De Belgische Illustratie. Jaargang 8

Christina van Zweden.

Een groote en edele figuur in de nieuwere geschiedenis, een vorstin die de misdrijven van haar onmiddellijken voorganger, haar vader tevens, bijna doet vergeten, is Christina van Zweden.

En schooner nog rijst zij op voor ons oog, de dochter van Gustaaf Adolf, wanneer zij den troon, dien zij om zoo te zeggen van uit de wieg beklommen had, na eenige regeeringsjaren vrijwillig verlaat, en niet regeerens-moê, maar uit zelfopoffering, kroon en scepter neêrlegt. Christina van Zweden verliet het koningschap, om deze ééne reden: zij wilde katholiek worden.

Ons ook is Gustaaf Adolf's dochter bijzonder dierbaar, de vrouw, die des vaders grootsche eigenschappen bezat zonder in zijne gruwzame heerschzucht 't minst te deelen, die onzen grooten Vondel wist te waardeeren, en den grijzen zanger met koninklijke eerbewijzen begunstigde toen Amsterdam's bestuur hem klerk liet worden in den Berg van Barmhartigheid, opdat hij toch niet van honger verging. Zwedens koninginne daarentegen sloeg hem ridder.

‘Christina Augusta, de dochter van den krijgshaftigen kampioen van het Protestantism, de maagdelijke koninginne van het Noorden, de hooggeschatte leerlinge van Gustaaf Adolf's hofprediker, de medestichtster van den westfaalschen vrede, de naar wetenschap verlangende en gevierde begunstigster van de dichters, denkers en geleerden harer eeuw; Christina Alexandra, de weêrgekeerde, zich zelf onttronende dochter der katholieke Kerk, wier gebeente naast dat der toscaansche Mathilde, in de St.-Pieter te Rome onder een marmeren graftombe rust - zij is velen een groot raadsel, vol zeldzame tegenspraak en onharmonische tegenstellingen toegeschenen.’

Zoo schreef eenige jaren geleden een naamloos schrijver in een van de beroemdste duitsche tijdschriften, bij de inleiding van een rijschetsen, waarin hij met meesterhand de hoofdgebeurtenissen schildert uit het veelbewogen leven van Zweden's groote vorstin.

De dochter van Gustaaf Adolf en Maria Eleonora van Brandenburg zag den 8 december 1626 te Stockholm het levenslicht en zij besteeg mede den troon toen haar voeten haar nog den dienst weigerden. In haar eigenhandige levensschets, op rijpen leeftijd geschreven, zegt zij van haar eerste jaren:

‘Door lauweren en vredepalmen overschaduwd, werd ik geboren. Ik sliep rustig onder hun beschermend lommer, onder trofeeën verkwikte mij de eerste sluimering, zege en geluk schenen de gespeelen mijner kindsheid, de troon was mij ten wieg en nauw was ik geboren, of ik moest dien bestijgen. Slechts weinige maanden na mijn geboorte riep de koning, mijn vader, de Stenden des rijks bijeen en deed hun mij den eed van hulde zweren. Reeds in de wieg zag ik Zweden aan mijne voeten.’

Gustaaf Adolf's wil en verlangen deden al het mogelijke aanwenden om het protestantsche Zweden in de persoon zijner dochter niet een vrouwelijke vorstin, maar een mannelijk koning te verzekeren.

Daarom liet hij Christina een door en door wetenschappelijke opvoeding geven en beval dat zij ingewijd werd in al die zaken, welke van haar eens een staatsman zouden maken; zij moest alles leeren wat een heerscher weten moet om zelf het roer van staat te sturen.

In deze zeldzame opleiding ligt een der sleutels tot het schijnhaar raadselachtige van haar volgend leven.

Zes jaren na haar geboorte was Christina reeds vaderloos. Den 19 mei 1630 had Gustaaf Adolf Zweden verlaten om zijn veroveringstocht in Duitschland te beginnen. Daar sloegen de vlammen van den onzaligen burgeroorlog hemelhoog en de noordsche inpalmer maakte van dien brand gebruik.

De opvoeding zijner dochter liet hij over aan de militaire staatslieden Axel Baner en Gustaaf Horn, 't bestuur des lands aan den Rijksraad.

