Band. Jaargang 14

[p. 119]

Het Vlaams van Gezelle tot Heden

DE letterkundige heropstanding van Vlaanderen begon bij Hendrik Conscience en Guido Gezelle. Conscience schreef iets zo onnederlands en uit het Frans, de taal van zijn vader, vertaald, dat hij er thans onleesbaar door wordt. Zijn biograaf, de uitgever Eug. De Bock, van ‘De Sikkel’, heeft daarom enkele van zijn beste werken in goed Nederlands omgezet en heruitgegeven. Eigenaardig genoeg is dat op het eerste zicht vanzelfsprekend en verstandig experiment niet geslaagd. De devoten van Conscience, eenvoudige lieden, worden door zijn stijl niet gehinderd en de ontwikkelden, die door de nieuwe tekst moesten teruggebracht worden tot hem die ‘zijn volk leerde lezen’, vonden hem er niet in weer. De stijl schijnt onafscheidbaar verbonden te zijn met de inhoud van de verhalen. Modern correct Nederlands maakt de romantische naieviteit ervan onnatuurlijk en ongenietbaar.

Guido Gezelle vermeed welbewust, princiepshalve het ‘Hoog-Hollands’. Zo noemde hij het Nederlands. ‘Af moeten wij daarvan, schreef hij, af en steeds verder af.’ Hij vreesde er protestants gevaar van, zag in het gebruik ervan gemis aan vaderlandsliefde en daarbij was het zijn kunstenaarsdroom zich uit de volkstaal een kunsttaal te scheppen, wat hem wel is gelukt.

De Van Nu en Straksers brachten het door Conscience en Gezelle uit de schijndood heropgewekt leven tot bloei. Zij wilden met Vlaanderen doen wat Van Deyssel voor had met Holland: het ‘omhoog stoten in de vaart der volkeren’. Voor August Vermeylen moesten wij ‘Vlamingen zijn om Europeeërs te worden’. Uiteraard waren de Van Nu en Straksers dus geen taalparticularisten. Maar zij waren woordkunstenaars en als zodanig dweepten zij met Gezelle die zij in Holland hebben bekend gemaakt. Hun twee grootste figuren, Streuvels en Karel Van De Woestijne, waren op verschillende wijze taalparticularisten. Gemakshalve noemt men de taal van Gezelle en van zijn neef, Stijn Streuvels, West-Vlaams, maar geheel juist is dat niet. Zij zochten ook oude vergeten woorden op die in West-Vlaanderen niet meer mondgemeen zijn. Van De Woestijne was zeker geen bewust taalparticularist, maar practisch zeker ook geen Algemeen-Nederlands-er. ‘Il prenait son bien où il le trouvait’. De ‘star’ van:

‘Ik ben met u alleen, o Venus, felle star’

nam hij bij Vondel,

‘Zou'n wij geen glaasken mogen drinken’

nam hij uit de volksmond en men moet zijn Gents dialect, zwaar, gedragen en slepend, kennen om te weten vanwaar het vers komt:

[p. 120]

‘Het huis mijns vaders waar de dagen trage waren’ en van waar zijn predilectie voor ‘reeuwsch’, ‘beursch’ en ‘torf’.

De strijd voor het algemeen beschaafd en tegen het taalregionalisme ontbrandde eerst goed na de eerste wereldoorlog. De letterkundigen van mijn generatie, die toen mondig werden, Wies Moens, Marnix Gijsen, Paul Van Ostaeyen, banvloekten met convictie het particularisme en legden zich met beslistheid toe op het schrijven van algemeen Nederlands. Ik was de enige inconsequente onder hen en dan nog mijns ondanks. Mijn verzet tegen wat ik toen het literatureluren noemde, deed mij in een reeks novellen, gebundeld in ‘Volk’ en ‘De dood in het dorp’, trachten te bewijzen dat een zeer nerveuze artistieke taal zo eenvoudig kan zijn als de volkstaal. Felix culpa, ik ben er nog altijd blij om omdat mijn private ontdekking van de artistieke schatkamer in de volkstaal mij behoed heeft voor het tijdens beide wereldoorlogen erbarmelijk Vlaams minderwaardigheidsgevoel tegenover Nederland, d.i. voor het overschatten van het algemeen beschaafd en het onderschatten van het Vlaams.

