Letterkundig woordenboek voor Noord en Zuid

[Jacob Cats]

Cats, Jacob -, 1577-1660, uit Brouwershaven, 1588 op school bij rector Kemp te Zieriksee, student te Leiden en te Orleans, 1603 advocaat te Middelburg en weldra pensionaris. Hij trouwde 1605 met Elisabeth van Valkenburg; kocht de hofstede Munnikenhof bij Grijpskerke; verdiende veel geld aan inpolderingen in Engeland en Zeeland. Maar zijn 3 jongens verloor hij door de dood; twee dochters bleven hem over.

Bij een verblijf te Cambridge kwam hij onder invloed van prof. William Perkins, de vader van het piëtisme en van diens geestverwant Hall. Zo werd Cats bevriend met Willem Teellinck, predikant te Middelburg van 1613-'19, en met Godfried Udemans, dominee te Zieriksee. Hij werkte nu de ‘ydele Minnebeelden’ van zijn jeugd om tot Sinnebeelden ‘van stichtelycker bedenckinghen’. Deze Sinne- en Minnebeelden waren versjes bij prenten van Adriaan van de Venne, daarbij bijschriften in proza; dan proza en poëzie naarnaast in F. en L. Met allerlei raad voor de Liefde.

Dan volgen te Middelburg Maechdenplicht, 1618; Selfstrijt, samenspraak tussen Jozef en Potiphars huisvrouw, 1620; Tooneel van de Mannelycke Achtbaerheyt, 1622. In 1623 werd Cats pensionaris van Dordrecht. Daar verschenen Houwelijck, 1625; Galathee ofte harder minneklachte, een pastorale, 1629; Klagende Maeghden, 1633; Spieghel van den ouden en Nieuwen Tydt, berijmde spreekwoorden, 1632; alle met prenten van Van der Venne en Matham. Cats werd daardoor de meest gelezen dichter, de grote leerdichter.

In 1630 stierf zijn vrouw; in 1632 begon hij met de aanleg van Zorgvliet aan de Scheveningse Weg; in 1636 werd hij raadpensionaris van Holland en vestigde hij zich in Den Haag. Hij bleef dit tot 1652; poëzie van hem uit dit tijdperk is niet bekend. Zijn grote werk 's Werelts begin, midden, eynde, besloten in den Trouringh, 1637, is nog uit Dordrecht. Na 1652 bewoonde hij zijn huis op Zorgvliet; de ‘eerbare’ juffrouw Cornelia Baers, weduwe van Ds. Matthias Havius, ging mee als ‘gouvernante’. Daar beschreef hij zijn

leven in Tachtigjarig Leven en in Twee-en-tachtigjarig Leven. Verder verschenen Ouderdom, Buytenleven en Hofgedachten, 1656 en Gedachten op slapelooze Nachten. Hij werd bij zijn vrouw in de Kloosterkerk begraven; hij liet 2 1/4 mill. gulden na.

Cats is de dichter van de burgerlijke samenleving; vooral op het huwelijk richt hij de aandacht. Hij vereert de vrouwen, al behoorden zij ook onder de man te staan, zo als Cats betoogt in het Toonneel der Mannelicke Achtbaerheyt en in het Houwelyck. Hij verdiept zich in het huiselijk leven; leidt de vrouw op tot de Christelijke moeder. Hij onderwijst ook de mannen; aan het Houwelyck gaat vooraf Korte afbeeldinge eens rechten Huys-vaders. En hij vergeet de kinderen niet: ze moeten godsdienstig worden opgevoed, waarheid en gehoorzaamheid leren, maar niet met slaag. Cats heeft ook nog een herdersspel geschreven, Aspasia, Koningklycke Harderin, vertoond op de Amsterdamse Schouwburg, 1655. Aspasia, een bevallige herderin, afkerig van de aanzoeken der jonge herders, wordt naar 't hof gevoerd van koning Cyrus, die haar stelt boven alle hoofse jonkvrouwen en haar tot vrouw neemt:

De Spiegel van den ouden en nieuwen tyt bevat voorschriften voor de gezondheid; de Tachtighjarige Bedenckingen vormen een levenskunst met toepasselijke verhalen, een vervolg op Coornhert. Zo werd Cats de grote zedenvormer in piëtistisch-Calvinistische zin.

Slechts enkele malen bezingt hij de grote gebeurtenissen van zijn tijd; gedicht op de Synode, op Karel I, op Maerten Harpertszoon Tromp.

Zijn poëzie is alledaags, maar zijn taal is zuiver. Meer dan in zijn beschouwingen is Cats toch een dichter in tal van zijn verhalen, b.v. in het Houwelyck en veel meer nog in de Trou-ringh. Daar o.a. het Spaens Heydinnetjen. Door al die verhalen is Cats de nieuwe dichter van sproken en boerden en de opvolger van Dirc Potter. Hij was het voorbeeld van veel andere dichters, o.a. van Huygens in diens eerste werken. Cats bezorgde 1621 de eerste druk van Costelick Mal; Huygens schreef een lijkdicht bij de dood van Cats, 1660. Hun vriendschap werd versterkt door verwantschap van geloof. Maar Cats is de volksdichter bij uitstek, Huygens zoekt het ongewone en schrijft voor geletterden; Cats vond lezers en bewonderaars onder alle standen. Maar Hooft en Vondel zwijgen over hem, behalve dat Vondel hem uitscheldt in een van zijn hekeldichten. Cats werd ook in 't buitenland beroemd; zijn volledige werken zijn ± 1700 in 't Duits vertaald. Doch reeds Van Effen schreef in 1732, dat Cats algemeen geminacht werd, en Bilderdijk in 1776, dat Cats alleen gelezen werd door ‘'t plompe gemeen’. Kalff komt tot de slotsom, dat het voorbeeld van Cats neerdrukkend gewerkt heeft op onze ganse dichtkunst. Dit onder de invloed van de critiek van Busken Huet. Westerbaen daarentegen zegt in zijn grafschrift op Cats:

Huygens schreef ook een paar grafdichten en dit korte grafschrift:

Van zijn werken werden bij zijn leven 25000, ja soms 50000 exx. verkocht. ‘Vader Cats’ was zijn erenaam. Busken Huet daarentegen noemde hem langdradig en eentonig, smakeloos en zelfs vaak onkies. Het geslacht der 17e eeuw waardeerde zijn rustig vertellen, zijn vroomheid en zijn humor. Hij is door zijn romantische verhalen zonder twijfel de dichterlijke verteller bij uitnemendheid. Twee eeuwen lang bleven zijn gedichten de tweede huisbijbel. In zijn gedichtenbundels bevindt zich ook uitstekend proza. Zie verder Steertsterre en Jaer-beschryver.

Tot de school van Cats behoren Pers, Anna Visscher, Poirters, Krul, Sluyters: de Dordtse School. Zie verder Dordtse poëten en Zeeusche Nachtegael.

Over Cats zie G. Kalff, Studiën over Ned. dichters der 17e eeuw, 1901 en Dr. A. Kuyper, Het Calvinisme en de Kunst, 1888. Van Vloten gaf in 1862 Alle de Werken uit in twee zware delen met ruim 400 platen. W.C.M. de Jonge van Ellemeet beschreef zijn Museum Catsianum; 1870. Over Cats in Dordrecht het proefschrift van H. Smilde, 1938. Van Roel Houwink in 1941 een bloemlezing Gedichten en Spreuken.

Het leven van Cats tot 1623 is behandeld door Dr. P.J. Meertens in zijn proefschrift Letterkundig Leven in Zeeland, 1943.