De Belgische Illustratie. Jaargang 8

Vondels voorbereiding tot den grooten stap van 1641.
Door J.A. Alberdingk Thijm.
(Vervolg en slot.)

‘Wij hebben,’ ging Anna voort, ‘niet alleen, zoo als gij gehoord hebt, aan Vader, naar ons Kerkgebruik, de Sacramenten der stervenden nog kunnen doen geven; maar het heeft ons, ook na de begrafenis, die wij zoo lang mogelijk hadden uitgesteld, aan geen toespraak ontbroken. 't Is reeds het tweede bezoek, dat, hier, de Deken van Delft ons brengt; de Heeren Hooft en Reael zijn ook al, bij herhaling, gekomen, en hebben ons zelfs verlof gevraagd het wekelijksche studieavondtjen hier te laten doorgaan, waaromtrent we bij Vaders leven afspraak hadden gemaakt. Wij hopen, dat gij, Vondel, dan ook uw woord zult houden.’

- ‘Zeker,’ zeide Tesselschade, met zoeten ernst, ‘daar rekenen wij op.’

Toen zij aldus in gesprek waren, bracht Claesgen, de dienstmaagd, een onverzegelden brief binnen. Hij was afgegeven door den Heer Hooft zelf, die zijn leedwezen betuigde niet te kunnen binnengaan. Hij was gericht ‘Aen den Heere Drost Hooft ende de Ioffrouwen Anna ende Tesselschade Visscher.’

Anna las het adres. ‘O, van den Heer Huygens,’ zeide zij... ‘Wij waren ook al verwonderd, dat we, na Vaders dood, nog niets van hem gehoord hadden’ en zij sloeg een oog in den brief, die een vaers bevat'te. ‘Misschien wil vriend Vondel ons het stuk wel eens voorlezen,’ zeide Tesselschade.

‘Heel gaarne,’ zeide de dichter en hij begon het bekende stuk:

‘De Visscher, die men roemt dat nemmer schier en miste,
Die uyt den Poppen-sin de Sinne poppen viste,
De Roemer daer Natger haer' schatten in verschonck,
Daer al dat mondigh was ziel-wateren uyt dronck,
Was eindelick gevelt en die Orak'len swegen.
. . . . .
Wijs' Anna sagh bedroeft, schoon' Tessel stond verbaest;
‘Ah!’ seide d'een ‘dus vroegh!’ en d'ander: ‘ach! dus haest!
Dus jongh en vaderloos!’

en verder de klacht van Tesselschaâ over de dood van den grijzaart, dien zijne dochters voorzeker wel hartelijk beminden, maar aan wien toch eigenlijk geen orakel verloren werd. Voords voert Huygens Hooft op, die de dochters komt troosten, en zich aanbiedt tot plaatsvervanger van den vader. Huygens vergat zeker, dat Hooft maar 3 jaar ouder was dan Anna en, in hun groene jeugd, haar dan ook zeer ondubbelzinnig het hof had gemaakt; maar Huygens was van een zeer jaloersche natuur; hem was reeds in dit tijdperk de vriendschap, die Hooft op rijper leeftijd voor Tesselschade had opgevat, even onaangenaam als de genegenheidsband die later tusschen haar en Vondel geknoopt en bekend werd. Van daar, dat hij Hooft de de onvoegzame woorden in den mond legt:

‘De Vader die ghy mist belet ick u te derven;’

met raad en daad, met wetenschap en vaerzen zoû Hooft de zusters bijstaan:

‘'t Was te gewilden waer om langer aen te prijsen,’

zegt Huygens;

‘Der Maeghden bly gelaet begonde te verrijsen;
De droeve wolek verdween, de Sonne scheen verheught;
Strack schreid' er twee van rouvv, strack loegh' er dry van vreugd.’

En verder,

‘O meer als echte knoop geluckelick gebonden!
O dryhoeck van de Deughd, van boven af gesonden!
Volmaeckste Zielen-band van all' die Holland siet!’

Zoû men niet zeggen, dat Huygens, door zijne overdrijving, de zusters van de Drostelijke vriendschap afkeerig woû maken?

