd af te slaan, wanneer het zwaard bij mirakel brak. De kunstenaar heeft als tooneel dezer episode de Hoofdbrug, nabij het Gravenkasteel, gekozen.

(1) Diericx, Mémoires sur la Ville, t. II (1815), p. 458.

[p. L]

Onder het tafereel leest men deze twee opschriften:

Dits de wettelichede der stede van Ghendt
De boets hem die hier es omtrent.
P. Heelant.
Ae Gandt le en Fandt fraepe sae Père se Taete Desuu
Mais se Heppe Rompe si Grace De Dien’.
MCCCLXXI.⁽¹⁾

Het onderwerp dezer legende of sage, werd, over meer dan vijftig jaren meesterlijk behandeld, door den vader zelven van den beschrijver, den grooten dichter Prudens van Duyse, tot voorwerp van een zijner schoonste zangen, bekroond door de Koninklijke Maatschappij van Schoone Kunsten en Letteren te Gent, onder den naam van den Gentschen Vaderbeul, romance, en voorafgegaan door eene historische schets⁽²⁾, die een weinig later, met de teekening der schilderij, onder den titel Le fils bourreau de son père vermeerderd werd uitgegeven⁽³⁾.

Ziehier hoe hij de overlevering vertelt:

‘In 1371, werden binnen Gent twee voorname edellieden, vader en zoon, gevangen, omdat zij, als weder-

(1) Hermann van Duyse, Catalogue descriptif du Musée Archéologique de la ville de Gand (1886), p. 117, n^o 1895. Wij hebben de opschriften, slecht gedrukt, naar het tafereel zelve verbeterd.

(2) Gedrukt bij J. Van der Haeghen-Hulin, te Gent, in 1839. - De Busscher, Précis historique de la Société royale des Beaux-Arts et de Littérature de Gand (1808-1845), p. 141-142.

(3) Messager des sciences historiques, 1839, p. 204.
Een andere doorluchtige Gentenaar, F.A. Gevaert, maakte zijn eerste opera op een libretto, door eenen Gentschen acteur aan deze volkssage ontleend, doch met eene ontknooping, die meer aan het ‘eenigzins sceptiek’ publiek der XIX^e eeuw zou behagen: Hugues de Zomerghem, ou une révolte sous Louis de Male, chronique gantoise du 14^e siècle, opéra en 3 actes, paroles de Victor Prilleux, musique de F.A. Gevaert, représenté pour la l^re fois sur le Grand Théâtre de Gand, le 3 février 1848. Gand (Dullé-Plus), 1848.

[p. LI]

spanningen, de wapens tegen hunnen natuerlijken prins hadden gedragen. Graef Lodewijk van Male beloofde dien van beiden het leven, die den andere het hoofd zoude afslaan. De twee misdadigers werden ter strafuitvoering op de Hoofdbrugge gebracht, zijnde destijds de gerechtsplaetse. Maer, als de zoon zich door den vader had laten bewegen, om zijn leven te behouden, en het zwaerd ophief, brak het, en kwetste hem zelven doodelijk. - Deze daadzaek wordt nog op verschillige wijzen in Gent verteld.’

Na de getuigenissen van Diericx, Hye-Schoutheer, Sanderus en anderen te hebben aangehaald, zoekt hij er den oorsprong van, en, verwonderd ze niet in 't breede verteld te vinden in Vaernewijck (1574), ‘die niet beter vraegt dan zijnen goedwilligen lezer t' allen koste te vermaken, en dien men altijd op loer vindt naer wonderlijke en aerdige zaken,’ vindt hij de sage eerst zóo verhaald in een latijnsch gedicht van Ignaas de Decker, Gentschen Augustijner, waarvan de werken werden uitgegeven te Keulen, in 1646. Men verstaat dat aan dezen het onderwerp voor de hand lag, vermits het te Keulen is dat Sanderus in 1641 zijne Flandria Illustrata had laten drukken. Doch, bestond de sage vóor hem? - Wij waren gelukkig genoeg er het bewijs van te vinden, en tevens eene veel oudere beschrijving der twee kunstwerken, die ons de waarheid uit de sage zal laten te voorschijn komen.

In een handschrift van Cornelis Gailliard, berustende op het Gentsche stedelijk archief, leest men het volgende:

‘Memorie. Up de Hoochbrugghe, daer den zone den vader onthooft, by S^te Pharaïlden plaetse, up dander zide van de brugghe, noort staende een metaelen Onze Vrauwe

[p. LII]

in een huuseken, is ghescreven op den metalen man tnaervolghende:

Dit is de wettelichede der stede van Ghend;
De boets hem, die hier es omtrent.
P. Heeland.

In zijnen gurtriem staet so hier naer volcht, ende tghone zoo uutgheschrapt, scilicet van de stat:

Ripel[uple]* en hare[mn]* int jaer 1371.

