Dat batement van recepten

Een secreetboek uit de zestiende eeuw

[p. 7]

Inleiding

1. Het ‘Batement van recepten’.

Het secreetboek dat hier wordt herdrukt, is van Italiaanse origine. Het verscheen te Venetië, waarschijnlijk voor het eerst in 1525, als Opera nuova intitolata Dificio di recette¹, het Gebouw, het edificium, le bâtiment of het Huis der recepten (Sander, nr. 6480).

Het werk bleek al vlug een grote populariteit te genieten en werd in de loop van de zestiende eeuw in geheel Westeuropa verspreid. In deze internationale bekendheid speelde de Franse vertaling een grote rol. Zo was het langs deze Franse vertaling om dat het werk ook in de Nederlanden bekendheid kreeg, waar er ook al snel, naast een Franse versie, een vertaling in het Nederlands in omloop werd gebracht.

Het werk was duidelijk bedoeld om in de praktijk veelvuldig te worden geconsulteerd, gebruikt en verbruikt. Alhoewel het boek herhaalde malen werd gedrukt en dit vermoedelijk in steeds groter wordende oplagen, is het aantal bewaarde examplaren van elke druk dan ook gering. De meeste exemplaren zullen wel zo intens gebruikt zijn dat ze uiteindelijk, beduimeld, los in hun band hangend en ‘verbruikt’ werden weggegooid. Dit is een lot dat zovele populaire, praktische handboeken is te beurt gevallen. Dat was nu eenmaal de prijs die ze voor het op de dagelijkse praktijk gericht zijn moesten betalen.

Van veruit de meeste drukken die ons bekend zijn is slechts een enkel, soms onvolledig exemplaar bewaard. Het

1 Vier van de hierna vermelde drukken komen niet in de Index aureliensis (Baden-Baden, 1962 e.v.) voor, twee Franse en twee Nederlandse. Alle drukken zijn in 8^o en bevatten geen houtsneden.

[p. 8]

is dus meer dan waarschijnlijk dat er nog andere drukken zijn geweest, waarvan geen enkel exemplaar is bewaard gebleven.

De hiernavolgende lijst van drukken van de Franse en de Nederlandse vertaling beperkt zich tot de zestiende eeuw. Volledigheid werd betracht maar kan uiteraard niet worden gegarandeerd.

De inhoud van alle uitgaven is substantieel dezelfde maar kleine verschillen en toevoegingen komen voor, zoals uit de vergelijking van enkele drukken duidelijk is gebleken.

A. De Franse Vertaling.

1.	Traicte nouueau, Intitule Bastiment de receptes: Nouellement traduict de Italien... contenant trois petites parties de receptaires ... Oultre la precedente impression ont este adioustez aulcuns secretz pour les malades des femmes tant en trauail denfant que aultrement (Lyon, 1541).
2.	Zelfde titel als nr. 1. (Anvers, 1541: Mathieu Crom). Een exemplaar bevindt zich in de BL (1038.a.1). De nrs. 224-258 uit de hierna uitgegeven Ned. vertaling komen hier niet voor.
3.	Zelfde titel als nr. 1. (Poitiers, 1544: Iacques Bouchet). Een ex. bevindt zich in de BN (Res. Te 18/5 p. T 73). Onder de hoofding: ‘Aultres secretz Adioustez oultre les precedentes impressions ‘treffen we hier de nrs. 224-250 uit de hiernavolgende Ned. tekst aan. De nrs. 251-258 echter ontbreken er, maar zijn er vervangen

[p. 9]

	door vijf recepten (die niet in de Ned. tekst voorkomen): Recepte pour garir mallaundres et grappes de cheuaulx; Pour rompre vng fer de cheual; Pour garder froumaige de pourrir; Pouldre de senteurs; Aultre pouldre de senteurs. Op het einde is er een ‘table des choses contenues en ce present liuret ...’.
4.	Zelfde titel als nr. 1 (Lyon, 1548).
5.	Zelfde titel als nr. 1 met toevoeging op einde: Auecq certains remedes contre la peste. Item Le plaisant jardin de receptes ... (Anvers, 1555: Ihean Richart). Een ex. bevindt zich in de KB Brussel (VI 26.662 A), een ander (onvolledig) in de BL (1169.a.3). Deze editie bevat op het einde een tweede werkje (Sig. Lij^r - tot einde) dat een apart titelblad heeft: Le plaisant iardin des receptes, ou sont plantez diuers arbrisseaulx & odorantes fleurs du creu de Philosophie naturelle cultiue par Medecins tres-expertz en phisique speculation, contenant deux parties: La premier tractera des remedes pour maladies suruenantes au corps humain. La seconde de plusieurs ioyeussetez a faire en toute honneste compaignie. Item plusieurs receptes pour faire pouldre a Canon. Item la medecine de Maistre Grimache, contre plusieurs maladies. Item plusieurs nouueautez composez par Symon de Milan. Traduit de langue Italique en Francoys par Mais-Quillery de passebreue.

