De Beiaard. Jaargang 2

[p. 365]

Staatkunde

HET oeconomisch leven begint ook in ons land langzamerhand te kraken. De voortbrenging en verdeeling, het verbruik en gebruik van voedingsmiddelen en andere levensbehoeften, zijn uit hun oude banen gerukt, zonder dat er nieuwe zijn gevonden, waarin hun vaste en regelmatige voortgang is verzekerd. Welbezien was tot voor korten tijd het gansche oeconomische systeem een absolute-vrijheid-systeem. De landbouwer kon den bodem aanwenden tot het gebruik door hem het meest gewenscht en in zijn voordeel geacht. De fabrikant vervaardigde wat hem beliefde, en had als eenigen maatstaf persoonlijk winstbejag. In groot- en kleinhandel werden de belangen der afnemers eenvoudig dienstbaar gemaakt aan het eigenbelang, het volkswelzijn speelde daarin niet of nauwelijks een rol. Van hun kant waren de consumenten in aard en omvang van hetgeen zij aan stoffelijke goederen voor zich opeischten aan geen andere beperking gebonden dan aan den inhoud van hun beurs. De overheid waakte alleen tegen kwade praktijken en tegen bedreiging van de volksgezondheid.

De belemmering in het vrije ruilverkeer met het buitenland, de stremming van den invoer ook van over zee, heeft een steeds grootere schaarschte van onze levensbehoeften teweeggebracht en daarmede tevens den bestaansgrond voor de oude oeconomische structuur ondergraven. Langzamerhand heeft èn in de productie èn in het ruilverkeer èn in de consumptie de vrijheid van het individu een groot deel van hare rechten moeten prijsgeven aan de gemeenschap. En deze vrijheid wordt door de overheid om zoo te zeggen dagelijks in een nauweren greep geklemd.

Beziet men den gang van zaken in chronologische volgorde, dan blijkt, dat het eerst de handel aan banden is gelegd door voorwaardelijke of onvoorwaardelijke verboden van uitvoer. Daarna heeft men gekregen de beschikbaarstelling van levensmiddelen van Rijkswege, de vaststelling van maximumprijzen in den handel voor sommige levens-

[p. 366]

behoeften, geleidelijk gevolgd door die voor andere. De inbeslagneming van granen en andere landbouwproducten greep evenzeer in in het vrije ruilverkeer. De rantsoeneering beperkte het recht van verkoop en tevens de mogelijkheid voor den gebruiker, om zich, voorzoover zijne middelen dit toelieten, in het bezit te stellen van hetgeen hij voor zijn gebruik noodig, nuttig of wenschelijk oordeelde. En eindelijk is in het voortbrengingsproces ingegrepen door overheidsvoorschriften aangaande de bebouwing en het gebruik van den bodem.

Al die maatregelen en nog vele andere zijn één voor één noodwendig gebleken, teneinde aan alle staatsburgers een behoorlijk aandeel in de beschikbare voorraden te verzekeren, en wel een aandeel ook voor de minst kapitaalkrachtigen bereikbaar. Dank het treffen dier maatregelen is de volkskracht en het oeconomisch evenwicht in stand kunnen blijven.

Dat hierbij eene methode van geleidelijkheid is gevolgd, naarmate de behoeften daaraan zich deden gevoelen, is een deugd geweest maar tevens een ondeugd. Een deugd in zooverre aan de vrije in de maatschappij levende krachten die vrijheid en het initiatief werden gelaten, zoolang dit met het algemeen welzijn niet strikt onvereenigbaar was. Een ondeugd, in zooverre die ongebreidelde krachten vaak op gemakkelijke wijze van de haar geschonken gelegenheid een met het volksbelang strijdig gebruik hebben kunnen maken. Men denke aan de speculatie die daarvan het gevolg is geweest, waardoor de prijzen van allerlei artikelen soms fabelachtig zijn opgedreven, en die met wat vooruitzienden blik had kunnen voorkomen worden. Men behoefde en behoeft nog niet een voorspellenden geest te hebben, om in te zien, dat de schaarschte vroeg of laat alle voorwerpen van gebruik en verbruik zou of zal aantasten. Tijdige inbeslagneming, prijszetting, distributie en rantsoeneering is en zal blijven het eenige middel om de verdeelende rechtvaardigheid voor het geheele volk te betrachten en het ook den kleinsten burger mogelijk te maken daarvan te profiteeren.

[p. 367]

Hoe meer en hoe langer alle dagelijksche en noodzakelijke levensbehoeften: voeding, kleeding, behuizing, brand, licht, onderwijs, verkeersmiddelen op normale prijzen blijven, des te minder en des te minder snel zal het loonvraagstuk buiten zijne tegenwoordige grenzen treden, en tot gevolgen leiden, die gerust onberekenbaar mogen worden genoemd. Want wil niet door toenemende duurte van al die goederen, wier bezit en genot voorwaarde is voor een menschwaardig bestaan, oeconomische verarming en daarmede zedelijke inzinking over een deel van ons volk komen, dan zal een algemeene stijging van het meerendeel der inkomens niet lang meer op zich kunnen laten wachten. Doch daarmede zal een tweede probleem in het volksleven zijn geworpen, waarvan de oplossing uiterst moeilijk zal wezen, en waarbij eerst na veel tweedracht, veel strijd en veel ellende het beoogde doel zal kunnen worden bereikt. De teekenen des tijds zijn daarvoor te beduidend.

Zoolang Nederland op zich zelf blijft aangewezen en door de oorlogvoerende mogendheden wordt geïsoleerd, schijnt dus een toenemende overheidsbemoeiing onontkoombaar. Zelfs zou het oogenblik kunnen aanbreken, waarop ook de nijverheid in grooteren of kleineren omvang tot voorwerp van regeeringszorg werd verklaard. Men noeme dit desnoods staatssocialisme. Maar wat beteekent een woord tegenover noodzaak?

De kunstmatige prijszetting vertoont natuurlijk ook haar keerzijde. De enorme kosten daarvan zullen door het Rijk met het middel van onteigening, dat men belastingen te noemen pleegt, moeten worden goed gemaakt. Want het ongelimiteerd sluiten van leeningen drijft in de richting van het staatsbankroet. Nog zwaardere inkomstenheffingen, gevolgd door gedeeltelijke vermogensonteigeningen, liggen dus, als de toestanden niet spoedig verbeteren, in de historische lijn. Trekt men die lijn verder door, dan komt men tot eene economische nivelleering, die slechts een overgangsfase zou vormen tot een zuiver communistische gemeenschap.

[p. 368]

Intusschen zal het wel niemand aan zooveel levensmoed ontbreken, om te durven veronderstellen, dat de crisis van het oogenblik inderdaad tot deze consequentie zal voeren. Wel strijden de oorlogvoerende volkeren op leven en dood met elkander, en schijnen revolutie en anarchie op het wereldtooneel hoofdrollen te gaan spelen, maar dat het gezond verstand der massa het tenslotte zal winnen van de oorlogspsychose, daaraan mogen wij toch niet twijfelen.

Dat zware tijden nog te wachten staan, wie zal het ontkennen? En dat de vrede in oeconomisch opzicht dadelijk eene groote ontspanning zal brengen, wie verwacht het? Eerder nog mag worden aangenomen, dat het huidig proces zoo diep heeft ingevreten in de individualistische en egoïstische strevingen van voorheen, dat deze, herboren en gelouterd, slechts dienstbaar aan het welzijn der gemeenschap in de toekomst haar bestaan zullen kunnen voortzetten.

Arnhem, 24 October 1917.

J.R.H. svan Schaik