In zeker prente, daer figurelick staet d'executie doende den zone an zynen vadere, dat de lemmer uutvliecht ende teruus in de hant blift, staet onder tnaervolghende:

Ae Gandt le enfandt fraepe sae pere se taete desuu,
Mais se heppe rompe, si grâce de Dieu.
Juli v^cx.’⁽¹⁾

Welnu, deze beschrijving der beelden in de XVI^e eeuw (want Cornelis Gailliard, wapenkoning van Keizer Karel den V^den te Gent in 1540-45, van Paus Paulus den III^en en van het Senaat van Venetië, was overleden in 1563)⁽²⁾ komt nagenoeg overeen met degene van Sanderus, die, eene eeuw later, 't zelfde vlaamsche opschrift op de borst (pectori) des zoons had gezien, terwijl hij het fransche op den riem (balteo) had gelezen, daar waar de melding van stad en jaar stond, en waar dus in de XVI^e eeuw het fransche opschrift nog niet te lezen was⁽³⁾.

(1) Hs. N^r 479, folio 243, (uit de verkooping Carton, n^r 2907). De letters tusschen haakjes zijn uitgevaagd.

(2) J. Gailliard, Bruges et le Franc, leur magistrature et leur noblesse, t V (1862), p. 447-451.

(3) Sanderus, in zijne Flandria Illustrata, Keulen (1649), I, 149, geeft er de teekening van, met de woorden: gemina... imposita statua... in quarum altera, quae filium caput patri amputare volentem exhibet, et in cujus manu...... ensis subito ruptus est...... Haec inscriptio legitur balteo inscripta: Ae Gandt...... etc. Pectori verò ejusdem impressum: Dits etc. Contigit ea res ad annum Christi 1371, Joanne Willevaert et Jacobo van Ravescoot, coss.

[p. LIII]

Dit fransche opschrift stond echter op eene prente, met het jaartal V^e X (1510), en wij gaan zien dat deze prente niets anders was als de nog voorhandige schilderij. Inderdaad, in eene kopij van een handschrift van 1575, behelzende de graf- en opschriften der stad Gent, verzameld door Christoffel van Huerne, ingevuld door den schepen Ghiselbrecht de Grutere van Lovelde, en uitgeschreven in 1812 door een der afstammelingen des eersten, J. van Huerne, vindt men, na bovengemelde beschrijving, het volgende:

‘Welcke prente hebben scepenen in huerlieder camere doen hanghen A^o 1608 nefvens tOordeel duer myn aengheven, ende staet daer onder:

Vetustati obsoletoe post lumino (sic) restituit S.P.Q. Gand. Nobilibus Joanno Baptisto Rodoano, Donato de Biese, et Philippo Seclynio, Herpelghemio, Coss⁽¹⁾.

Deze beide heeren waren inderdaad de twee eerste scepenen van 1608, en Jhr. Ghiselbrecht de Grutere was, dit jaar, zevende schepen van Gedeele⁽²⁾.

Dank aan deze melding hebben wij den hersteller, zoo niet den schilder van ons tafereel kunnen hervinden, want in de Rekeningen der stad Gent over het schepenjaar 1609-10, f^o 77, staat de volgende melding:

‘Betaelt M^r Pieter Pieters, schildere, de somme van xj ℔ gr. over synen aerbeyt tleveren ende maecken van sekere schilderye staende tot decoratie deser stede ende

(1) HS. in-4^o, folio 101, van den B^on J. de Saint-Génois, nu toebehoorende aan Jhr. Robert Schoorman, Staats-hulparchivaris te Gent, die zoo goed was het mij mede te deelen. Het ware wenschelijk te weten waar het HS. zelve is gevaren. (Ziet Verkooping der handschriften Van Huerne van Puyenbeke, 18**?).

(2) Memorieboek der stad Gent, d. III, blz. 140.

[p. LIV]

memorie van der gheschiedenesse binnen de camere van myne heeren Scepenen vander Kuere, ende innebegrepen tleveren vanden tycke, conforme den accorde, dan of met hem ghemaect ende der ordonnancien, dus hier xj ℔ gr.’.

Pieter Pieters was een schilder van Brugge, uit eene oude kunstenaarsfamilie gesproten, die met zijnen vader Geeraard, den 24 Juli 1590, poorter van Gent was geworden, in 1599-1600 met hem voor de Stad verschillige verfwerken aan de leeuwen ter Sint Jorispoort, aan de trompettenrollen en aan de versiersels voor de inhuldiging der aartshertogen Aalbrecht en Isabella had verricht, en wiens weduwe in 1612 eenen cijns op zijn huis, de Belle, op de Hoogpoort betaalde⁽¹⁾.