[p. 10]

Le plaisant iardin des receptes dat hier als aanhangsel werd toegevoegd blijkt dus eveneens een Italiaans boekje te zijn dat door Quillery de Passebreve in het Frans werd vertaald^2. Het bestaat uit vijf traktaatjes, drie anonieme en twee, respectievelijk toegeschreven aan een Maistre Grimache en aan Symon de Milan. De ‘nouveautez composez par Symon de Milan’ zijn prozarecepten maar ‘la medecine de Maistre Grimache’ verdient onze bijzondere aandacht. Het bestaat immers uit veertig nep-recepten op rijm, met op het einde een aantal zonderlinge recepten in proza om vogels en dieren te vangen. Een voorbeeld ter illustratie van dit zonderling en zeer interessant geheel: Tant en yuer comme en este Pour auoir le gosier plus frais, Il fault sans contrariete Boire souuent a longs traicts, Il fault sans contrariete Boire souuent a longs traicts. Et auoir tousiours le vin pres Bon de saueur, et de couleur: Et retenez pour tout expres, Quil vault mieulx boire du meilleur. Ook het tweede deel, de ‘ioyeussetez a faire en toute honneste compaignie’, truukjes om het gezelschap te amuseren en te verbazen, bevat veel zonderlinge zaken.

6.

Zelfde titel als nr. 1. (Lyon 1559). Uit de zeventiende eeuw signaleren we nog uitgaven te Troyes: ca. 1660 door D. Clement, een van

2 Het. verscheen ook als afzonderlijke boekje: Le iardin des receptes (Poitiers [1540 ?]: I. Bouchet). Een ex. bevindt zich in de BL (C. 31.b.36).

[p. 11]

ca. 1665, en een van J. Oudot in 1699. Ook te Lyon werd het werkje in 1693 herdrukt door Jacques Lions. Uit de achttiende eeuw is er een uitgave te Troyes van ca. 1770 door Jean Antoine Garnier, en uit de negentiende twee uitgaven te Montbeliard: 1824 en 1828.

B. De nederlandse vertaling.

1.	Een nieuwe tractaet / ghenaemt dat Batement van recepten / inhoudende drye deelen van Recepten. Nv van nieuws gecorrigeert ende verbetert. (Antwerpen, 1549: Hans de Laet). Het enig bekende ex. bevindt zich in de UB Gent (Res. 491)^1. Zie afb. titelpagina. Het is dit uniek ex. dat hier wordt herdrukt.
2.	Een nyeuwe Tractaet / ghenaemt dat Batement van recepten, inhoudende drie deelen van recepten. Nu van nyeuws ghecorrigeert ende verbeterd. (Antwerpen, 1551: Hans de Laet). Een ex. in de U.S. Nat. Libr. of Medicine.
3.	Een Nyeuw Receptboexken. Inholdende veel ende mennigerhande wel geapprobeerde schoone Secreten ende Consten / Ende is ghedeelt in Dry Deelen. (Rees, 1578: Derick Wylix van Santen). Een exemplaar bevindt zich in de UB Gent (H 1845). Op de titel na is dit een zogoed als ongewijzigde herdruk van nr. 1 (of 2) hierboven. Wel zijn er kleine verschillen in spelling maar veranderingen als Inhaldende i.pl.v. inhoudende op het titelblad zijn weinig talrijk. Op het einde zijn zes didactische spreuken op rijm toegevoegd. De eerste luidt als volgt:

1 M.T. Lenger, Bibliotheca belgica (Bruxelles, 1964), s.v. Tractaet.

[p. 12]

[p. 13]

Doe ict hadde ende conde gheuen / Doe most iet mit den vrienden leuen / Mer nv is mij dat guedt ontgaen / Nv sint mij die vrienden afghestaen / Die Buydel is mij gheworden licht / Sij sien my wel / sy en kennen mij nicht.