De Belgische Illustratie. Jaargang 5

Uitstapjes in Nederland,
door H.A. Banning

Limburg.
Houthem en de H. Gerlachus.

Doet Valkenburg met zijne trotsche puinhoopen, hoe romantisch en schilderachtig ook gelegen, onwillekeurig denken aan het vergankelijke van alle aardsche grootheid en roem, het nederige, doch daarom niet minder bevallige Houthem wekt geheel andere herinneringen op uit het ver verleden, uit den tijd, toen dat oord geheiligd werd door het gebed en de tranen van den ridder en kluizenaar, die daar zoovele jaren in versterving heeft doorgebracht. De mergelblokken van Valkenburg's vorstelijke bouwvallen zullen eens geheel door den tand des tijds vernietigd en de namen der bezitters aan de vergetelheid prijsgegeven worden, doch de herinnering aan den H. Gerlachus kan niet worden uitgewischt, zij zal blijven voortleven tot in het verste nageslacht.

Houthem en St. Gerlachus, dat zijn namen, die niet gescheiden kunnen worden. Daarom wil ik, alvorens van het dorp te spreken, eenige bijzonderheden mededeelen uit het leven van den ridder, die zijn wapenrusting verwisselde voor het boetekleed, dat hij tot aan zijn dood droeg.

Gerlach werd in het begin der XII^e eeuw geboren. Hij was sterk en groot van lichaamsbouw en zijn naam had een goeden klank onder de dapperste ridders van dien tijd. Tuk op glorie en tijdelijk gewin, was Gerlach altijd te vinden, waar wapenroem kon worden ingeoogst. Was zijn wapenschild onbevlekt, van zijn geweten kon dit niet gezegd worden, want ridder Gerlach gaf zich met zijne losbandige vrienden aan ongeoorloofde vermaken over, hij was een wereldling in den volsten zin des woords

Omstreeks de jaren 1143-1148 liet de graaf van Gulik in de steden en dorpen van het hertogdom Limburg bekend maken, dat in zijn hoofdstad een prachtig steekspel zou worden gehouden, waartoe hij alle ridders uitnoodigde. Gerlach beantwoordde aan die uitnoodiging. Aan het hoofd eener dappere bende reed hij op zijn fier strijdros, met het hart vol eerzucht, langs de oude heerbaan over Glimmen, Heerlen en Rimburg naar het grijze Gulik. Gerlach zou in een moorddadig gevecht zijn krachten gaan meten met de bloem der dapperen. Reeds was hij het strijdperk binnengetreden, toen een bode de droevige tijding kwam brengen, dat zijne gemalin plotseling overleden was. Volgens de overlevering zou zij met haar rijtuig van de wallen des kasteels van Valkenburg gestort en verongelukt zijn.¹⁾

Dit noodlottige bericht maakte op ridder Gerlach zulk een verpletterenden indruk dat hij onraiddellijk de plaats der vermaken verliet; er was een lichtstraal in zijn hart geschoten: hij zag nu in, hoe ijdel aardsche roem en grootheid was en hij beloofde plechtig aan God, voortaan zijne zinnen niet meer aan de ijdelheid der wereld te hechten, maar boetvaardigheid te doen zoolang hij leefde. Die belofte is hij tot den dood toe getrouw gebleven. In een haren boetekleed, met een ijzeren harnas bedekt, ging hij barrevoets naar Rome, alwaar hij de kerk der H.H. Apostelen bezocht, zijn biecht sprak en van Paus Eugenius III een zware boete verzocht om te voldoen voor zijne zonden.

De Paus zond hem voor den tijd van zeven jaren naar Jeruzalem. Het was in dien tijd, dat de bloem der edelen van het Westen, met niet minder dan tweemaal honderd duizend strijdbare mannen ter kruisvaart was getogen, om de heilige plaatsen uit de handen der ongeloovigen te bevrijden. Gerlach kwam te Jeruzalem, toen keizer Koenraad en Frankrijk's heilige koning zich daar bevondan, doch hij droeg het boetekleed en verzocht als een gunst dat hij de broeders der orde van St. Jan behulpzaam mocht zijn in het verplegen der armen en zieken in de hospitalen.

Het werd intusschen spoedig bekend welk een dapper en deftig ridder de boeteling was; toen ten gevolge daarvan de broeders aan Gerlach slechts gemakkelijk werk opdroegen, verdroot hem dit; hij achtte zich onwaardig voor zulk een bezigheid en verlangde dat men hem het vee zou laten hoeden, wat hem eindelijk werd toegestaan. Zeven jaren bracht Gerlach bij de varkens door, onder strenge versterving, gebed en zelfkastijding.