Het bewijs, dat wij hier slechts met den hersteller van een reeds bestaande kunstwerk hebben te doen, vloeit niet alleen uit het opschrift van 1608 (vetustati obsoletoe.... restituit), maar uit de vergelding zelve, want de elf ponden grooten verbeeldden een loon van 22 dagen, vermits hij voor zijne werken in 1600 slechts tien schellingen 's daags

(1) De Busscher, Recherches sur les peintres Gantois du XVI^e siècle (1866), p. 21, 55, 92, 94, 105, 321, 324. Zijn vader, Geeraard Pieters, van Brugge, leerling van den beroemden Gentschen schilder Lievin van der Schelden, zelf in 1590 in de Gentsche Schildersnering ingeschreven, en onderdeken in 1599, herstelde in 1592 voor acht ponden grooten den Gekruisten Christus van Cornelis van der Goes en Jan de Crop, en schilderde Stadsbanieren en Belfrootstorekens in 1592. Hij had den 10 October 1592 voor 24 pond grooten een huis op den Kalanderberg, gekocht, dat uitkwam in den Paddenhoek en waarvan hij den 23 Maart 1600 den hof verkocht. (Ibidem, p. 20, 68, 69, 145, 321, 324. F. De Potter, Gent enz., d. V, blz. 117). Hij was sedert 1565 vrijmeester te Brugge, en overleed in 1612. Zijne voorzaten, te Brugge, waren: Pieter Pieters, vynder der schilders, in 1534 en 1538, en Simon Pieters, schilder in 1521, deken in 1549, enz. (Annales de la Société d'Émulation de Bruges, 3^e série, t. I, p. 180, 184, 215, 346, 350.)

[p. LV]

(en zijn vader 5) van de Stad ontving⁽¹⁾, terwijl het Laatste Oordeel van Cornelis van der Goes (1494), waarnevens het in Schepenenkamer werd gehangen, ook door de Geuzen van 1578-85 zoodanig beschadigd dat het moest door Raphaël van Cocxien herschilderd worden (1588-96), de som van drie honderd een-en-vijftig ponden grooten aan de Stad kostte⁽²⁾.

Doch, van wanneer dagteekende de schilderij zelve en de door haar gegevene beteekenis aan de twee ‘coperen figuren’? Het antwoord ligt in het verminkte maand- en jaartal Juli V^oX..., en men hoeft slechts het Memorieboek der stad Gent, in de jaren 1510 te openen om er de wording der sage te ontdekken. Daar wordt in het lange verhaald hoe, in de Hoymaent (Juli) 1517 (V^eXVIJ, de laatste letters blijkbaar uitgesleten, vetustati obsoletoe), de scherprechter zelve der stad, Mer Clays, gevangen voor eene misdaad zijnde en den barbier Clays van der Sickelen voor manslag ook ter dood veroordeeld, de Schepenen aan dezes cnape beloofden het officie zijns meesters te geven, indien hij hem 's namiddags wilde onthoofden op de Hoofdbrug, hetgene hij op eed zwoer, doch uit berouw buiten de stad vluchtte, zoodat de scherprechter, mits vergiffenis en nieuwe schriftelijke aanstelling in zijn ambt hersteld, de strafuitvoering uitoefende⁽³⁾.

Men verstaat hoezeer deze roerende geschiedenis, te boek gesteld waarschijnlijk door een monnik van Sint-Pieters, op

(1) De Busscher, Recherches etc. (1866), p. 92.

(2) Ibidem, p. 8, 20, 21, 147.
Dit tafereel hangt nu (sedert 1825) in Stads Museum. (Sunaert, Catalogue descriptif du Musée de la Ville de Gand (1870), blz. 47, n^r 54.)

(3) Memorieboek enz., d. II, blz. 42-43. Wij hebben de officiëele stuks van die twee processen hervonden en uitgeschreven, en zullen ze wel eens uitgeven.

[p. LVI]

het einde der XVI^e eeuw⁽¹⁾, en sedert dien klaarblijkend door de volksoverlevering verdorven, in de twee bronzen beelden der Hoofdbrug, waarvan de eene eenen grijzaard en de andere eenen jongen man verbeeldden, en waar het opgeheven zwaard zeker door den tijd was gebroken, den vader en den schuldigen gestraften zoon deed zien, en het is hoogstwaarschijnlijk dat eene onkundige hand uit het volk op de borst dezes het fransche opschrift stelde, met het jaar 1517 nevens de officiëele vlaamsche verklaring der Schepenen van 1371.

Wanneer men, inderdaad, het gebrekkige broddelwerk ‘Ae Gandt, enz.’, vergelijkt met de fraaie en fiere daarstelling van het recht der Stad Gent, gelijk de Graaf zelve, hare wettelijkheid door lijfstraf te doen uitvoeren, springt het in het oog dat het tweede opschrift op de beelden, vooraleer het in 1608 officiëel door de Schepenen werd bekrachtigd, in haar ontstaan nooit iets anders is kunnen zijn als een dier spreuken, die te Rome op het beeld van Pasquino werden gegriffeld.