‘Gesegent Suster-paer, der Amstel-Nymphen eer,
Verarmt den Hemel u, of segent hij u meer?
Neen, hy ontoudert u, maer wil u niet ontrieven:
Dus moet ghy t' eener tijd verliesen en verlieven;
Dus geeft Hy nemende (dat 's Hemellijck gerooft)
Hier soo verweerden kop, daar soo vermeerden Hooft!’

Men ziet, ál woordspelingen naar den geest van de tijd. De geest van de tijd staat echter niet schuldig aan de koelheid en onvoegzaamheid van dit rouwbeklag. Het scheen, dat er door het gezelschap ook min of meer aldus over gedacht werd. Heer Stalpaert zeide iets tot lof van het charakter en de talenten van den Drost; Anna stond op en verontschuldigde zich wegends de noodzakelijkheid, waarin zij verkeerde, eenigen huiselijken arbeid te gaan verrichten.

Tesselschade vroeg aan Stalpaert: ‘Mijn Heer, Uw Eerw. is zoo lang in Rome geweest, zoudt ge niet eens een oog willen slaan in de vertaling van den Tuskaanschen Tasso, waarmeê onze vriend Vondel en ik ons bezighouden?’

- ‘Waarmeê de Jufvrouw zich bezighoudt,’ zeide Vondel, ‘maar waar ik mij gelukkig voel hier of daar iets aan toe te mogen brengen.’

Uit een lessenaartjen, dat naast den hoogen schoorsteen stond, kreeg Tesselschade een quartodeel, inhoudend, met een groote letter op geel papier, Tassoos wereldberoemd heldendicht Jerusalem verlost. Zij kreeg daarbij een pak folio-schrijfbladen, bevattend het afgewerkt gedeelte der vertaling.

Stalpaert nam het gedrukte boek in handen, en vroeg, hoe ver men reeds gekomen was.

‘Wij zijn eigenlijk aan twee kanten te-gelijk begonnen,’ zeide Tesselschaâ. ‘Het geeft meer moed, als men niet voortdurend zoo heel ver van Jerusalem verwijderd blijft. Wij hebben den Eersten en den Elfden Canto te-gelijk onder handen genomen.’

De geleerde Priester sloeg het begin op van den Elfden Zang, las het Italjaansch en verzocht Tesselschade hem het Hollandsch te doen hooren:

Zij begon:

1.

‘Der Christnen Veltheer wendt zijn stadighe ghedachten

Ten aenval op de stadt, waarom men leed en streedt;

Hy schaert sijn krijghsgeweer, sijn stormtuyghs ruwe machten,

Nu Peter d' Heremiet hem stil ter syde treet;

Met ernst' en statichheyt sal hy sijn reên ontvouwen;

Hy spreeckt, schoon in 't gheheym, hem strengh en krachtigh aen:

‘Ghy stelt op stael en steen, o Veltheer, uw vertrouwen;

‘Maer niet met de aerdse kracht vanght men dees worstling aen.

2.

‘Des Hemels sy 't begin; roept in, eer gy gaet strijden,

By openlijck ghebedt uw hoogsten Toeverlaet; -

Der Englen legerschaer; de Hemel schaffe u blijden

En rammen, die de wal der stede niet weêrstaet.

Uw heylge Priesterschap, in rijke pleegghewaden,

Heff' vromen kerk-zang aen en steil' sich in 't ghelidt.

Van u, roemruchtigh held, ghelieft om groote daden,

Leer' 't volk wat vroomheyd sy; en acht' gheen goedt als dit!’

3.

So sprak de kluysenaer, de strenge en vrome Peter;

Rechtschapen Godefroy omhelst sijn wysen raet:

‘Verkoren Dienaer van een Heer, dien 'k om geen beter

(Wat volck heeft grooter Goôn!) verwissel noch verlaet,

'K sal aenstondts by elckaer de Legerhoofden nooden.’

‘Ghy, soeckt de herders op van 't goed en volgshaem volck;

Wel-hem en Ademaer verstrecken haer gheboden;

Opdat Gods luyster schijn' door 's outers wierookwolck!’