De jaren van opgelegde boetvaardigheid waren verstreken, en nu keerde Gerlach naar Rome terug, alwaar hij van Paus Adriaan IV de gunst verzocht, om als kluizenaar te mogen leven. De Paus gaf hem een breve behelzende de goedkeuring zijner geloften alsmede een levensregel. Dit merkwaardige stuk is langen tijd bewaard gebleven in de later gestichte abdij te Houthem. Gerlach bleef bestierder zijner goederen, met het recht om de inkomsten daarvan aan armen, aan kerken en andere godvruchtige instellingen uit te deelen.

In het schoone Geul-dal stond in dien tijd een oude eik van verbazenden omvang. Heinde en ver kende men dien boom en de nabijgelegen gronden droegen dan ook den naam van den Eyck. Toen ridder Gerlach, na den Pauselijken zegen ontvangen te hebben, uit Rome terugkeerde, maakte hij het voornemen om dien boom tot zijne woonplaats te nemen en daar, te midden zijner bezittingen, de overige dagen van zijn leven als kluizenaar door te brengen. Hij liet den eik, die door ouderdom van binnen vermolmd was, uithollen en er een aantal steenen in werpen. Over deze steenen spreidde hij een mat uit, die hem moest dienen tot, zit- en rustplaats. Men moet hierbij wel in aanmerking nemen, dat hij altijd een haren kleed op het naakte lichaam droeg en daarover een ijzeren harnas. In die enge cel wilde hij zijn leven doorbrengen in gebed, verstervingen en boete Een vrouw, die tot zijn maagschap behoorde, bezorgde hem dagelijks brood, dat met asch gemengd was, en hij haalde zijn drank uit de nabijgelegen put.

Zoo leefde daar de eens zoo roemruchtige ridder Gerlach in een hollen boom, op hetzelfde grondgebied, dat vroeger getuige was van zijne buitensporigheden; de opbrengst zijner uitgestrekte bezittingen schonk hij aan armen en reizenden. Nogtans hij verborg zich niet, noch schuwde het oog der menschen. De geschiedschrijver meldt dat de vrome Gerlachus dagelijks het graf van den H. Servatius te Maastricht bezocht. Noch koude, noch storm, noch sneeuw konden hem van die geliefdkoosde bedevaart terughouden, ofschoon de weg, die over de steile hoogte van Bergh liep, zeer slecht was en het vaak gebeurde dat het bloed uit zijne naakte voeten sijpelde. Zoodra de dag aanbrak, begaf hij zich op weg, en men vond hem dikwijls reeds aan de deur der St.-Servaaskerk alvorens de klok ter metten riep. Slechts des Zaterdags verscheen Gerlach niet te Maastricht, want alsdan trok hij met reiszak en pelgrimsstaf ter bedevaart naar de kerk van O.L. Vrouwe te Aken, door Paus Leo III gewijd, om daar Maria te danken voor de gunsten, die hij door hare tusschenkomst van God verwierf.

Voor de wereld is zulk een leven van boete en onophoudelijke versterving een raadsel, en velen zullen wellicht daarover den schouder ophalen in plaats van den man te bewonderen, die alles wat de wereld biedt uit zuivere liefde tot God ten offer bracht. Ook tijdens het leven van den heilige was dit het geval, en de geschiedschrijver meldt dat zelfs de monniken van een klooster te Meerssen die levenswijze al te zonderling achtten. Zij boden hem daarom een plaats in hun klooster aan, waar hij volgens de regelen hunner orde zou kunnen leven. Gerlach, wiens levenswijs door den Paus was goedgekeurd, en die zich overigens door verschillende geloften verbonden had, weigerde en bleef in zijn boom wonen.

Toen begon men den heilige te wantrouwen, men meende dat bij Gerlach slechts schijndeugd moest worden gezocht, men beschuldigde hem dat hij geldgierig was en onder de steenen in den boom groote schatten verborgen had. Dit liep zoo hoog dat men den kluizenaar eindelijk bij den bisschop te Luik aanklaagde. Deze sloeg zonder achterdocht gehoor aan die aanklacht en beval dat de boom zou worden omgehakt, wat dan ook geschiedde, doch men vond geene schatten, de onschuld van den kluizenaar werd ten volle bewezen. ‘Als hy’ [de bisschop], zoo leest men in een oud boekske, ‘niet en vondt dan teekenen van een streng leven, soo is hy bedroeft geweest dat hy sulck eenen onnooselen en rechtveerdigen Man hadde bedroeft.’ De bisschop gaf nu bevel dat men uit de planken en takken van den eik twee cellen zou maken, ‘een in de welcke de H. Man nacht en dag den Heere soude bidden, ende een in welcke hy syn moede leden soude mogen rusten; welcke cellekens soo leeg waren, en soo ter aerden gemaekt, dattet meer een graf dan een wooninge gelyck was.’ Ook vergunde de bisschop dat in de bidcel van tijd tot tijd de H. Mis mocht worden opgedragen; Gerlach liet die dan ook tot kapel inrichten.

