Band. Jaargang 11

[p. 82]

Door Gijsteling

HET is soms niet te geloven hoe het met iemand in de wereld kan vergaan.

Door Gijsteling werkte regelmatig en gaf bravekes heel de verdienste aan zijn Marie af. 's Zondags, na de mis, trok hij een andere broek aan en kroop op zijn duivenkot. Daarin bestond heel zijn genoegen.

Marie's werkzaamheid gonsde door den huis; ze hield de kinderen proper, waste en plaste en verstelde de sleet aan de kleren zelf. Ze had nog een moeder, een menske tot op de draad versleten, haar geheugen nog meer dan de rest. Moeder bezoeken was voor Marie het grootste genoegen. Als Door op zijn duivenkot zat wandelde z'r naartoe, met de kindervoituur en de kleine mannen daarin.

De Gijstelings geraakten zienderogen vooruit. Ze kochten het huizeke dat ze in de Donkvijverstraat bewoonden.

Maar ze hielden niet op hun geld te tellen...

Door en Marie waren nog jong, pas in de twintig. Dan heeft de liefde tot last en zorgen nog grens, werkt nadelig bij overdrijving. Nooit werd de boog bij hen ontspannen.

Op tijd van een maand ging hun huishouden te niet.

Door begaf. Hij brak ineens.

Een gebuurvrouw die zei dat ze 't goed meende, vertelde Marie met veel genoegen dat Door zich misliep in de stad. Hij was op een caféwijf verslingerd geraakt. Marie geloofde het niet, ze dacht dat 't jaloezie was die sprak.

Maar Door begon geld achter te houden en ferm te borrelen. In plaats van een zoen als hij thuis kwam, kreeg ze een harde nondedju naar de kop. Door verspeelde zijn goed werk. Dagen achtereen deed hij geen slag en zat achter de stoof te dromen zonder zijn mond open te doen, of 't was een schots woord.

Ja, d'r scheelde iets met Door.

Op een avond kwam hij niet thuis, heel de nacht niet. Marie schreide in bed. Ze nam de kleine mannen bij zich, en die schreiden met haar mee. Morgen zal ze de kinderen vóór die loebas stellen, hem op de man af vragen wat hij zinnens is.

In de vroegte, met het verschijnen van de dag, stond Door voor haar bed. Hij stonk naar de drank en zwaaide lijk een populier in de wind. Marie twijfelde om te beginnen, met zulk een vent kon niet fatsoenlijk gesproken worden. Haar woede werd als een vlam, losgelaten van haar vuur.

[p. 83]

Door begon echter zelf: ‘Ik moet u iets zeggen.’ Zijn fletse ogen trachtten haar scherp in het gezicht te kijken. Hij boog zich over het bed. ‘Ik ben u zo beu als kouwe pap. Maak dat g'uit mijn ogen zijt!...’ Hij sloeg neer op het deksel en sliep.

Marie droeg de kinderen naar hun beddeke. In haar hemd klom ze de trap af, naar de keuken. Radeloos ging ze op een stoel zitten. 't Was er koud, stil en donker. Ze kon de betekenis van het gebeurde niet ten volle begrijpen, 't vluchtte weg in het onwaarschijnlijke; 't Was te zwaar voor haar denken, te hard en onverwacht. Het woog meer op haar lichaam, ze voelde zich ziek.

Een uur zat ze daar te rillen, klom dan terug naar boven.

Met open, kwijlende mond lag Door op het bed. Ze maakte een doek nat, waste zijn gezicht en trok zijn schoenen uit. Voorzichtig kantelde ze zijn benen in bed en dekte hem onder.

Een trage dag lichtte door het venster. Ze kleedde zich aan en ging naar beneden. Wezenloos deed ze alles naar gewoonte. Ze geloofde niet aan de nacht.

Eerst na de middag kwam Door de trap afgestommeld. Hij liep geeuwend verloren rond. Marie was aan het strijken, sprak niet. Omdat hij op tafel geen plaats vond zette hij zich voor de kast te eten, zijn rug naar heur gekeerd.

- ‘Ik ben blij dat ge 't weet,’ zei hij plots.

Ze zweeg.

Zonder zich om te keren vertelde Door alles. Hij deed geen moeite om het te verbloemen. En dat hij niet loog voelde ze. Nooit had Door haar iets voorgelogen, en hij bleef zich zelf trouw, ook in dwaling. Zijn hele houding was ook geen biecht. Elk woord was als een steenworp en kwetste.