- ‘Het komt mij zeer geslaagd voor,’ zeide de Deken: ‘gij hebt er hier en daar, om de langere vaerzen te vullen, gelukkige gedachten tusschen gebracht: bij voorbeeld het Davidische ‘Wat volk heeft grooter Goôn!’ Hoe hebt ge de hemelsche bondgenoten verder aangeduid? Beginnen wij met

‘Venia poscia il Buglion, pur come è l'uso
Di capitan, senza compagno allato...’

- ‘Lees gij nu eens, Vondel,’ zegt Tesselschade, en Vondel valt in:

6.

‘Bouillon treedt voor, alleen, als de eerste van die allen.

Der legerhoofden sleep volght, twee aen twee gepaerd:

Gereghelt volghen dan de vele duyzent-tallen,

En keeren 't wapentuygh in needrigheyt ter aerd.

Eén geest vereent het volk, dat met bedaerde schreden

Zich naer d' Olijff bergh richt; geen wijckt 'er uyt den rangh;

Geen trom, noch wilde tromp beheerscht het voorwaerts-treden:

Men hoort slechts éen gebedt, een oodmoedtssmeeck-ghesangh:

7.

‘U Schepper! U o Zoon, ghelijck aen uwen Vader!

U die uit beider Liefd' ontspruyt voor allen tijdt!

En U, die Moeder sijt van Godt en mensch te gader!

Roept hunne roepstem aen, dat ghy hun gunstigh sijt!

Aertsenglen, U, en wie de stralende esquadronnen

Des Hemels aenvoer' in driedubb'le gulden spheer!

Oock U, wiens forsche handt de stroom quam afgheronnen

Die 't Heiligh Voorhooft wiesch van aller menschheyt Heer!

8.

‘Oock U aen-roepen sy, die Rotssteen wierdt en grondt-slagh

Van 't Huys, dat aen de Hel den stercksten weerstandt bood.

Van waer uw Nasaet heerscht en t'elcken nieuwen bondts-dagh

De deuren van Ghenade en Aflaets-gunst ontsloot;

Oock de andere boden, die Gods aenstaend' Rijck voorspelden,

De Doodt verkondigend', die 's menschen doot verwon;

En all' wier stroomen bloets uyt milden aedren welden,

Waer maer dit martel-schrift de waerheyt staven kon;

9.

‘Dan U oock noch, wier veêr de lesers uwer boecken

Ten smallen Hemelwegh stoutmoedigh heeft ge Spoort;

En U, Vriendin van God, die Christus trouw ginght soecken,

En, in des werelts roes het beste deel verkoort:

De maeghden-schaar in 't endt, die in haer kuysche cellen

Met heuren Godt-alleen ter hooge bruyloft gaen,

Of die met leeuwenmoedt de pijnen teghen-snellen

En lijdend, stervendt noch, het laegh gheweldt weêrstaen.

So singhende doorgolft het vrome volck de vlackte...’

Terwijl Vondel deze vaerzen voordroeg, was er eene bizondere uitdrukking in zijne stem gekomen. Hij scheen zich gelukkig te gevoelen in de geloofsgetuigenis, die in de vertaalde strofen vervat was. De edele en schrandere Stalpaert nam hem het blad uit de handen, en las op zijne beurt:

‘Oock u aen-roepen zy, die Rots-steen wierdt en grondt-slagh

Van 't Huys, dat aen de Hell' den stercksten weerstandt boodt,

Van waer uw Nae-saet heerscht en t'elken nieuwen bondts-dagh

De deuren van Ghenade en Aflaets-gunst ontsloot,’

Terwijl de Priester langzaam en met nadruk

[p. 240]

deze vaerzen herhaalde, wierp hij twee maal een gevoeligen blik op Vondel. Ook Tesselschade, die tegenover den dichter zat, scheen getroffen; zij staarde, zonder het zelve schier te weten, met hare groote zachte oogen hem eenige oogenblikken aan.