Daar blijft ons de verklaring te geven van den naam, P. Heeland, en van het jaarschrift Ripel enz., dat, zonder twijfel, oorspronkelijk op de bronzen beelden stond, en zoo deerlijk door den vervaardiger of hersteller der schilderij, en door de kronijkschrijvers is uitgecijferd en uitgelegd.

Prudens van Duyse ziet in Heeland den opsteller van het vers, zijn zoon Hermann den schilder van het tafereel; zoo laat ieder zich door zijn lievelingsvak verleiden; want, nu wij weten dat die naam, die nergens onder de Vlaamsche dichters of schilders wordt aangetroffen, op het bronzen

(1) Memorieboek enz., Voorrede, blz. iv, 2^o.

[p. LVII]

beeld zelf stond, en daaronder het jaarschrift, is er niets natuurlijker dan er den gieter of vervaardiger van dit gedenkstuk in te zoeken. Immers, wij weten dat de gieters op klokken en maten hunnen naam stelden⁽¹⁾, en de vermaarde Roelandsklok van 1314 te Gent behelsde die namen gevolgd van het jaartal der vervaardiging⁽²⁾. Wat de volgende woorden Riple enz. betreft, die ook aldus op de schilderij staan, en waarvan Prudens van Duyse zegde: ‘Nous ne tenterons pas d'expliquer cette ligne, toute faite pour préparer des tortures aux saumaises futurs’, niets schijnt ons gemakkelijker; daar het eerste woord een plaatsnaam is (scilicet van de stat), en de laatsten het jaartal, moet men, in stede van het misschrevene Ripel (upel) en hare MCCCLXXI, doodeenvoudig lezen, Rupel (monde) int jaer MCCCLXXI. Dat de afschrijvers en schilders der XVI^e en XVII^e eeuwen de verkortingen der XIV^e eeuw in een reeds versleten opschrift niet begrepen, laat zich verstaan; maar de vermaardheid der stad Rupelmonde, ook in de middeleeuwen Ripelmonde geschreven⁽³⁾, die sedert de XI^e eeuw eene keure, sedert de XIII^e markten en toltarieven en een berucht slot der Graven van Vlaanderen bezat, waarvan de Kasteleins in de XIV^e meestal Gentenaars waren, en die in den loop dezer eeuw drie verschillige zegels liet maken⁽⁴⁾, maakt het zeer waarschijnlijk dat de Gentsche Schepenen van 1371 het gedenkstuk hunner rechtsmacht aldaar deden vervaardigen.

(1) Catalogue du Musée Archéologique, pp. 73-74, n^os 1211, suiv.
De Eendracht van 27 September 1846 (artikel P. van Duyse).

(2) De Busscher, Justo Billiet, Gand, 1873, p. 106.

(3) De Potter en Broeckaert, Geschiedenis der Gemeenten, Rupelmonde, blz. 9.

(4) Ibidem, blz. 18, 24, 61, 109, 114.

[p. LVIII]

Ongelukkiglijk bestaan de rekeningen der Gentsche Schepenen en Baljuws slechts bij brokken op Stads- en Rijks-Archief⁽¹⁾. Maar, bestonden zij, men zou er slechts den prijs van het kunstwerk in vinden, en men zou er zeker vruchteloos de sporen in zoeken eener sage gelijk die van den Vaderbeul; want men treft niets dienaangaande in de volledige Registers van den Raad der Graven⁽²⁾, noch in de Zoendincboeken der Schepenen van Gent aan⁽³⁾. Juist daar, zou men de geldelijke vergelding (compositio, pais) moeten vinden, die er het gevolg van zou geweest zijn. Daarentegen, waren zulke wreede uitzinningen niet in den trant der XIV^e eeuwsche voorvallen, hoewel men verstaat dat men het later op den hals van den impopulairste onzer oude vorsten, Graaf Lodewijk van Male, gelijk vele andere soortgelijke heeft geladen, terwijl men het integendeel in de zeden der XVI^e eeuw was, die gekenschetst is door het uitvinden van de doortrapste pijnen en plagen, ons uit Spanje, Italiën en Duitschland overgewaaid, gelijk Adriaan Beier, pensionnaris van Rotterdam, namelijk getuigt voor de gewoonte, het leven te schenken onder de misdadigers aan dengene die het doodvonnis der anderen wilde uitvoeren⁽⁴⁾.

De sage en het mirakel des Gentschen Vaderbeuls moeten dus (jammer genoeg!) gelijk zooveel andere vóor de waarheid en de gezonde rede verdwijnen, en in de twee koperen figuren, die ten jare 1371 op de Hoofdbrug geplaatst werden dient alleenlijk de bestatiging van de rechtsmacht der Gentsche gemeente gezocht te worden.

(1) Men vindt er slechts de jaren vermeld in de noot 2 blz. xlvii.

(2) Staats-Archief van Gent, 1369-1383, en V. Gaillard, Archives du Conseil de Flandre (Gand, 1856): L'audience du Comte, p. 102 suiv.

(3) Stads-Archief, Registers n^r 400.