Waren de Duitschers destijds niet door dweepzucht verblind geweest, dan hadden zij reeds terstond kunnen zien waar het met Gustaaf Adolf's hulp heen ging.

Nauwelijks had de verwoester zijn ijzeren voet voor 't eerst op Germanië's bodem gezet, of hij eigende zich het bezit van Stettin toe, gelijk hij een paar jaar vroeger reeds Straalsund had geannexeerd, en twintig dagen na zijne landing dwong hij den ouden, kinderloozen Bogislaus van Pommeren, hem na zijnen dood het hertogdom af te staan.

Roof, moord en elke gruwel der verwoesting was met zijne komst over Duitschland's velden losgebroken.

Den 6 november 1632 werd hij door den dood in zijn vernielenden loop gestuit, hij sneuvelde, door tien duizend lijken omgeven, op het slagveld van Lützen.

De latere geschiedschrijvers hebben hem eenvoudig recht doen wedervaren, toen zij den aureool, dien de dweepzucht om zijn hoofd had gewonden, wegsloegen en hem het brandmerk van gewetenloos veroveraar indrukten.

De schrikkelijke mare van 's konings dood trof de Zweden met ontzetting. Christina schrijft in herinnering van die ongelukkige tijding:

‘De overwinning was het die voor de eerste maal mijn naam als die eener koningin in Duitschland verkondigde en kort daarop dreunde haar treurige en roem vermeldende echo naar Zweden over. Op een rampzalig slagveld, waar de grootste koning van zijn tijd was gevallen, daar noemde de zege voor den eersten keer mijn naam en zij deed, als mijn heraut in Duitschland, den traditioneelen roep weêrklinken: De koning is dood, leve de koning! Dan, welk een machtig verschil tusschen die beide vorsten! de doode was de grootste der mannen van zijn tijd en de levende het meest hulp behoevende aller schepselen. Welk een bespotting bijna voor zoovele dapperen, een kind dat nauwelijks de wieg heeft verlaten, den grootsten koning der aarde te zien opvolgen! En toch was dat kind de eenige band, hoe zwak dan ook, welke die talrijke schare van dapperen, met zooveel verschillende en tegenstrijdige belangen vervuld, te samen hield, daar allen vol waren van opofferenden moed om de rechten eener dochter te beschermen die in zoo onheilspellende omstandigheden begon te regeeren.’

De rijkskanselier Axel Oxenstiern was voort aan de man aan wien Zweden's lot en dat der onmondige koningsdochter werd toevertrouwd.

Het onderricht in de godsdienst bleef tien jaren lang waargenomen door D^r Matthiä, een naar het Calvinism overhellend luthersch geestelijke, die eerst hofprediker des konings, later bisschop van Strangnäs werd.

Als een ingrijpende herinnering harer vroege jeugd stond in latere jaren voor Christina's geest de dag harer troonsbestijging.

Niet ongelijk aan den indruk, welken iemand tot in zijne grijsheid bewaart, als hij, pas uit de lange kleêren, bij den intocht van een keizer of koning door dezen even op het paard werd genomen, zoo daagden soms in haar geheugen die oogenblikken der eerste huldiging weêr op.

De zesjarige kleine, eerbiedig omgeven door een zich verdringende menigte van rijksgrooten, besteeg de trappen van den troon, ontving de nederigste eerbetooningen en alleen de vooruitziende blik der vergadering, die in dat kind de toekomstige vorstinne aanschouwde, gaf zin aan het ontzagwekkende dier plechtigheid.

Zij zelf zegt daarvan: ‘Ik was nog te zeer kind dan dat ik mijn verlies of mijn verheffing kon beseften. Toch herinner ik mij dat ik er over verrukt stond, zooveel groote mannen aan mijn voeten mij de handen te zien kussen. Toen de Stenden vergaderd waren, moest ik een troon beklimmen. Wat wist ik er toen van, welke plichten een zoo schrikkelijke zetel mij oplegde!’

Haar leermeesters intusschen vervulden geen ondankbare taak.

Met hare hoogst zeldzame talenten maakte zij bewondering wekkende vorderingen in alle vak-

[p. 207]

ken van de menschelijke wetenschap, vooral in de kennis der talen.

Bij een sterk begrip voegde zij een trouw geheugen, een groote onderscheidingsgave, een brandende liefde tot de wetenschap en een onverzaadbaren dorst naar kennis, die, toen zij later de geschiedenis van de godsdienst onder handen nam, haar gezondheid benadeelde.