‘Heeft Jufvrouw Tesselschade deze vaerzen geschreven?’ vroeg Stalpaert. Tesselschade wees op Vondel. De anders zoo stoute dichter, die in zijne ziel de reuzenkracht voelde kiemen, welke hij eerlang tegen het Calvinisme en de Mauritspartij in het veld zoude brengen, sprak geen woord, hij zag met de uitdrukking van den diepsten ernst vóor zich; daar rees hij op, tranen drongen naar zijne oogen: ‘Waar moet ik heen, Vader?’ riep hij Stalpaert toe. Ook de priester was opgestaan: de handen der beide mannen grepen elkander vast: ‘Naar het gebed, mijn zoon!’ was het andwoord. ‘Gij steekt nog in vele beslommeringen. De verwarringen in het kuddeke der Waterlanders zelve, waartoe gij tot-dus-ver behoort, genieten nog een aandacht van u, die zij niet verdienen; ook op het breedere staatsgebied hebt ge den voet gezet. Maar God zal met al zijne genade tot u komen ter zijner tijd.... Bid maar en vertrouw.’

- ‘Laat mij iets voor u mogen doen!’ zeide Vondel.

‘Ik zal het u vergen met al mijn hart,’ was het andwoord. ‘Gij kent het geschrift, dat ik onder-handen heb, ter eere van S^t Agnes, die lieve kinderlijke Heilige - zoo rein, zoo nederig en zoo moedig, wier feest wij, in de vorige maand, meer bizonder gevierd hebben, - zie, of gij een rijmluim kunt treffen, om deze zoo goede voorbidster een klein dichtoffer te brengen.’

Toen Vondel op het hartelijkst afscheid had genomen van zijne vriendin en van den priester, zeide Tesselschade met vurige belangstelling: ‘Zou Vondel nog eenmaal Katholiek worden?’ Heer Stalpaert sloeg een blik ten Hemel. ‘Als Maria-Tesselschade alle dagen éen Wees-gegroetjen voor hem offert, zal God ons dien troost niet onthouden.’

Het was echter in de raadsbesluiten Gods bepaald, dat er nog ten minste 19 jaren verloopen zouden, na de uitgave van het vaers, dat hij op het voorstel van den Deken geschreven had, alvorens hij tot de H. Kerk te-rug-keerde.

Met eenige trekken uit dien zang^* zal ik dit hoofdstuk besluiten:

‘Dat Room' der Heiligen gebeent'

Bewaert meer luisters haer verleent

Als soo veel konincklijcke graven
En tomben van Gekroonde slaven;

Naest andre, daerse moed op draeght,

De grafste van de kuische Maegd

Agnes oit was de vreugd en 't wenschen
Van yverende Christen menschen:

Vermids dees groote martelaers

Verstrekte Christus Kercke een kaers

En heldre fakkel door haer lijden,
Geheughelijck tot allen tijden.

Jeugd, schoonheid, Adel, munten uit

En bloejen in een selve spruit;

En als dees worst'len met malkander
Verwint Godvruchtigheid al d'ander.

Want door haer achtse 't Salichst meest,

En heiligt Gode lijf en geest,

Als, gants verruckt, de sinnen vielen
Op Iesus, Bruidegom der sielen.

Vergeefs, vergeefs haer d'Ydelheid

Bekoren wil en stricken breid.

Vergeefs men tracht haer te verlocken.
Sy is te Hemels opgetrocken.’

Daarna verhaalt Vondel de lotgevallen der jeugdige Heilige: hoe Symphronius haar voor zijn zoon begeert; wat schande men haar aandoet, wat wonderen er plaats hebben en hoe de brandstapel haar de dood niet geven kan.

‘De Rechter, moê van 't lang vertrek

Des doods, verwijst haar teere nek.

Sy sterft eer danse smart kan voelen.
De siel vertrekt naar hooger stoelen;

En langs een wit en suiver pad

Geswind sy reist na 's Heeren stad,

En siet de maen beneen haer voeten
Als d'Englen vrolyck haer ontmoeten,

Die haer geleien onbesurgt

En weren hooch in 's Hemels burgt:

Daer sy bevrijt van ongelucken
Een dubbel-kroon haer [hoofd] laet drucken.