(4) Musée des Familles (Paris, 1833-34), p. 30.

[p. LIX]

Aan den kant der Sinte Verhilde Plaats, van de Hoofdbrug tot de Hofbrug en baliën, rechtover de kerk, rees het ontzagwekkend gevaarte van 's Gravensteen of Graven kasteel (n^r 1), dat eertijds uit zijne diepe grachten rees, doch ten tijde onzer gebeurtenissen (sedert 1282) reeds omzoomd was door eenen muur⁽¹⁾, welke later (in 1359) met den grond der ingevulde grachten door den Graaf aan zijnen kamerling Johannos Sanson werd afgestaan om er huizen te laten bouwen, op eenen afstand van 17 voet der poort, eene lengde van 116 voet, eene diepte van 19, 33 en 9 voet, en eene hoogte tot op 30 voet beneden de kanteelen der poort en 10 voet onder de andere⁽²⁾. Het waren eerst, blijkens ons plan, kleine (waarschijnlijk houten) woningen; doch de vier (nog in het midden bestaande) zeer oude huizekens, met het naast de ingangspoort onlangs afgebroken Landthuys, dagteekenden zeker van de XV^e of XVI^e eeuw, en de overgeblevene zijn zeker de oudste der Plaats.

Daarboven klimmen de muren van 't Kasteel, waarvan men op Pieter's schilderij van 1608 en Sanderus' plaat van 1641 de teekening vindt, die nagenoeg met de schets uit ons tafereel van 1534 overeenkomt. Het is met de vluchtige melding der opkomst, verdelging en beraamde ontdelving en herstelling dezer overoude middeleeuwsche vorstenwoning, waarvan welhaast de eerwaardige overblijfsels indrukwekkend uit den grond zullen rijzen, dat wij de beschrijving der Sinte Verhilde Plaats zullen sluiten.

Eenige woorden over haar opkomst en wisselvalligheden

(1) De Potter, Petit Cartulaire de Gand (1885), blz. 19: ‘le petit mur ki fais est de quareaus dehors le muer de nostre castel à Gant ki s'estent des bailles dou chastel vers le pont c'on claime Hovetbrigge.’ 1 Januari 1282.

(2) Ibidem, blz. 46.

[p. LX]

zullen echter volstaan; want, gelijk Frans De Potter het onlangs te verstaan gaf⁽¹⁾, zal het slechts na het ontgraven der puinen zijn, dat de beschrijving er van mogelijk zal worden, en hare volledige geschiedenis zal om zoo te zeggen heerlijk als uit den grond zelven ontstaan.

Rond 867 door den eersten graaf van Vlaanderen, Boudewijn den IJzeren-Arm, gesticht om de stad tegen de invallen der Noordmannen te verdedigen, en in de X^e eeuw door zijnen opvolger Arnoud den Oude herbouwd en door keizer Otto in 942 vergroot, werd het slot eindelijk door graaf Philips van den Elzas in 1180 volledigd; de ingangspoort heeft nog eenen steen met dit jaar erin gehouwen⁽²⁾. Het was de verblijfplaats der eerste graven tot in de XIV^e eeuw, de Leliaerts werden er in 1301 door de Clauwaerts uit verdreven⁽³⁾, graaf Lodewijk van Nevers werd er in 1338 door Jacob van Artevelde belegerd, waardoor het deels afgebroken en door de Stad herbouwd werd⁽⁴⁾, en onder Philips van Artevelde diende het tot

(1) De Potter, Second Cartulaire de Gand (1886), Schutblad.

(2) Anno Domini MCLXXX Philippus, comes Flandrie et Viromandie, filius Theoderici comitis et Cibilie, fecit hanc portam. Zóo luidt het afschrift bij Sanderus en zijne afschrijvers; doch de steen zelve, waarvan een afgietsel op het Oudheidskundig Museum berust, heeft: (Anno Domini) MCLXXX, Phil(ippus) comes Flandr(ie) et Virom(andie), filius Thirici comitis, fec(it) hoc castell(um) c(om)poni. Hermann van Duyse, die eene volledige, historische en met platen versierde beschrijving van 's Gravensteen ter pers heeft, veronderstelt dat het eerste juist afgeschrevene opschrift op eene koperen plaat stond, die er in de XVII^e eeuw over vastgehecht werd, en in 1803 is weggenomen en verdwenen.

(3) Lodewijk van Velthem's Spieghel Historiael, uitg. Lelong (1727), blz. 224.