Het is mij niet mogelijk de vele merkwaardige bijzonderheden omtrent dezen kluizenaar uit het Geul-dal mede te deelen, één feit wil ik echter nog vermelden. Eens, het was op Passie-Zondag, verzocht Gerlach den priester, die daar het H. Misoffer opdroeg, water te halen uit de nabijgelegen put. Tweemaal bracht de priester het verlangde water, doch als de kluizenaar proefde, bleek het hem dat het wijn was. Gerlach meende dat men er op uit was om hem tegen zijne geloften te doen handelen, hij riep bedroefd uit dat hij in geen veertien jaren wijn of verhittende dranken had genoten. Hij begaf zich persoonlijk naar de bron putte het water, doch zie, het was andermaal wijn geworden. Dit wonder is meergemelden schrijver medegedeeld door den zoon eener zuster van den kluizenaar, die te Maastricht woonde. De put bestaat nog; zij is te Houthem in een weiland te vinden en prijkt met een klein beeldje van den heilige; menigeen begeeft zich in godsvrucht daarheen om daar een kort gebed te doen en dan van het water te drinken.

Toen nu Gerlach veertien jaren lang in strenge boetvaardigheid te Houthem had geleefd, heeft God hem tot zich geroepen. Op den 5en Januari 1172 lag hij stervend op zijn harde legerstede en verlangde niets vuriger dan versterkt te worden met de genademiddelen der H. Kerk; de priester, die hem gewoonlijk de H.H. Sacramenten toediende, was echter afwezig, en men zond wel boden naar de abdij van Kloosterrade, doch die abdij was drie uren van Houthem verwijderd. Op verzoek van Gerlach ging men nu naar Meerssen, doch de kloosterlingen meenden

1) Deze bijzonderheden heb ik ontleend aan het belangrijke werk van den eerw. heer Jos. Habets over Houthem en het voormalig land van Valkenburg. Wat ik over Houthem zal mededeelen heb ik grootendeels aan de oudheidkundige kennis van dien schrijver te danken.

[p. 184]

dat zij niet bevoegd waren, uithoofde de bisschop een anderen geestelijke tot zijn zielbestierder benoemd had.

Dat was een treurige toestand voor den kluizenaar, die gevoelde dat zijn einde naderde, doch hij richtte het oog ten hemel en sprak de overtuiging uit dat God hem in het uur des doods niet zou verlaten. En ziet, daar verscheen een eerbiedwaardig grijsaard in een wit kleed, vergezeld van een koorknaap. De grijsaard sprak den stervende woorden van troost toe en voorzag hem van de genademiddelen der Kerk. Toen weder groetende verliet hij met den koorknaap de cel. Niemand der aanwezigen had beiden ooit gezien.

Zoo stierf de H. Gerlachus en na zijn dood hadden talrijke wonderen plaats en duizenden togen ter bedevaart naar zijn graf. Daarom was men spoedig verplicht om de houten kapel, waarin hij begraven lag, door een ruime kerk te vervangen. Men vond bij die gelegenheid nog verdroogde wortelen van den eik, waarin de boeteling had gewoond, en fragmenten van de mat, waarop hij gerust had, en twee of drie karren werden bevracht met de steenen uit zijn cel; zij zijn gebezigd in de fondamenten der nieuwe kerk.

DE H. GERLACHUS.

Niemand in het Geul-dal spreekt nog van de wapenfeiten der ridders in de XII^e eeuw, doch de naam van Gerlachus blijft voortleven, de devotie voor dien ootmoedigen zoon van Limburg heeft eeuwen getrotseerd, en nog altijd hebben jaarlijks talrijke bedevaarten naar zijn graf plaats.

Men behoeft slechts de tegenwoordige parochie-kerk van Houthem binnen te treden om tot de overtuiging te komen, dat de devotie tot den heiligen kluizenaar daar onafgebroken is blijven voortleven. De wanden van dien tempel vermelden den lof van den grooten boeteling in reusachtige frescoschilderingen. Tot vóór korten tijd moest men het betreuren dat die herinneringen aan het leven van den gevierden heilige langzaam gingen verdwijnen, gesloopt door den tand des tijds, die er rusteloos aan knaagde, doch zij worden thans in het leven teruggeroepen, en geheel de kerk wordt prachtig gerestaureerd. 't Is de heer Petrus Regout, die met zijne gewone vrijgevigheid geheel op eigen kosten dit kostbare werk laat verrichten. Toen ik mij te Houthem bevond, stond de kerk vol steigers, een gedeelte van het werk was reeds verricht; nog slechts korten tijd, en Houthem zal, dank zij den edelen Maastrichtenaar, zijn parochie-kerk vernieuwd en de gedachtenis van den H. Gerlachus verlevendigd zien.