Het sneed haar opeens zo vlijmend scherp, dat ze huilend, als zinneloos met het strijkijzer op hem af vloog. Hij weerde met zijn handen af, het ijzer brandde in zijn vingers. Marie vluchtte naar de voorkamer en stuikte ineen over de wieg en haar kinderen. Door sloeg en stampte heur waar hij raken kon.

Twee dagen werd er tussen hen niet gesproken. Dan kwam hij weer zat thuis, 's nachts, sleurde zijn vrouw uit bed en ranselde heur de kamer uit.

Marie werd ziek. De moeder kwam, paste haar op. Het kinds oudje liep glimlachend van boven naar beneden en van beneden naar boven, te simpel om te vermoeden wat ze kon zien. ‘Wat zijde gij gelukkig. Hoe kunde gij ziek zijn,’ verweet ze haar dochter.

De Zondag verminderde Marie zo opeens, dat ze op tijd van een half uur de helft scheen weggeslonken. En in haar keel lag zo een angstig, kreupel geluid te gorgelen. De moeder liep om de dokter.

De oude dokter Maas hield zich de laatste jaren meer speciaal bezig met kinderbedden, en liefst nog met het kweken van witloof. Hij kende de familie Gijsteling, wat kon daar mankeren?

[p. 84]

Dokter Maas kwam aangeland met een valieske vol gerief voor een kinderbed. ‘Is er haast bij moederke?’

Marie's moeder knikte heftig, gaf altijd iedereen gelijk.

- ‘Geef mij dan ne voorschoot want ik heb de zondagse broek nog aan. En zet ne moor water op de stoof,’ commandeerde hij. Plechtig greep hij een snuifke en 't moederke kreeg er ook een. ‘Wat moet het zijn,’ vroeg hij gereed, ‘een meetje of een peetje?’

Boven op de kamer vond dokter Maas een stille zieke. In de diepe plooien van het hoofdkussen lag een geel gezicht waarin steeds donkerder schaduwen schenen te vloeien. Hij onderzocht Marie en keek opeens moeder aan, ernstig, met 't bloot oog langs boven zijn bril. ‘Nondepitjes, dat is hier geen kinderbed,’ gromde hij, deed zijn voorschoot af en neep het slot van zijn valieske dicht. Hij beluisterde de borst van de zieke en keek weerom geschrokken naar de moeder.

- ‘Die dutsen van kinderen,’ zuchtte Marie en schoof het hoofd heen en weer.

Door zat in de keuken achter de stoof dronken te zeverwenen.

De dokter nam hem de maat met ogen die zwollen van verachting achter de vergrootglazen van zijn bril. ‘Uw vrouw moet berecht worden, en rap. Ze bloedt dood van binnen!’

De moeder begon luidop te bidden.

Een uur nadien zuchtte Marie voor het laatst: ‘Die dutsen van kinderen.’

Bergvliet is een eendere gemeente als overal elders. Na Marie's begrafenis begon er onder de mensen een lelijke praat te ronken.

Door Gijsteling werd op het politiebureel geroepen. Kort en goed, hij had zijn vrouw doodgeslagen beweerde de commissaris. ‘Wablief?!’ Door gaf toe dat hij haar de laatste tijd nog al eens afranselde, maar doodgeslagen?

- ‘Allemaal leugens!’ verdedigde Marie's moeder hem krijsend. ‘Het was het gelukkigste huishouden van uren in 't rond!’ Ze waren begonnen met vijf frank. Vijf, verstaan! En nu? Iedereen was jaloers van dat schaap. ‘Gelukkig dat er een moeder is om de waarheid aan 't licht te brengen!’

De politie verhoorde ook dokter Maas. Die was op dat ogenblik in het boeren-stommerikken-boekje bezig met groentenprijzen te berekenen. ‘Hartaderbreuk’ verklaarde hij bits. Of dachten ze dat hij zijn stiel niet kende?

Het kwam niet zover dat Marie ontgraven werd. Maar Door Gijsteling was op de gemeente van geen tel meer. Een moordenaar die losliep, waar gaat het naartoe, zegden ze. En in den donkeren spraken ze luider. ‘Sla hem dood!’ riepen ze. En hoeveel adders er ook op Door's tong zaten, en hoeveel drift die ook inhielden, hij moest zijn woede wegkroppen.

[p. 85]

Wanneer de overheid zijn twee kinderen, Jan en Frederik, in een weeshuis stak, liet Door voorgoed zijn beer los. Twee maand na de begrafenis van Marie woonde dat caféwijf uit de stad bij hem in huis.