(4) Ziet de Rekeningen van Gent, d. I, blz. 362: (1338-39): Somme van den werke an sGravensteen, 54 ℔. 17 s. 7 d.; d. II, blz. 72: (1340-41): Item, gaven si Janne, den portier van den casteele te Ghent, over de scade die hij ontfinc in den tïjt dat men was voer den Steen, 14 ℔.; en d. II, blz, 90: Somme van den werke an sGravensteen, daert voertijts ghebroken was, 104 ℔. 19 s. 3 d.
Ziedaar de eenige meldingen van onkosten daaraan gedaan, terwijl er bijna jaarlijks aan het ser Geerards Dievels huus, Chaestelet en andere stadseigendommen gebouwd of hersteld werd. Ibidem, d. I, blz. 104, 249, 363; II, 90, 154, 263, 343, 440; III, 394, enz., in de Hss. De gewone werken aan 's Gravensteen vindt men, daarentegen, in de Grafelijke rekeningen der XIV^e tot XVI^e eeuw. De Potter, Petit Cartulaire de Gand (1885), p. 64, 339-343.

[p. LXI]

gevangplaats voor de gijzelaars van de gemeente⁽¹⁾. In de zelfde eeuw had de Hoogbaljuw van Gent er zijne kerkers en pijnkelders, en de Wardein van 's Graven Munt zijn Smelthuus, waarnaar 's Gravenstrate de Geldmunt werd geheeten⁽²⁾. In 1407 werd het de zetelplaats van den Raad van Vlaanderen, in 1460 van het geestelijk Hof van den bisschop van Doornik en in 1559 van het Leenhof der Oude Burcht. In 1582 werden er de kostelijke charters van Vlaanderen uit het slot van Rupelmonde overgebracht, en het was slechts in 1779 dat het, met al de binnen en buiten rondgebouwde huizen, verkocht werd aan den bouwmeester Brismaille, die er eene fabriek in oprichtte, welke, gedurig sedert bijna een eeuwe door nieuwe nijverheidsgestichten en werkmanswoningen op de aloude en deels afgebrokene gebouwen van het kasteel vermeerderd, het aan eene gewisse en snelle verdelging scheen te wijden, wanneer gelukkiglijk de ingangspoort in 1872 door de Stad Gent, en het geheele beluik zelve in 1889 door Staat en Stad tot herstelling en afbraak der bijgemaakte gebouwen werd aangekocht⁽³⁾.

(1) Stads-Rekeningen 1382, Hs. IX, f^o 252 v^o: Item, an sGravensteen om der ghisele wille, ende ter Zickele, 6. s. I d.

(2) Diericx, Mémoires sur la Ville, t. II (1815), p. 514. - De Potter, Second Cartulaire de Gand (1886), p. 101.

(3) Diericx, Mémoires sur la Ville, t. II (1815), p. 515-523. - Voisin, Guide de Gand, ou Précis de l'histoire civile, monumentale et statistique des Gantois; 4^e édition (1846), dédiée à MM. Napoléon de Pauw et Auguste Van Lokeren, Avocats, membres du Conseil Communal de Gand, etc.; p. 204-205. - A. Wagener et P. Frédericq, Gand dans la Belgique Illustrée, t. I (1880), p. 464-6. - (Rogghé), Gand, Guide historique et topographique de la ville (1883), p. 150. - Etc. Etc.

[p. LXII]

De eerste gedachte van dit grootsche ontwerp komt toe aan een der zonen van onzen dichter Ledeganck, die, over vijf-en-twintig jaren, in eene kernige opsomming van Eenige bijzonderheden nopens de Monumenten van Gent (Historische waarde, huidige staat van bewaring), de eerbiedwaardige puinen aldus beschrijft:

Gravenkasteel: ‘Van dit aloude slot bestaan er nog veel meer overblijfselen als men wel denkt. Van de groote poort die men op de Veerleplaats ziet, strekken zich langs beide zijden de omheiningsmuren met torens, die gansch het kasteel omsloten, en die nog bijna in hun geheel bestaan. Langs den kant der Geldmunt telt men nog vier of vijf van die torens, langs den kant der Veerleplaats en der Hoogezonnestraat, insgelijks vier; midden in deze omheining, op eene hoogte, ziet men nog den grooten vierkanten toren met zijne aschgrauwe muren, het oudste gedeelte van het gebouw, hetwelk dagteekent van het tijdstip der eerste Baudewijns (XI^e eeuw). Rondom den toren vond men nog verscheidene gewelfde galerijen, en aan den noordkant op eenen kleinen cour, ziet men eene opene galerij (nu toegemetseld) in romaanschen stijl, ten minsten zoo oud als de groote poort. De cour zelf is geplaveid met overblijfsels van deze gaanderij, als kolommetjes, kapiteelen, hoekstukken, enz.

Van het bestaan eener onderaardsche gaanderij, die zich zou uitstrekken tot aan het kasteel der Vaernewycks te Royghem (tegenwoordig de herberg Het Motje), is er veel gesproken, zelfs geschreven (Bädeker, Hollande et Belgique), doch weinige uitverkorene hebben ze gezien.

Kortom, indien men al het overgeblevene in goeden staat van bewaring hield, en al het bijgevoegde er van afnam, zou men van het Gravenkasteel nog indruk-

[p. LXIII]

wekkende overblijfselen zien te voorschijn komen⁽¹⁾.’