Het was in de jaren 1720-1725 dat dit gebouw, toen nog stiftskerk, werd opgetrokken. De eerste steen is gelegd door de gravin de Renesse d'Elteren, weduwe van den graaf Gerard Ernest Hoen tot Cartils, heer tot Schaloun en Schin-op-Geul, en door haar oudsten zoon, graaf Maximiliaan Hendrik. De kerk bestaat uit één schip zonder pilaren; zij is in modernen, doch sierlijken stijl gebouwd. In het midden bevindt zich een draagaltaar, een geheel vormende met de graftombe van den H. Gerlachus. Het graf verbeeldt een praalbed van hout, waarop de heilige in levensgrootte, met gevouwen handen, het Oostersch kruis op de borst, den pelgrimsstaf in den arm, gebeiteld ligt. Gerlachus is gekleed in het habijt der Norbertijnen en zijn hoofd, door een nimbus omstraald, rust op een kussen.

Vroeger stond aan het hoofdeind van dit praalbed een zeszijdige kist, bevattende de gebeenten van den heilige. Deze kist is in de maand Maart 1869 verplaatst naar het linker zijaltaar. Bij die gelegenheid is zij in tegenwoordigheid van onderscheiden priesters en leeken geopend en zijn de verschillende relipuieën, na onder een grooten toeloop van volk ten toon gesteld te zijn geweest, eerbiedig in zijde gewikkeld, en van het bisschoppelijk zegel voorzien wederom in de kist gesloten. De gordel van den H. Gerlachus, uit een gevlochten snoer van wol of kemelshaar bestaande, zooals dit door de kluizenaars in de middeleeuwen werd gedragen, is echter door de zorg van den eerwaarden heer Beckers, pastoor te Houthem, in een nieuw gothiek ostensorium geplaatst.

Wanneer de kerk van Houthem geheel gerestaureerd is, zal zij wel eenig zijn in ons land, want er wordt, behalve het houtwerk, geen plekje aan gevonden, dat niet door het penseel is opgeluisterd. De muren van het schip bevatten de volgende tafereelen in reusachtige medaillons:

1. Gerlachus, omgeven door edelen, op weg naar het tornooi van Gulik. Als hij de hand naar een gesloten rouwbrief, hem door een bode gebracht, uitsteekt, vestigt hij tevens de oogen naar een lichtstraal, die uit den hemel schiet. Op den voorgrond staat een bedelaar, op den achtergrond ziet men de wallen en torens van Gulik.

2. Na het voornemen te hebben gemaakt van zich tot God te bekeeren, verlaat Gerlachus het steekspel, zittende op een ezel. Zijn vrienden en wapenbroeders leggen hunne verwondering over deze plotselinge verandering aan den dag. De meesten hunner verlaten hem, doch in 't verschiet vertoont zich een engel om hem aan te moedigen.

3. Gerlachus knielt in ootmoedige houding voor den Paus, die op zijn troon zit, omgeven van zijn hof.

4. De boeteling hoedt het vee in de nabijheid van Jeruzalem. Bij een prachtige gedenkzuil naast hem wroeten de varkens in het gras. In het verschiet de heilige stad in puin vallende.

2. De holle boom te Houthem. Gerlachus knielt naast zijn nederige verblijfplaats voor een crucifix, hij heeft een geopend boek voor zich.

6. Gerlachus het Evangelie en de zedenleer aan zijne gewestgenooten predikende. Op een eenvoudig, klein altaar staat een kruisbeeld en doodshoofd, er is veel volk rondom geschaard.

7. De kluizenaar deelt vleesch en andere spijzen aan de armen uit.

8. Gerlachus wordt op zijn bedevaart naar de St.-Servaaskerk te Maastricht door den duivel bekoord. In 't verschiet de muren en wallen van Maastricht.

9. Het wonder der verandering van water in wijn: Gerlachus staat bij de put en houdt de oogen ten hemel gevestigd.

10. Sterfbed van Gerlachus. De heilige ligt op een bundel stroo. Terwijl de heilige Teerspijze hem door den onbekenden priester wordt toegereikt, heft een engel zijn hoofd omhoog. Er schiet een lichtstraal uit den hemel op het gelaat van den stervende.

Behalve deze reusachtige schilderingen vindt men in de kerk nog de hemelvaart van Christus, de tenhemelopneming van Maria en Abraham's offer, die de gewelven versieren.

Onze gravure, voorstellende den H. Gerlachus in den boom, bevindt zich ook in de eerlang een bezoek meer dan waarding zal zijn.

Ik heb gemeend eenigszins uitvoerig te mogen zijn betreffende den kluizenaar beroemden kluizenaar uit het Geul-dal; in het volgend nommer zal ik eenige merkwaardige bijzonderheden aangaande Houthem mededeelen