Zij sprak en schreef vlug, ten deele reeds als kind, verscheidene talen.

Behalve haar moedertaal was haar het duitsch, fransch, nederlandsch en latijn geheel eigen, zooals uit haar later gedrukte brieven blijkt. Ook de grieksche literatuur bleef haar niet vreemd, zij sprak een weinig italiaansch en was mede in de oostersche talen niet onbedreven.

Onder de doode talen had zij een voorliefde tot het latijn en meermalen had zij dan ook met haar leermeester afgesproken om geen woord dan latijn in hunne gesprekken te gebruiken.

Om zich dit echter zelf tot plicht te stellen, had het tienjarig meisje, dat in haar levendige gesprekken dikwijls in de hedendaagsche talen oversprong, een kontrakt in het latijn tegenover haar Mentor gesloten, om niet anders dan in de taal van Virgilius met hem te praten.

Onder de letterkundige leiding van den calvinolutherschen hofpreêker moesten de klassische studiën welke het meisje maakte, een heidensche richting nemen en 't gevolg daarvan was dan ook dat in haar karakter het heidensche een tijd lang het kristelijke verdrong.

Toeu uit het meisje de jonkvrouw was gegroeid, nam zij zoo veelvuldig deel aan de beraadslagingen over staatszaken, dat zij zich met de overweging van godsdienstige belangen niet bijzonder inliet. Eerst later, toen reeds de kroon haar voorhoofd drukte, begon allengs in haren geest en gemoed de groote omkeering.

In 't jaar 1640 had hare moeder Zweden verlaten, terzelfder tijd keerde zich de oorlogskans tegen de noordsche legers, die door den dood van den talentvollen veldheer Baner in een soort van vertwijfeling waren geraakt en voor een deel wanhopig aan het muiten sloegen.

De jeugdige Christina kon niet met kommerloozen blik de naaste toekomst inzien en moest wel veel van haar beleid en kracht verhopen, wilde zij de teugels van het bewind vatten.

Gustaaf Adolf had over den tijd der troonsbeklimming van zijne dochter geen bepaalde aanwijzing achtergelaten, hij had dat oogenblik niet van haar jaren, doch van haar bekwaamheid afhankelijk gelaten.

In de moeielijke omstandigheden, waarin het rijk verkeerde, meende de Staatsraad wijs te handelen met reeds in 1642 de regeering over te laten aan de wijd en zijd om haar beleid en kennis vermaarde koningsdochter.

Bij deze gelijk bij zoovele andere gelegenheden verliet haar tact en doorzicht de jeugdige Christina niet. Zij sloeg de opdracht der kroon eenvoudig af en verlangde twee jaar uitstel.

Die twee jaar benuttigde zij inzonderheid door het opdoen van meerdere ondervinding en bedrevenheid in de staatkunde. Eindelijk werd in 1643 door den rijksraad besloten dat Christina, op den leeftijd van achttien jaar. evenals haar vader, de regeering zou aanvaarden.

In december 1644 nam de voogdijschap waaronder zij stond, een einde en bij de feestelijke overgave van het bestuur door de Stenden, hield Christina haar eerste openbare redevoering.

Nog geen volle tien jaren heeft zij den scepter gezwaaid, die toen haar hand voor 't eerst omklemde. Haar regeering was voor Zweden een gelukkig tijdperk, wat de gevolgen van haar werken als heerscheres betreft en het leedwezen waarmeê de Noor zijn koningin afstand zag doen en vertrekken, pleit voor haar.

De groote ommekeer die haar geest onderging, vooral op 't einde van haar bewind, liet zich in 1652 opmerken, door middel van een schrijven dat de koningin aan een fransch prelaat richtte.

Een paar jaren later stond haar besluit onwankelbaar vast; in juni 1654 deed zij afstand van den troon, verliet kort daarop Zweden, en begaf zich over Hamburg, Munster, Deventer, Amersfoort, Utrecht, Amsterdam, Antwerpen naar Brussel, waar zij in 't laatst van december aankwam en in tegenwoordigheid van den aartshertog Leopold, den graaf Fuensaldagna, den spaanschen gezant Pimentel, den graaf Montecuculi en den staatssecretaris Navarra, haar terugkeer tot de Moederkerk door een plechtige geloofsbelijdenis in handen van den religieus Guemes staafde.