Die vrome wensch, dit grootsche voorstel scheen dan slechts een dichterendroom van eenige geestdriftigen. Wel mocht de schrijver vragen: ‘Waertoe dient eene Commissie van Monumenten?’... ‘Men werpe ons geene geldelijke beweegredenen, geene machteloosheid tegen!’... - de machteloosheid van bedoelde Commissie, namelijk⁽²⁾. Wel had ik zelf, lid dezer Commissie op het graf van den Gemeenteraadsheer Adolf Neyt, Voorzitter derzelve, mismoedig uitgeroepen: ‘Over weinige dagen onderhield ons nog die hervormer onzer Gemeentelijke handvesten, van de herstelling onzer oude monumenten, namelijk van het Gravenkasteel en van andere ontwerpen die de dood heeft gebroken en die misschien met hem in het graf zullen dalen⁽³⁾’; de tijd was niet gekomen. Slechts jaren daarna deed de Stad eene eerste poging door het aankoopen der ingangspoort, en twintig jaren later, toen ik in mijne vaderstad terugkwam, waren er nieuwerwetsche, nog hoogere, ‘schoonere’ huizen, in plaats der oude op de poort en muren geplakt; en ‘van weêrskanten maakten de geburen inbreuk op die eerwaardige wanden’ tot dat ‘een man van smaak en initiatief, Jhr. de Maere-Limnander,’ aan de eindelijk tot inkeer gekomene openbare meening gehoor gevende, een Comiteit van 's Gravensteen tot stand bracht, dat welhaast aan Stad en Staat den aankoop en de herstelling om zoo te zeggen afdwong⁽⁴⁾.

(1) Volks-Almanak van 1866 (Uitgave van het Willems-Fonds, n^r 47), blz. 96, door J.K.L. (D^r Casimir Ledeganck).

(2) Ibidem, blz. 107 en 115.

(3) Lijkrede door N. de Pauw, Adv^t, 14 Maart 1865. Gazetten des tijds.

(4) La Restauration du Château des Comtes à Gand, in den Messager des Sciences historiques (1887), blz. 137-151. - Een der beste artikels der lokale pers, die dapper in het strijdperk sprong, staat als Jeuilleton in de Flandre libérale van 21 April 1885: Le Château des Comtes, par M.H. (Maurice Heins).

[p. LXIV]

En nu vallen, een voor een, onder het houweel van ten eersten male verstandige afbrekers, de lage en vuile werkmanshuizekens, de hooge en stoute fabriekgevaarten, die aan het eerwaardig slot gelijk rupsen en onkruid aan eenen boom knaagden, en - verbeeldde die van lieverlede klimmende woningen van nederige burgers, van behoeftige werklieden en groote heeren de definitieve zegepraal van gelijkheid en nijverheid op de feodale machten, - toch zien wij, onder het opzicht der kunst, met genoegen het oogenblik te gemoet, waar, midden in de deftige, rijke, doch eenvormige woningen der negentiendeeuwsche stad, een staal van middeleeuwsche sterkte en bouwkunde uit den grond zal oprijzen. Het oude 's Gravensteen, het kasteel onzer vorsten, dat eertijds de oorkonden en bewijzen hunner volmacht behelsde, zal welhaast, in zijne diep indrukwekkende eenvoudigheid uit zijne grachten schilderachtig rijzend, den inwoners tot eer, den nieuwsgierigen vreemdeling tot zeldzaamheid gelijk er weinig in gansch Europa bestaan, weder kunnen dienen tot verzameling der kostbare overblijfsels der bouwkunst, in zijne puinen en elders opgedolven, en wellicht der stedelijke oorkonden der Gentsche volksmacht. En deze herstelling zal, bij een gelukkig toeval, gelijktijdig gebeuren met die van 's Burggravensteen (van heer Geeraard den Duivel), dat, gelijk wij hooger zagen, de oorkonden onzer oude vorsten en abdijen bewaart, en dat ook welhaast, in eenen prachtigen nieuwen wijk der stad, nevens het standbeeld van den stichter der Gentsche nijverheid, Lieven Bauwens, die ten koste

[p. LXV]

zijns levens zijne vaderstad met dien rijkdom begaafde en dus de rechstreeksche oorzaak was van dien groei en bloei, statig uit de wateren der Nederschelde, de eerste verschansing der Gentsche burgers tegen vreemd geweld, met zijnen verhoogden en herstelden slottoren en zijne fiere kanteelen ter zijde van de kunstig hermaakte gothische torens van Belfort en Hoofdkerk naar den hemel zal schieten⁽¹⁾.

