Band. Jaargang 15

[p. 264]

Traditie en Vooruitgang

De mensheid wordt steeds bedreigd door twee calamiteiten: de traditie en de vooruitgang. Dat schreef Paul Valéry. Ik stel u voor ons daar niets van aan te trekken. Wij zijn bezig vooruitgang te boeken en een traditie te vestigen. Ik bedoel het tijdschrift ‘Band’. Ik zou ook kunnen zeggen: dit immens rijk, Belgisch-Kongo. Maar dan zouden er sommigen grote ogen opzetten en vragen welke gemene maat er bestaat tussen een eenvoudig tijdschrift en de groei van een indrukwekkend stuk continent. Straks kom ik er toe naar een bepaling te zoeken voor de betrekking tussen die beide entiteiten. Laat ik mij vooreerst over de vooruitgang van de Band-beweging verheugen. Want het gaat over nog meer dan een tijdschrift.

Ik doe deze maal in Kongo alles averechts. In 1951 rekende men mij bij de pelgrims van het droog seizoen. Deze keer ziet men uit of ik soms niet door de beruchte ‘coup de bambou’ zal getroffen worden. Toenmaals bestudeerde ik Kongo in de papieren van Leopoldstad en zoals in elke moderne staat zijn zij overvloedig. Nu reed ik van Stanleystad twee duizend kilometer in de broesse en kon er horen, dat gij allen in deze hoofdstad zoals de tong zijt, waarvan de oude Perzen reeds zeiden, dat zij het beste en het slechtste ter wereld is.

Eén ding kan ik getuigen: ik heb over de Bandbeweging in geheel Kongo slechts aanhankelijkheid aangetroffen. Ofwel was het onvoorwaardelijke gehechtheid, ofwel was het constructief ongeduld om te verbeteren en uit te breiden. Ik ben zeker dat de hoogste autoriteiten van Kongo zulke gevoelens voor zich zelf benijden en ze ‘Band’ alleszins gunnen. Overal is mij gebleken dat men voor ‘Band’ de vooruitgang wenst. Dit verlangen is verweven met ontegensprekelijke vreugde om het voortzetten van de traditie, het bundelen en verenigen, het scheppen van eenheid en dan, in die geest, het vieren van vele lustra. Het gebied van de schrijver strekt zich uit, gij weet het, tot de schoonheid der bloemen en der vruchten, tot de kennis van het menselijk hart, tot het peilen van de geheimen van Anna Karenina en consoorten, maar ook soms met al wat met de samenleving der mensen en het geweten samenhangt. Ook in Kongo.

Nu moet ik vooraf bekennen, dat de verwondering tot mijn vele argeloosheden behoort. Het verwondert mij, dat een zekere ‘abbé Froidure’ te Brussel en nog meer een zekere ‘abbé Pierre’ te Parijs in onze oude westerse wereld, na twintig eeuwen beschaving, nog iets te doen vinden. Op geheel mijn reis in de broesse was ik onbevangen genoeg om niet mijn critische zin voorop te stellen, zoals veel toeristen doen, die wantrouwig suggereren, uit ideologisch ongeduld: het cannibalisme van die brave zwarten is verdwenen, maar het is vervangen door een cannibalisme van verfoeilijke blanken, die zwartjes verslinden. Niets in deze wereld is absoluut en volmaakt. En het zou wel bedroevend zijn, als de blanken bij hun beschavingswerk elkaar meer dan dienstig is verslonden. Wij hebben zulke

[p. *45]

Lustrumviering Academische zitting
Hoofdredacteur O.V. Spitaels spreekt...

Maurice Roelants spreekt...

[p. 265]

dingen bij gewelddadige revoluties en oorlogen in Europa beleefd. Europa had daarvoor de tijd. Gij hier niet. De mensheid groeit naar grote entiteiten en naar een soms iets te verwarde eenheid. De redelijke en onredelijke mensheid slaat u gade. Gij hebt drie kwart eeuw gehad om uit veel duister en zwart de ideale ‘cité des hommes’ te stichten. Nu wordt men zeer gehaast, soms wat lichtzinnig. Niets is zo gevaarlijk als met alles tevreden te zijn en eindeloos geduldig. Maar even ergerlijk is het lynxoog dat het welslagen en de grootheid voorbijziet.