't Barstte nogeens tegen hem los. Helene, heet ze zo? We zullen haar Helenen, dat vergif.

Door had alleen naar het uiterlijke gekeken, en dat was prachtig. Zo 'n fijn afgewerkte postuurkes gelijk Helene liepen er zeker niet veel rond; en een oog zo helder-groot, en een gezicht zo onschuldig-fris open, effenaf om de braafste jongmens de duivel aan te doen. Door ondervond echter dat er vanbinnen ook iets in zat, een tegenstrijdig karakter zo hard als een kei. Het was te laat om dat nog in rekening te brengen, meende hij.

Er ging nog iets meer wringen. Marie in-der-tijd kleedde zich nooit op, of dan toch niet op een in het oog springende wijze, en zij had in haar doen de rust en de eenvoud van een mens die op de plaats gekomen was waar hij wezen moest. Wanneer kameraden Door in de stad ‘onder de mensen’ brachten, als hij Helene zag, schoon en rijp, had hij gedacht thuis geen vrouw te bezitten. En er was iets in hem op de achterste poten gaan staan. Zij had dit met onweerstaanbare vleierijtjes nog wat aangewakkerd... Nu besefte hij dat Helene niet méér vrouw was dan Marie, integendeel...

In hem wrokte een onvoldaanheid. En die ontgoocheling vocht nijdig mee in de strijd tegen haar karakter.

Het begon te schokken en te botsen in hun scheef huishouden. Eens dacht hij in Helene wat te moeten verbeteren met er op te kletsen. 't Gebeurde boven op de slaapkamer. Ze stelde zich te weer, sloeg de zware lavabokan op zijn hoofd scherve-vaneen.

Ze was naar beneden gelopen. Vloekend hij daar achter.

Ze stond in het trapportaal te lachen, maar met de stoofhaak in haar gekruiste armen. ‘'t Is geen Marie waar dat ge mee te doen hebt’, tartte ze.

Door dierf geen stap dichter bij die tigerin komen.

Hij sliep boven, zij beneden. Het was de eerste verjaardag van hun samenwonen.

- ‘Als ge 't nog eens riskeert’, zei ze 's morgens, ‘dan... Hewel, 't broodmes ligt in de schuif, onthou het!’

Hij was razend, maar deed niets.

Na de noen klom ze naar boven. Om uit te slapen, dacht hij. Voor alle zekerheid keek hij eerst in de tafelschuif, sloop haar dan na.

Hij vond het prachtig beest vlammend-naakt, bezig zich te wassen.

[p. 86]

Een felle, gulzige zinnelijkheid hield hen vijftien jaar bijeen. Een leven gebarsten van haat; soms met een schaterlach van pijn.

Zondevuil! Overspel!

In die jaren was mijnheer Verschaeren pastoor op Bergvliet. Een heilige, met smeltend-zoete lach; het kruiske van zijn gezalfde vingers tekende recht wat in zijn parochianen krom gebogen lag.

Bij Door kwam hij van een kale reis thuis. Hij zat met een beschaamde Gijsteling in de keuken, meende dat Helene weg was en sprak bout door. Maar ze had aan 't sleutelgat geluisterd. Ze sprong mee in de dans.

Mijnheer pastoor schudde het stof van zijn voetzolen en nam de vlucht. Uit zelfrespect.

Jaren later probeerde een onderpastoor het nog eens. Het was een geestelijke van de nieuwe soort, zonder zalf en zegening, maar met een soldatenkop en een wil om iets te breken dat behoorlijk sterk was. ‘Gade gij naar de mis Gijsteling?’ begon hij.

- ‘Nooit van zijn leven.’ 't Was Helene die het antwoorden op zich nam. ‘En ik heb de kerk van binnen ook nog nooit gezien.’

Dat begreep de onderpastoor niet al te best; in een christelijk land geboren en nooit een kerk van binnen gezien?

Helene trok de schouders op: ‘Dat moete gij weten als ge 't niet gelooft. Ik ben uit de stad; kende gij daar alle danszalen? Ik wel. En ik verschiet ik daar niet van als gij die niet kent!’

Voor het eerst van zijn leven botste die onderpastoor op mensen die totaal hun geloof verloren hadden. Het viel hem zo onverwacht op het lijf, dat hij niet verder praatte. Hij maakte er zich veel kopbrekens van. 't Had voor uitslag dat hij zijn roeping anders begon te zien. Hij kwam terug bij Door en Helene, wilde hen doen trouwen, ‘om te beginnen’.