Zoo neemt allengskens onze aloude stad, gelijk hare machtige zustersteden, dank aan den bloei der nijverheid en den herlevenden smaak en kunstgevoel, een tevens prachtig en schilderachtig voorkomen, dewijl in onze schoone en hooge, doch eentoonige straten en plaatsen, hier en daar eene oude getuige van vroegere macht en zeden, kunstig hersteld, die eenvormigheid komt onderbreken. Zoo zal de prozaïstische en meest positieve wandelaar op de hervormde Sinte Verhilde Plaats blijven staan, en, in het verschiet de schoone huizen der Burchtstraat en Geldmunt ontwarende, zijns ondanks getroffen worden door hunne tegenstelling met het reusachtige slot der XI^e eeuw, met de sierlijke gebouwen van Wenemaers gesticht der XV^e (wiens beeld in de ledige nis, naar zijn portret op zijn kostbaar koperen graf⁽²⁾ zoû moeten staan), met de ‘scone huysen’ der XVI^e (rechtover dat van den eersten Gentschen drukker, Arnoud de Keysere)⁽³⁾, en met de fraaie, onlangs herstelde XVII^e eeuwsche ingangspoort der nieuwe overdekte Vischmarkt en Vleeschhuishalle.

(1) Le Château de Gérard le Diable, par Arthur Verhaegen, dans le Messager des Sciences historiques (1886), p. 1-17. - Cf. Félix Devigne, Geschiedenis der Middeleeuwsche Bouwkunde (1845), blz. 44.

(2) Op het Oudheidskundig Museum, Catalogue, etc., n^o 1900.

(3) Ziet mijne levenschets van hem, in de Biographie nationale, t. V (1875), p. 228-238.

[p. LXVI]

Doch oneindig grooter zal de aandoening wezen van den opspoorder der oude zeden en gewoonten onzer heldhaftige voorvaders. Las hij dan zorgvuldig eene oude oorkonde, gelijk die van 1306, hij zou de plaatsen en personen en daden der kloeke voorouders zien herleven, en, ware hij tevens een dichter of schilder, nam hij tot onderwerp dit of een ander historisch feit, vatte hij al de dorre en drooge opzoekingen samen, ook al iets aan zijne inbeeldingskracht overlatend, dat den geschiedschrijver niet is veroorloofd,

Pictoribus atque poetis,
Quidlibet audendi...

hij zoû een helder tafereel op doek of in boek kunnen ophangen en der vergetelheid onttrekken.

Met het oog op zulke deelneming, alsook uit eigen lust gedreven, heb ik niets gespaard om het onderzoek nopens den opstand en het mirakel van 1306, alsook van de sage van 1370, in het klare licht der waarheid te stellen.

Mochten dus alle voorgaande bijzonderheden van een, dikwijls tot opzoek van bronnen onderbroken en door mijne medeleden langverwachte werk, aan den welwillenden lezer, die mij tot hier heeft gevolgd, als beuzelarijen voorkomen, dan zou ik tot mijne verontschuldiging of ten minste tot verzachtigende omstandigheden het volgende mogen aanhalen.

Zoon van eenen Schepen (1843-1855) en kleinzoon van eenen Bestuurder (1798-1801) der openbare werken van Gent, alsmede van den levenslangen Voorzitter der Koninklijke Maatschappij van Schoone Kunsten en Letteren (1808-1844) onder welks ‘hoofdvoorzitterschap’ de Gentsche Vaderbeul werd bekroond⁽¹⁾, met meer ander kunst- en letterwerk; - zelf onder de schaduw van den statigen slot-

(1) Voorrede van het bekroonde gedicht (1839), blz. ii.

[p. LXVII]

toren van 's Gravensteen geboren, in het hoekhuis ter Hoofdbrug, waar (zonderling toeval!) ten tijde van Artevelde reeds een naamgenoot, zoo niet een voorvader woonde⁽¹⁾, - ook lange jaren lid der stedelijke Commissiën van Archieven en Monumenten, vooraleer ik mijne twintigjarige omreis rond Vlaanderland ondernam, om er, met nagenoeg de hoedanigheid onzer oude Baljuws, het recht aan mijne medeburgers te laten wedervaren, - zal ik wellicht mijne verschooning vinden in eene ingeborene en grenslooze liefde tot mijne Vaderstad, zoowel tot hare stoffelijke gedenkstukken als tot hare roemrijke geschiedenis, en ook in de gewoonte die ‘Wij van de Wet’ hebben aangenomen, alle straf- en burgerlijke zaken, waar de eer en fortuin en soms het leven onzer medemenschen zijn gewikkeld, door alle mogelijke middelen te trachten op te klaren.

Gent, 21 Maart 1890.

N. de Pauw.

(1) Ziet mijne Rekeningen der stad Gent, d. III (1885), blz. 504: ‘De poerte ter hoeftbrugghen heeft Jan de Pau, vj. jaer lanc om v. scellinghen grooten sjaers, zijn eerste paiement te sente Bâmisse int jaer XLII.’ (1 October 1342.)

(*) De woorden tusschen haakjes zijn op den rand bijgevoegd door eene latere hand, in plaats der in den tekst doorgehaalde: ende dandere enapen.

(**) Het laatste paragraf is van de zelfde hand als de bijvoegingen.