Op deze brusselsche reis, die zij incognito maakte, bracht Christina een bezoek aan Vondel te Amsterdam, den gevierden poëet wien zij, twaalf jaren geleden, reeds een gouden keten met eerepenning had geschonken.

De komst van Christina in Vondel's woning is ons op schitterende wijze geschetst door een onzer voornaamste schrijvers.

Wij zullen dan ook dien onnavolgbaren verteller, J.A. Alberdingk Thijm, het woord laten. De gewezen koningin is met den zweedschen consul Le Blon, bij Vondel aan huis gekomen toen diens dochter het huis alleen had, maar elk oogenblik den vader terug verwachtte.

‘Waar is vader heen?’vroeg Le Blon met de halve stem van het huislijkst vertrouwen. ‘Naar 's Heeren logement,’zeide Anna. ‘Lambertus van Baerle, uit Leiden, onze vorige conrector, is over; men zegt dat hij den lijdenden ouden Heinsius herwaarts vergezelt...... en van avond zouden er een paar professoren te gast komen..... met dominee Brandt, die vader, najaren van verwaarloozing, weêr eens wenschten te ontmoeten......’

‘Heinsius..... de vader van mijn trouwsten dienaar.....’zeide Christina, als voor zich zelve.

‘Zal ik den heer Vondel gaan opzeeken?’vroeg Le Blon.

‘Zal ik niet liever?.....’vroeg Anna maar Christina legde haar witte hand op de warmer gekleurde van Vondel's dochter en zegde tot Le Blon: ‘Doe dat, mijn vriend! ga gij den heer Vondel halen, maar geen woord daar van mij.’

‘Moet ik den heer Vondel onkundig laten van wie hij hier vinden zal?’

‘Gij kunt bij het hier binnenkomen hem inlichten.’

Le Blon nam oorlof, gaf met de hand aan Anna te kennen dat hij op geen uitgeleide rekende, en een oogenblik daarna berichtte de toeslaande bovendeur en vallende klink aan de vrouwen dat zij alleen in huis waren.

Christina - de koningin der Zweden, Gothen en Vandalen - wat rijkdom van geest en grootschheid van karakter betreft in waarheid een koningin, die pas drie maanden geleden, in haar acht en twintigste jaar de regeering had nedergelegd en na het volbrengen harer taak, de bevordering van den roem en den vrede haars volks, de kroon, zonder ander voorbehoud dan haar souvereinen rang en de vruchten van een klein gewest, op het hoofd van haar neef Karel Gustaaf had overgeplaatst, ge lukkig dat zij zich, als practisch gevolg harer wetenschappelijke studiën, of misschien als verzaking van dezer buitensporigheden, bij de katholieke gemeenschap zou mogen aansluiten, - voelde in dit oogenblik een zoo zoete kalmte dalen in haar hart, als zij nimmer ontwaard had. Zij schoof haar stoel nader aan dien van Vondel's dochter, hare schoone blauwe oogen, maar die wat bijziende waren, vestigde zij met toenemend welgevallen op het gelaat van deze, en als laafde zij haar vermoeiden geest aan de nabijheid eener zoo zuivere ziel en van een zoo frisch gemoed, staarde zij haar aan, nam met beide handen haar linker en zeide: ‘Lieve doch ter van den dichter! geef mij een weinig liefde, geef mij wat van dat hart dat uit uw aanschijn spreekt. De beste, of liever de eenige vriendin die ik heb..... laat ik liever zeggen: de eenige vrouw waar ik ooit meê verkeerde (regeerende koninginnen hebben schier geene moeder) heeft diezelfde uitdrukking: haar naam is Ebba Sparre; ik heb haar in mijn land en in de dwaling moeten achterlaten; wees mij, voor deze weinige dagen althans, eene vriendin.....’