Hij kreeg het niet zo ver. Omdat zijn overheid hem voor laster moest in veiligheid stellen. Het stond alles nog eender wanneer hij verplaatst werd.

De onderpastoor was echter mis als hij meende met zijn werk niets te hebben bereikt. Het verschil tussen resultaat en onmiddellijk resultaat. Bij Door was er wel iets aan het woelen gegaan. En het begon heftiger te malen in zijn geweten wanneer hij de tijding kreeg dat zijn zoon, Jan, in het weeshuis overleden was. Er ontstonden herinneringen die in de liefdeloze leegte van zijn leven luidden als klokken.

Hij ging naar de begrafenis en vond ginder een nieuwe zoon, Frederik, bijna een volslagen man. Hij had hem in geen veertien jaar gezien. De jongen zei: ‘Zo, zijde gij mijn vader?’ En dat was al.

De bestuurder vertelde Door dat Frederik een flinke stielman geworden was; in dat opzicht had de jongen zijn opvoeders ten zeerste voldaan.

[p. 87]

Overigens... De jongen was wat dromerig en fantast, maar aan elkendeen hapert iets niet waar? En zoals gezegd, Frederik was een flinke stielman geworden, schoenmaker.

Weer thuis sprak Door er met Helene over om Frederik bij hen binnen te nemen. De jongen kon zijn brood verdienen... 't Vergif spoog vuur en vlam. En 't was kermis, duvelkes kermis. Hij weerde zich met de vuisten, zij sloeg met haar schoen.

Frederik bleef in het weeshuis.

Met de jaren verloren Door en Helene van hun wilde pluimen. Haat en verlangen, 't een en 't ander werd minder heftig.

Door Gijstelings' haar werd grijs. Hij werd een eenzelvig man die zijn levensgang overschouwde en veroordeelde. Hij begon de vrouw in zijn huis te vermijden. Dat dreef hem terug onder de mensen. Hij ging terug op café. Hij hunkerde naar vriendschap.

Het was zolang geleden 't geen hij misdaan had. Door kreeg opnieuw vrienden.

Hij bleef even somber. Omdat het wroeten in zijn binnenste niet ophield. Er lag een gewicht op hem dat hij, noch iemand anders er af kon smijten. Een getekend mens, waarrond de eenzaamheid een engen cirkel trok.

Als hij te veel pinten op had verklapte hij wel eens hoe beu hij het leven was. ‘Ik hang mij nog op’, zei hij koel, als er om gelachen werd.

't Vergif hoorde daarvan. Ze gaf kem de waskoord. ‘Kom’, treiterde ze, ‘ik zal u nen balk wijzen’.

Door vocht er niet om. Dat verwonderde hem zelf. Voor de eerste keer voelde hij dat, 't geen Helene zei of deed, geen invloed meer op hem had. Wat hen bijeen hield was versleten, uitgeleefd.

Door stond alleen. En het ogenblik waarop een onderpastoor met een soldatenkop moest verschijnen, ging voorbij...

Door verspeelde zijn werk, zat niet meer op zijn duivenkot. Hij zat hele dagen achter de stoof tussen zijn knieën op de vloer te staren. Hij had zoveel te bedenken en te berouwen. Zelfs wanneer hij sliep schrok hij wakker van 't geen daar allemaal in hem zo ellendig en verdrietig op gepeinzen lag te wachten.

Helene bespiedde hem wantrouwig. Langs alle kanten zag hij haar hoofd om hem heen.

Op een nacht stapte Door uit bed en klom naar het opperste. Helene luisterde. Hij bleef te lang weg naar heur goesting. Ze nam een kapstok met scherpen weerhaak uit de kleerkast, stak een keers aan en klom hem na.

[p. 88]

Door hing met de waskoord rond de nek aan de balk die ze hem zo geredelijk had willen aanwijzen. Zijn benen stonden met doorgezakte knieën op een kist.

Het bloed van Helene klopte geen slag rapper. De uitkomst had ze reeds lang voor ogen. Kalm zette ze de keers op de vloer, klom naast het lijk op de kist en trok aan de koord. Haar rukken bewoog het lijk; het danste om, en vlak voor haar ogen zag de de grauwe, afschuwelijke vlek van een zelfmoordenaarsgezicht. De glazige, uitpuilende ogen staarden met een vloek op het verloren leven.