En nu moet ik u bekennen, dat ik met Vondeliaanse onnozelheid, talrijke redenen heb gevonden om te bewonderen. Ik zag immers de ware broessepater in een verloren gehucht een kapel en school bouwen in de eenzaamheid van het oerwoud, - een keteltje apenvlees met huid en haar stond naast hem te sudderen vóór een dorpshut. Ik liet mij voorrekenen, dat in dit land zo groot als een gestolde oceaan, in juist een halve eeuw een spoornet werd gebouwd, dat 400 kilometer langer is dan dat van België, juist gemeten 2.400 Km. Ik liet mij door een hoog magistraat de détails vertellen van zijn tochten in de broesse, anno 1932, negen maanden aan één stuk met 60 dragers. Toen kon een substituut na acht maanden, op het bericht, dat hij naar zijn standplaats terugkeerde, van hogerhand een telegram ontvangen met als inhoud: ‘Het feit dat gij acht maanden in de broesse verblijft is geen voldoende reden om niet voort te doen’. Er is geen kwarteeuw sindsdien verlopen en over een rijk van tachtig maal een woest België is een geordend rechtsapparaat geschapen. Ik ontmoette territoriale agenten en gewestbeheerders, geneesheren en sanitaire inspecteurs. Zij spraken mij over hun pionierswerk in de broesse. Het was een schone tijd. Hun hart kan niet vergeten.

En nu, in de tijd van auto, ijskast en radio? Nù is het natuurlijk dat een jongen van 25 jaar, die in België klerk tweede klas zou zijn en potloden zou mogen scherpen, over berg en land rijdt om er weken aan een stuk financies te controleren. Nù is het een liefelijk tijdverdrijf volledige missies, volledige lekenscholen, volledige ziekenhuizen te bouwen, zoals er weinige in het moederland geoutilleerd zijn. Nù constateert men dat onbewuste bouwers aan een groot rijk een andere tijdsrekening hebben dan wij in Europa. Meer dan eens hoorde ik verklaren zoals te Luluaburg: - ‘Dit is de oude stad, zij stond er reeds toen ik hier kwam in 1952, maar dit is de nieuwe stad. Dit is het oud inlands dorp en dit is het nieuwe’. Als ik spreek van mijn oud kasteel, spreek ik van zeven honderd jaar geschiedenis, moord en brand, groei van een orde en een schoonheid uit de geledingen van vele eeuwen. Mijn kasteel is niet volmaakt. Het uwe, in zijn economische, sociale, religieuse structuur, uit het niets opgetrokken in minder dan drie kwart eeuw, verzoent mij met wat Pascal heeft opgetekend over ‘la grandeur et la misère de l'homme, ce roi déchu’. En durf ik er aan toe te voegen: ‘qui se rachète souvent’.

Ge merkt het wel, dat ik niet zonder beven en vrezen en bewonderen dit Kongolese epos beschouwd heb, waarvan niet alle onderdelen te overzien

[p. 266]

zijn. Ik zag Leopoldstad vijf jaar geleden. Ik zie het nu. Leopoldstad op zich zelf is voor mij een even grote bron van ergernis als de giraf voor de Ier, die gebelgd door zo'n hoogopgeschoten dier, verklaarde: - ‘Neen, dat beest bestaat niet’. Ik ook zou moeten protesteren: - ‘Die hoofdstad aan de Kongostroom bestaat niet. Zoals in het binnenland al die imposante gebouwen en instellingen niet bestaan. Het kan niet. Aangezien ge met minder dan 100.000 blanken zijt, al te dikwijls overbelaste kariatiden, die deze nieuwe samenleving schragen’.

Erger zelfs. Ik zou mijn stem kunnen voegen bij die van nationale en internationale bedillers en vragen: - ‘Wanneer trekt ge u een tikje beschaamd, uit een land terug, dat ge als een wildernis hebt betreden en waarvan ge de ongelukkige bewoners, naast misschien iets van onze eigen menselijke euvelen, reeds zoveel van de menselijke waardigheid hebt geschonken?’ Dat doe ik evenwel beslist niet. Ik heb met nog onontbolsterde inlanders gesproken en met zwarten, die de volledige ontvoogding nabij zijn. Ik zag hier en ik volg in het moederland de tekenen om naar een gemeenschap van vrije mensen te streven, die hun lot en hun welvaart in een sterke verbondenheid het veiligst weten. Ik ken het fatalisme, dat als tijdsgeest wordt versleten, alsof de splijtzwammen het universeel en altijd winnen. Ik geloof er niets van. Ik geloof, dat alle menselijke wil er moet op gericht zijn het werk van iedere dag altijd te herzien en te verbeteren - en om zich zo zuiver mogelijk te affirmeren. Ik geloof in het geduld en in de dapperheid, al is mij het scherpzinnig woord bekend van Adlaï Stevenson, ‘dat zoveel verachterden hun eigen dwaasheden willen doen’. Maar ook onder de blanken zijn er tragen van geest en verachterden.