Na een kort, maar innig antwoord van Vondel's dochter waren beide in een binnenvertrek getreden om wat te bidden, toen zij kort daarop Vondel en den consul hoorden binnenkomen. Onze verhaler vervolgt:

Christina begaf zich met haar nieuwe staatjuffer terug in de groote kamer, en daar zag zij den grijzen Vondel, met schitterende oogen en den hoed in de hand, op den gangdrempel staan. Het was of haar voorkomen een ons nog onbekende mengeling van majesteit en zachtmoedigheid aannam. Na het eerste oogenblik van extase, trad onze dichter nader, boog de knie ter aarde en kuste de hand, waarmeê Christina hem oprichtte, en waar heur amethysten zegelring aan schitterde. De koningin wilde hem echter nog hooger eere doen en omhelsde den dichter, alsof hij een souverein was geweest, zooals zij.

‘Heil mij, dat ik Uwe koninklijke Majesteit in mijn nederig huis ontvangen mocht,’riep Vondel getroffen; ‘maar de eer en 't geluk klimmen hier hoog tot schrikverwekkens toe!’

‘Daarvoor is geen stoffe,’zeide Christina, ‘wij zijn te zamen burgers in de republiek der letteren - en daar telt men geen kwartieren... Gij komt zoo even van Heinsius'tijdelijken Parnassus, niet waar?’vroeg Christina.

‘Ik heb den geleerden man gezien en gesproken,’was het antwoord, ‘en ofschoon hij oud en lusteloos wordt, bleek het gesprek hem belangrijk genoeg, van wege de stoffe.’

‘Zoo, wat was dan die stof, als men mag vragen?’zeide Christina.

‘Wie anders dan de groote beschermvrouw van kunst en geleerdheid,’antwoordde Vondel, ‘de nooit volprezen Christina van Zweden!.....’onder degenen die uitweidden in haar lof was ook Isaak Vossius...’

Isaak Vossius was, zooals men weet, de bibliothecaris der koningin, die hem echter toen juist bijna van zijn post had afgezet wijl hij dien niet waardig was. Wij eindigen hier, hoewel noode, met de bijzonderheden over Christina's bezoek te Amsterdam, wijl deze anders te veel ruimte gingen eischen.

Christina verbleef een wijle in Brussel en omstreken totdat haar reis naar de Eeuwige Stad bepaald was. Zij verliet in september 1655 Brabant's hoofdstad met een gevolg van bij de twee honderd personen en begaf zich over Keulen, Maintz, Frankfort en Augsburg naar Innsbrück, waar zij haar geloofsbelijdenis in 't openbaar aflegde.

Deze plechtigheid, waartoe paus Alexander VII den vermaarden bekeerling Holstenius met de noodige volmachten had afgezonden, vond plaats den 3 november van dat jaar in de hoofdkerk te Innsbrück.

Uit die stad meldde de groote bekeerlinge haar teru keer tot het katholicism aan haar neef en opvolger, Karel Gustaaf, met de volgende woorden:

‘Mijnheer en Broeder! Ik ben gelukkiglijk aangekomen en heb van Zijne Heiligheid het verlof en het bevel ontvangen om mij voor datgene wat ik sinds lang ben, openlijk te verklaren. Ik achtte mij gelukkig Zijne Heiligheid te gehoorzamen, en heb deze eer verkozen boven den roem van over de machtige staten die gij bezit, de heerschappij uit te oefenen. Gij zult dezen stap niet ongaarne zien, al houdt gij 't er ook voor dat ik een slechte keuze deed. Deze daad toch komt u ten goede en zal niets schaden aan de liefde die ik Zweden schuldig ben, noch aan de vriendschappelijke gezindheid die ik u toedraag, terwijl ik steeds de uwe blijf.

Innsbrück, 1 november 1655. Christina.’

Denzelfden dag richtte zij een schrijven aan paus Alexander VII, dat van eenigszins lan-

[p. 208]

geren adem, en 't hoeft haast niet gezegd, van gansch anderen toon was.

In het midden van november verliet Christina de voor haar voortaan zoo merkwaardige stad Innsbrück, die, gelijk Brussel en meer nog, getuige was geweest van de belijdenis harer bekeering, en trok over Trente, Mantua, Ancona en Loretto naar Rome. Twee pauselijkelegaten a latere, waren de vorstin tot aan Olgiata te gemoet gereisd.

DE KEIZERSKLOK TE KEULEN.

In de Eeuwige Stad aangekomen, werd zij eerst incognito, doch eenige dagen later, met ongewone feestelijkheden onthaald. Nadat zij alle monumenten van Rome met klimmende belangstelling had in oogenschouw genomen, scheen de zuiderhemel haar te warm en zij zocht, Frankrijk doorreizend, allengs weêr het koude Noorden op.