Het heette dat elk taalgebied een ‘spraakmakende gemeente’ heeft die de taalwet stelt en dat die gemeente voor onze taal Nederland was. Al wat in Vlaanderen werd gezegd en geschreven en niet gangbaar was in Nederland, moest wegvallen, vergeten worden, uit de taal verdwijnen. En omgekeerd. Al wat Nederland zei en schreef en Vlaanderen niet, moest in elke Vlaamse mond en pen komen te liggen en te zitten. Wij moesten jij-en en jou-en alhoewel een rijke taal als het Engels dat niet doet en een onvermijdelijke evolutie ons geheel natuurlijk van uit de schrijftaal aan het brengen was tot het spreektaalonderscheid van U en ge, gij. Onze klokskens, huizekens en beeldekens moesten klokjes, huisjes en beeldjes worden, alhoewel er in het gebruik een groot sentimenteel verschil tussen die twee vormen kan bestaan en de latijnse talen erg blij zijn verschillende verkleinvormen te bezitten: ito, illo, enz. Onze ommegang en omloop moest een parcours worden, van onze twee woorden voor boulevard, lei en laan, moest het eerste wegvallen, want Nederland kende het niet. Een zekere Constant Peeters maakte een soort woordenboek van wat wij wel en de Hollanders niet zeggen en hij beval ons zonder een spier te vertrekken een massa mooie, eeuwenoude, goed Nederlandse woorden door de Vlamingen voor de Nederlandse taal bewaard, stante pede op te geven. Het mooiste was dat als één gemeente niet wenste dat wij ons taaleigen verloochenden, onze taal ontkleurden en verarmden, het juist onze spraakmakende gemeente, Nederland, was. Juist Nederland genoot van de sappige gesmijigheid van het Vlaams, het nam graag woorden van ons over, b.v. zinderen. Maar zelfs de glimlach van Nederland, die er nochtans vaak een was van appreciatie, vernederde de arme Vlaming. Hij voelde zich door de hoge wetgevende spraakmakende gemeente uitgelachen.

De echte taalkundigen keren terug tot het gezond verstand. Geheel het Nederlandse volk, zeggen wij, moet elk verkeerd en stuntelig gebruik van zijn taal afleren en zijn taalbezit verrijken. Bijgevolg moet het Vlaamse volk, dat

[p. 121]

lang in daartoe ongunstige omstandigheden heeft geleefd, het meest af- en bijleren. Maar Noord en Zuid kunnen slechts baat vinden bij copenetratie van beider taaleigen.

De taalkundigen stelden zopas een nieuw woordenboek samen, waaruit o.a. het depreciërend en onwetenschappelijk ‘Zuid-Ned.’ tussen haakjes is weggevallen. De Nederlandse taal wordt één. Zij wordt gemaakt door gans het Nederlands sprekende volk. De tijd komt waarin het taalvormend apport van Zuid en Noord gelijkwaardig zijn zal.

Zo ver zijn nog niet onze Vlaamse schoolmeesters en daarmee bedoel ik niet het beroep, maar de geest die van dat beroep terecht zijn naam kreeg. De slechtsten gaan stilaan een beetje, gelukkig toch nog maar een beetje gelijken op onze vroegere Beulemansen, die Vlaams en Frans door mekaar brabbelden en als het er op aan kwam geen van beide kenden. Zij schrijven en spreken ‘hoog-Hollands’ dat Nederlanders al even onecht voorkomt als Vlamingen. De betere schrijven en spreken goed Noord-, maar verleren hun goed Zuid-Nederlands.

In de prozaliteratuur van de jongere generatie wordt systematisch gejijd en gejoud door intellectuelen, burgers, boeren en arbeiders, die dat in Vlaanderen practisch geen van allen doen en dit onder de pen van auteurs die thuis en op straat bij voorkeur dialect spreken. Waarschijnlijk wil men de Vlaamse lezer leren hoe hij zou moeten spreken. Geschoolmeester dus van de schrijver die wat anders te doen heeft. En artistiek fout. Immers personages laten dialogeren zoals zij het zeker niet doen, is artistiek even vals als ze gevoelens toedichten die ze niet kunnen hebben gehad, of gebaren, bewegingen, daden die ze niet kunnen hebben uitgevoerd of begaan. Wij maakten ons in onze jonge tijd soms kwaad op Felix Timmermans, die Nederland met de koddige Vlamingen deed lachen, maar zij die onze Lode's en Jozefientjes onder Noord-Nederlandse ogen laten vrijen in artificieel ‘Hoog-Hollands’ maken ons ook een beetje belachelijk.

Het komt onvermijdelijk, maar het zal nog een tijd duren, eer het algemeen Nederlands, noch Hollands noch Vlaams, in Vlaanderen zal gesproken en geschreven worden zoals het hoort, natuurlijk.

Gerard Walschap