Omdat ik dat alles diep geloof, waag ik het een verband te leggen tussen uw reusachtige beschavingstaak in het hart van Afrika en deze schijnbaar zo minieme beweging rond het tijdschrift ‘Band’. ‘Band’ is vijftien jaar geleden voorgegaan in een werk van zelf-bevestiging, van volharding, van trouw aan het eigen wezen, zowel als van nationale trouw zonder meer, van waardering en begrip voor al onze landgenoten, in welke taal ze ook liefhebben of leven. ‘Stak er zóveel achter een vers of een bladzijde Vlaams proza, of ze eerste vingeroefeningen waren, zoniet volwaardig gaaf?’ zou Meneer Jourdain vragen. Mijn antwoord luidt onvoorwaardelijk: ja. Van stonde af aan is immers in ‘Band’ gecristalliseerd geweest het verlangen van alle Vlamingen, die aan de Kongolese opbouw meewerkten, het verleden en de toekomst te verzoenen op het hoogste niveau van onze nationale mogelijkheden. De schoonste vormen van hun verleden beginnen bij Ruusbroec en Hadewych, bij Van Eyck en Memling, bij Mercator en Dodoens. Dat verleden vertoont inzinkingen, die zij nooit duurzaam hebben aanvaard. Een volk dat uit Brueghel stamt en slim is als Reinaert de Vos wil herleven rond Guido Gezelle's, Constant Permeke's en soortgelijken. Het wil vooral meebouwen aan de toekomst, zijn deel van lasten en rechten dragen, en niet zoals een schalk het zeide: - ‘Gij draagt de koffer en ik zal de verantwoordelijkheid dragen’. Dat is nooit mogelijk

[p. 267]

gebleven voor een volk, waarin de wil tot zelfvervulling werkt. Het is zodanig waar, dat wij die in de ziel van deze zwarte stammen nieuw licht brengen, eens de koffer en de verantwoordelijkheid zullen moeten delen. Moge het zijn met de kracht om alle ontbinding tegen te gaan.

Zo zie ik dan ‘Band’: een waarachtig bindmiddel tussen allen die van goede wil zijn in Kongo zelf, tussen allen die van goede wil zijn en solidair in Kongo en het moederland. Er is bij ons geen schrijver van betekenis, die niet, over alle politieke en filosofische scheidingen heen, zijn hart aan ‘Band’ heeft weggeschonken. Er is een solidariteit, die mooier is dan het mooiste vers en de mooiste bladzijde proza. Het lijdt geen twijfel, dat achter deze Band-beweging nog iets meer is geprofileerd dan een loutere cultuurbeoefening. ‘Band’ is het symbool geweest en is het gebleven van de volledige gelijkwaardigheid en onderlinge eerbied van alle Belgen in Kongo. Daar waar er nog iets schort, zó is mij overal gebleken, hetzij in onderwijszaken, in administratieve of justitiële aangelegenheden, daar waar men nog wacht op practische uitvoering van toezeggingen uit de Koloniale Keure van 1908, kijkt men op naar het voorbeeld van maatgevoel en eigenwaarde, dat ‘Band’ steeds heeft gegeven en waarmee het de eenheid, zonder bitterheid of lauwheid, heeft gediend.

Want laten we wijs zijn: welke scheef geladen wagen kan goed getrokken worden in een wereld, die zoveel verwarde karresporen openlegt? Alle harmonie wordt veroverd op veel middenpuntvliedende krachten. Er werken er genoeg van buitenaf. Hoe zouden de Belgen van alle rang en stand, van alle gezindheid, niet de grootste eenheid betrachten?

In mijn argeloosheid vraag ik mij zelfs af, waarom de vertegenwoordigers der meerderheid van alle Belgische burgers, zoals in de buitenlandse aangelegenheden, in de Kongolese zaken, niet de vaste lijnen zouden kunnen vastleggen, die hier de blanken onderling, zowel als de zwarte partner, in de grootst mogelijke eendracht verenigt? Hoe zouden de blanken de zwarten te zijner tijd een loyaal deelgenootschap kunnen voorstellen als ze hun eigen wil om onderling samen te werken niet telkens opnieuw harmoniseerden?

‘Band’ heeft geholpen om door dik en dun die harmonie te scheppen, in een wereld in wording, die wij in geen geval aan zijn natuurlijke of onnatuurlijke krachten van ontbinding mogen prijsgeven. Het is mijn innige overtuiging, dat zoals de Franstalige literatuur, de Vlaamse literatuur in dit Afrikaans rijk tonische krachten kan opdoen. Wat er ook van zij, ik vier u, ik wacht rustig om aanwezig te zijn op uw tiende lustrum. Wij hebben een trek van Uilenspiegel. Hij kon, laten we het nooit vergeten, ongemeen guitig zijn. Maar bovenal was hij rechtschapen en dapper. Ook ‘Band’ zal het blijven, op het plan der cultuur, afstraling van wat zijn stichters bij hun medewerken aan de opbouw van Kongo hebben nagestreefd: eenheid, bij alle verscheidenheid.

Maurice Roelants.