In alle fransche steden die zij aandeed, vooral aan het hof te Compiègne en te Parijs, werd Christina met eerbetooningen als overladen, doch wegens haar sterk sprekend karakter en noordsche eigenaardigheden, zeer verschillend beoordeeld.

Na den dood van haar onmiddellijken opvolger keerde zij naar Zweden terug om haar tijdelijke zaken aldaar, die in verwarring geraakt waren, weder te regelen en tevens om bij de hand te zijn indien haar tegenwoordigheid en invloed mochten gevorderd worden.

Daar deze noodwendigheid zich echter niet opdeed, verliet zij Stockholm weêr, doch keerde zes jaar later, in 1666. nogmaals naar haar vaderland terug.

Op haar reis naar Zweden's hoofdstad werd haar echter beteekend, dat de uitoefening vande katholieke godsdienst haar niet zou vrij staan.

Christina zeî derhalve haar ongastvrij vaderland vaarwel, en zette zich in Hamburg neêr. Zij verbleef drie jaren in die stad, waar heur aanhoudende werkzaamheid ten gunste van het katholicism haar nog al eens in moeielijkheid en ongelegenheid bracht, waardoor zij echter - want dit lag in haar karakter - eer aangemoedigd dan terug geschrikt werd.

In 1639 zien wij haar andermaal te Rome, waar zij de laatste twintig jaren haars levens gebruikte om wetenschap en kunst te helpen beschermen en bevorderen, en haar weldadigen en werkdadigen invloed te verbreiden zoo dikwijls het haar mogelijk was.

Haar bedrijvigheid voerde haar soms wat ver en haar altoos werkende geest, voor wien de onnoodige rust als roest voorkwam, deed haar wel van tijd tot tijd zich mengen in aangelegenheden, welke buiten haar, in 't klare zouden zijn gekomen.

Al drukte de kroon niet langer haar hoofd, toch bleef Christina in het nagaan en waardeeren der europeesche toestanden bijkans dezelfde, alsof zij nog over het noordsche rijk den scepter zwaaide. Haar arendsoog beperkte zich niet binnen den engen kring, waarin zij zich nu gewoonlijk bewoog.

Wat haar in sommige landen bijzonder trof en tegen de borst stiet, was de grove laster waarmede Rome en de romeinsche toestanden overladen werden.

Zoo schreef zij in 1669 een paar brieven aanden maarschalk von Wurtz, een vriend van den beroemden raadpensionaris der nederlandsche republiek, de Witt, om door zijn invloed eenige verandering daarin te bewerken.

Wij leggen hier den vinger bij eenige zinsneden uit die brieven; zeluiden:

‘Daar gij met den heer de Witt in den Haag bevriend zijt, zoo verklaar hem dan toch, dat hij mij zeer verplichten zou, als hij de in Holland ingeslopen, onrechtmatige en smaadvolle ongestraftheid waarmeê de grootste dwaasheden en de hatelijkste leugens tegen het hof van Rome worden geschreven en gedrukt, paal en perk wilde steilen....’

‘Het is mij een grievende smart te zien hoe Holland, dat ik liefheb en dat een toevluchtsoord voor deugd en verdienste moest zijn, aan het bedrog, den nijd en den laster vrijen loop laat.....’

Kort voor haar dood nog, in 1689, was de groote vorstin, die het liefst aan de zijde van het vertrapte recht stond, er op uit om door middel van een brief de rechten der katholieken van Engeland in herinnering te brengen bij den vermaarden stadhouder der Vereenigde Provinciën en koning van Britannië, Willem III.

Niet ongewoon waren zulke bemoeiingen bij haar, die steeds zich als koninklijke beschermsterbetuigde van alle ongelukkigen en verongelijkten. Haar leven mag dan ook te recht verdienstvol heeten.

Den 19 april 1689 sloot zich haar aardsche loopbaan; haar stoffelijk overschot werd in de St.-Pieter bijgezet. Het monument, dat daar boven verrees, draagt een uitvoerig en loffelijk opschrift, hoewel zij slechts op haar grafsteen de woorden gewenscht had: Vixit Christina annos LXIII.