Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 19

[Jan Vos]

VOS (Jan), in 1620 te Amsterdam geboren, zoon van Jan Vos en Aaltje Opmeer, was een man uit de mindere volksklasse, zonder beschaafdheid en belezenheid, zonder eenige kunde dan die van zijn beroep, (hij was glazemaker van zijn ambacht), hij verstond geen vreemde talen, zoomin als de gronden zijner moedertaal, maar in vergoeding van dit alles had hij een vluggen, vurigen, werkzamen geest, een levendige verbeelding, een gelukkig geheugen, en wellicht een grooter aanleg tot dichter dan Vondel, maar tevens ook meer eigenzinnige verwaandheid, laatdunkenheid, trotschheid, en smakelooze ongevoeligheid dan deze, die zich gaarne liet te regt wijzen en onderrichten, naar kundigheden streefde en toonde te gevoelen wat hij schreef, ook dan nog, wanneer

hij den wansmaak huldigde of zelfs tot smaakeloosheid verviel. Algemeen was de verbazing toen hij in 1641 met zijn treurspel Aran en Titus voor den dag kwam. Het verschijnsel was voor geleerden en ongeleerden even vreemd als de inhoud van dat treurspel, dat om zijn hoogdravenden en brommenden toon en de vloeibaarheid der zwierige verzen met luide toejuichingen werd ontvangen. De dichters van dien tijd verhieven het hemelhoog in hunne lofdichten: met vervoering riep van Baerle in het zijne:

En echter was deze Aran en Titus, het gedrochtelijkste wanschepsel, dat ooit de verwilderde verbeelding kon voortbrengen. Opgeblazen nogtans door de uitbundige lofspraken, vermaadde Vos niet alleen alle onderrigting, zelfoefening en beschaving, maar achtte zich aan geene regelen of tooneelwetten verbonden en schreef een tweede treurspel Medea, nog wanschapener, zoo mogelijk, dan het eerste, met een winderig voorberigt, waarin hij met de uiterste laatdunkendheid en verwaandheid alle tooneelwetten als onnutte belemmeringen der genievlucht, verwerpt en met versmading nederziet op Horatius, die ze voorschreef. Behalve deze twee tragische hoogdravende wangedrochten, schreef Vos in de platte Amsterdamsche straattaal, de vuile klucht van Oene waarmede hij zijn tooneelarbeid besloot. Deze stukken zijn meermalen afzonderlijk uitgegeven ook met zijne overige gedichten, van welke vele afzonderlijk gedrukt en vele in verschillende bloemlezingen opgenomen zijn.

Vos was door Burgemeesteren aangesteld tot een der 6 hoofden (later regenten) van den Schouwburg, in welke betrekking hij zich als een rechten tooneel despoot gedroeg, slechts voor eigen roem zorgde en andere dichters, die hem in het licht stonden, vooral Vondel, menigwerf stof tot klagen gaf. Hij had, hoewel roomsch als Vondel, veel meer dan deze voor bij de regering, die hem gebruikte tot het uitvinden en schikken der prachtige vertooningen bij het sluiten van den Munsterschen vrede in 1648, en verscheidene andere gelegenheden. Toen de oude schouwburg, die in 1638 met Vondels Gijsbrecht van Aemstel was ingewijd, was afgebroken, leidde zijne dochter Marie Vos, den 24^sten Maart 1664, den eersten steen van het nieuwe gebouw, waarbij zij eenige regels van haren vader uitsprak. Ook in

zijn beroep was hij een gunsteling der regering, zoodat hij in onbekrompen omstandigheden den 11^den Julij 1667 mogt overlijden.

Vondel, maakte een bijschrift op zijn afbeelding, Bruno zijn grafschrift.

Hij gaf in het licht:

Aran en Titus of wraak en weerwraak. Den 5^den druk, op nieuw overzien en verbetert. Amst. J. Lescaille 1656, 4^o. 1658, 4^o.

Den 18^den dr. overzien en van vele fouten verbeterd. Ald. 1709, kl. 8^o. Den laatsten druk. Ald. 1724, kl. 8^o.

Hiertoe behoort korte inhoud van den Aran en Titus enz. Voor den Autheur z.j. en pl. Zedig- en Dichtlievend onderzoek op A en T. enz. aan den Heer N.N. Amst. 1718, P. Langendijk, Jaap de Boer in den Schouwburg, of boertige beschrijving eener representatie van het treursp. Aran en Titus en het kluchtspel de Kwae Grieten. Nieuwe druk. Amst. z.j. kl. 8^o.

Medea. Treursp. Amst. 1667, 4^o.

Medea. Amst. z.j. kl. 8^o.

Met verscheidene kunst en vlugwerken, nieuwe Balletten zang en vertooningen. Ald. 1741, gr. 8^o.

Klucht van Oene. Amst. 1668, 4^e dr. Amst. 1672. 6^e dr.

Inwijding van de Schouwburg te Amsterdam. Ald. 1665.

Uitlegging op eenige vertooningen, die door lost der Burgemeesteren, op de vrede, tusschen Spanje en Neerland te Amsterdam op de markt vertoont zijn.

Herstelling van den E.E. Heere Bikkers, Burgemeester der stad Amsterdam z. pl. z.j. (1650) in plano.

Vergrooting van Amsterdam op d'Amsterdamsche Schouwburg uitgesproken en vertoont. Amst. 1662, 4^o.

Alle de gedichten van den Poeët Jan Vos, verzamelt en uitgegeven door J.L. Amst. 1662, 2 dn. 1671.

Zie Bidloo, Panpoët; Siegenbeek, Gesch. d. Ned. Leterk. bl. 166; Wagenaar, Amsterd. fol. III, bl, 246; Leven van verm. mannen en vrouwen, D. II, bl. 155; van Ollefen Erven van Vondel, bl. 68; van Lennep, Werken v.J.v.d. V. D., bl.; Huydecoper, Proeve van Taal- en Dichtk. bl. 54; Ploos van Amstel, Letteroeff. van Diligentiae omnia bl. 28; Witsen Geysbeek B.A.C. Wb. D. VII, bl. 395; de Vries, Gesch. d. Ned. Dichtk. D. I, bl. 207; van Kampen, Bekn. Gesch. d. Lett. en Wetens. D. I, bl. 264; Collot d'Escury, Holl. Roem. D., bl.; Lublink Zeven Verhandelingen, III Zeventallen bl. 1645; Nieuw Alg. Magazijn van Wetenschap, Kunst en Smaak, D. III, bl. 404; van Effen, Holl. Spectator D. I, N. 24, bl. 191; Leven v.J.v. Broekhuizen; voor zijne Gedichten, bl. 42; Bilderdijk, Bijdrage tot de Tooneelpoezy, Leyd. 1823, bl. 12; J.C v.A. van Appeltere Proeve van Taalk. Aanmerk. op de Gedichten van J. Vos in Taal-Dicht- en Letterk. Kabinet, D. IV, bl. 249; Hubert, Chron. lijst; Jonckbloet, Nederl. Lettetk.; Kok. Nieuwenhuis; Verwoert; Kobus en de Rivecourt, van Baerle, Oratien bl.

682; Cat. der Maats. v. Ned. Letterk. D. I, bl. 6, D. III, bl.; Muller, Cat. v. portr. v. Doorninck, Anon. en Pseud. N. 1988.