Heldin van adelijcken stam!

Die, als een kuisch en suyver lam

Uw reynicheydt wout Gode schenken
Met vreugd wy, jaer op jaer, gedenken

Aen uwen strijd, hier uytgestreen,

Aen uw verwinning ongemeen.

Gy port ons aen om op te stijgen

En sulken Palmtak te verkrijgen.

Uw leerlijke gedachtenis

De Kerke een lieflijk wierook is.

Uw sterk geloof doet ons ervaren
Dat het niet leid in 't tal der jaren.

Ter dood gy stapte met meer moeds

Als Bruit oit nae haer bruilofts koets.

Het schreiter al, gy uitgesondert.
Den ouderdom uw jeugd verwondert.

Elk, bleek gedootverwt, met beklag

De roosen op uw wangen sag.

't Aenminnig uitsicht in het strijen
Uw vijand trof met medelijen.

Heer Jesus! geeftse kracht altijd,

Die u geheel sijn toegewijd.

Geeft dat sy op dit voorbeeld merken,
En wilt [hun] heilig opset sterken.

En gy, die leeft by God verhoogt,

Hoe veel ghy met gebeen vermoogt,

Verwerftse segen en genade,
En komtse met uw gunst te stade;

Maer hem by naem, die met dit dicht

Zijn duitsche wereld heeft gesticht;

Opdat hem voor dit zoete schrijve
Een eeuwig loon ten Hemel blijve!’

* Getiteld: Tot Lof vande kuische en Godvruchtige Martelaresse St. Agnes. In Vrouwelick cieraet van Sint Agnes versmaedt. 's-Hertogenb. 1622.

Voorstelling in wapenkrans van deze studie.

Het middenschild is het blazoen, dat aan het geslacht van den Vondel wordt toegeschreven, in de quartieren van een lid der familie De Flines. Het MS. kwam voor in de veiling Van Dam van Noordloos van Jan. 1873; ik meen onder n° 134: zoo iemant dan past dit wapen Joost. Zijn oudste devies, ‘Liefde verwinnet all,’ is er aan verbonden, en wordt verzinnebeeld door het latijnsche kruis, dat, in de emblematiek der XVI^e en XVII^e Eeuw, de triomfeerende heilige liefde beteekent.

Het schild daarboven stelt het wapen voor van Stalpert van der Wiele, gelijk Heer Johan het gevoerd heeft. Aan zijn rechter zijde heeft hij Hooft (voor dat deze in den adel werd opgenomen), aan zijn linker Laurens Reael. Op Hooft volgt De Wolf. Van dit wapen zijn meerdere lezingen in de wandeling. De tegenwoordige is ontleend aan bovengenoemd MS. Tegenover De Wolf komt Roemer Visscher, zoo als Jac Scheltema het wapen gevonden heeft op een portret van Anna; onder Visscher, van Buyl: tegenover Buyl een wapen door Tesselschade in haar weduwstaat te Alkmaar gebruikt, en dat aan Allart Crombalch zal behooren. Op Tesselschades zegeltjen is echter het schild niet gedeeld en de kleuren zijn er niet op aangegeven. Het is een fraai wapen en verzinnebeeldt eigenaardig en cierlijk een christelijk huwelijk: het gouden kruis des geloofs en het zwaard van den man in het blauwe veld der trouw; de roode rozen der liefde in het zilveren veld der zuiverheid. De Leeuw van Holland, met de zilveren barensteel, stelt hier D^r Johan Fonteyn voor; de pendan van dezen is D^r Samuel Coster, die een met zijn geest weinig over-eenstemmend zilveren duifjen voert. Op het schild van Goltzius schreef ik zijn kunstenaarsmerk; aan zijn linker hand schuilt Serwouters. Vondel duidt in vereerende woorden dit wapen aan, zonder de stukken op te geven, die ik aan het HS. ontleend heb, waarvan M^r Jac. van Lennep, naar mijne mededeeling, een beschrijving geeft.

(XII, 181.)