Helene schrikte voor 't geen die ogen meer inhielden dan de levende ogen van Door Gijsteling. Ze spraken een verwijt en een gruwelijke bedreiging. Plots, verloren van angst greep ze de kapstok en sloeg wild in dat hatelijk gezicht... Ze deinsde de trap af, het licht voor het bleek, trillend wezen.

Door stak een bloederige blauwe tong naar heur uit.

Helene sloot zich in de slaapkamer op, ze liet alle keersen branden. Schrik belette haar een mes te halen en de verhangene los te snijden; ze maakte zich zelf wijs dat haar woede het lijk liet hangen. Ze sliep in. Ze dacht er maar aan of het nu goed of slecht voor haar zou zijn.

Vroeg in de morgen zocht Helene heel het huis af naar geld. Ze pakte alles in wat waarde had en niet te omvangrijk was. Ze waagde het zelfs opnieuw naar het opperste te klimmen om de zakken van Door Gijsteling om te keren. In de koffer kon ze niet in geraken, en ze dierf er ook niet aan breken.

Helene gaf de zelfmoord aan op het gemeentehuis. De commissaris ondervroeg haar, kwam met haar mee. Een dokter onderzocht het lijk. Daarna stapte ze naar de statie en verstuurde een telegram naar de zoon Frederik. Kort en goed: ‘Kom naar huis, vader heeft zich verhangen. Vóór uw aankomst ben ik vertrokken.’

Het nieuws dat Door Gijsteling zich verhangen had kletste op een half uur het dorp rond. Oude koeien werden weerom uit de gracht gehaald: Door's mislopen leven. Onkruid vergaat niet, zegden ze; zo 'n volkske moest wel zijn eigen keers uit nijpen.

Een gebuur vroeg Helene om Door te mogen zien. Na die gebuur kwam er een andere. 't Vergif stelde dan de deur open voor iedereen die maar wilde komen kijken. Met vijf tegelijk stonden ze soms voor de verhangene, nieuwsgierig en spottend. Want een zelfmoordernaar zien is een moordenaar in zijn straf zien. Geen compassie daarmee. De mensen voelden niet, ze keken. En Door hing daar zeer onchristelijk in doodzondige dood. En met uitgestoken tong, en in zijn hemd.

Als het gerecht geweest was liet mijnheer pastoor aan die begankenis een einde stellen. Hij brak het kijkspel af. Beste parochianen: Door Gijsteling had de laatste Pasen zijn biecht gesproken. Zekere tekenen wezen er op dat Door van zijn verstand beroofd was toen hij de zondige

[p. 89]

daad stelde. Hij zal een mis en een christelijke begrafenis krijgen.

Sakkernon, wat een ezels waren wij die het anders gemeend hadden. Dat wijf was van alles de schuld.

En met de slag hielpen zoveel handen als er nodig waren om Door af te leggen in een opgesierd bed. En het bezoek zwiepte met een palmtakje 'n glazeke wijwater leeg.

Helene haalde er haar schouders voor op. De dag voor de begrafenis verstopte ze heur jaren onder een lichte kleur kleren. Ze vertrok naar de stad, stapte aan als een dingske van drie-maal-zeven.

Bergvliet zag echter de schone bladzijde voorbij. Waar Helene passeerde, vlag in top, spatte de woede schuim. Maar de hemel bliksemde niet en de grond scheurde niet open. Neen verdomme, er wilde niets in gang schieten dat eigenlijk wel moest straffen.

Wannes Madreel was de eerste om Helene een vuist onder de neus te duwen. 't Ging er tegen zitten...

Een onnozelheid hielp haar ongehinderd weg. Ze had vergeten een lint onder haar rokken vast te binden. Het viel los en fladderde achter haar ronde majesteit als een rode, wimpelende steert. De vuisten vielen open. ‘Loop naar de duivel!’ Een gevaarloze spotlach joeg Helene naar de statie.

- ‘Hoe groter schoelie hoe meer geluk’, zei Piet de Oerloe die avond. Er werd daar om gelachen! Want Piet deed beter met te zwijgen, op alle gebied.

Door Gijsteling kreeg bijzonder veel volk achter zijn lijkkist. Frederik, de zoon, was er ook. Een schraal manneke van achttien jaar, met een ouwemensen-wezen. D'r werd verteld dat hij een schoenmakerij zou beginnen in de Donkvijverstraat.

Uit: ‘Laat ons tevreden samenleven’, een roman van

Leo Mets