Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 18

[Jurjen Uitterdijk]

UITTERDIJK (Jurjen), een te weinig bekend maar zeer verdienstelijk wiskundige, werd den 10^den December 1781 te Oudkerk in Friesland geboren. Zijne ouders Oene Uitterdijk en Akke Zandstra, tot den landbouwenden stand behoorende, lieten dit bedrijf weldra varen en begaven zich met ter woon naar Rinsumageest, waar Oene zich bezig hield met het herstellen en vervaardigen van uurwerken en naderhand ook van physische instrumenten. Deze Oene was in den volsten zin des woords een oorspronkelijk werktuigkundige, daar hij nooit eenige opleiding in dit vak genoten, maar zich door eigen oefening daartoe bekwaam gemaakt had. De jeugdige Jurjen, die bijna in hetzelfde geval verkeerde, genoot zijne eerste opleiding in de dorpsschool te Rinsumageest en bezocht tevens bijna dagelijks den onderwijzer van het nabijgelegen dorp Driezum, die bekend stond als een knap rekenmeester en niet onervaren in de beginselen der fransche taal, hetgeen destijds bij onderwijzers op het platte land eene zeldzaamheid was. Bij dit elementair onderwijs genoot Jurjen ook eenig onderrigt in de gronden van het latijn en grieksch bij den predikant der hervormden te Rinsumageest; van welke studie evenwel niet veel kwam, zoodat hij na korten tijd geheel aan eigen oefening werd overgelaten. Onvermoeide ijver, aanhoudende vlijt en vaste wil vergoeden hem het gemis van leermeesters, zoodat hij groote vorderingen maakte en weldra veler aandacht tot zich trok. Op zestienjarigen leeftijd vertrok hij naar de akademie te Franeker, alwaar hij van 1798 tot 1803 studeerde in de wiskundige wetenschappen en wijsbegeerte, onder de leiding van de hoogleeraren Antoine Chaudoir en Jan Willem de Crane, die spoedig zijne schranderheid en grooten aanleg voor de wetenschap bemerkten en hem in hunne bescherming namen. Deze onderscheiding heeft Uitterdijk altijd op hoogen prijs gesteld en nooit vergeten, zoo als uit de briefwisseling met deze geleerden, in lateren tijd gehouden, kan blijken.

Gedurende zijn verblijf te Franeker had hij zijn tijd zoo nuttig besteed, dat hij den 14^den April 1803 werd benoemd tot instructeur in de mathesis, navigatie en astronomie aan het kadetten-instituut voor de marine op 's lands fregat van oorlog de Eurydice bij Feijenoord op de Maas voor Rotterdam, eerst met den rang van opperstuurman, doch later - te rekenen van 7 November van datzelfde jaar - met den rang van luitenant ter zee. In deze betrekking is hij gebleven, ook bij de verplaatsing van het instituut naar Enkhuizen, tot op den 15^den Februarij 1812, toen deze inrigting opgeheven en hij buiten dienst gesteld werd. Wel was hij in de gelegenheid geweest om naar Brest overgeplaatst te worden, doch de vaderlandsche grond was hem te dierbaar dan

dat hij dien zou verlaten. Sedert dien tijd heeft Jurjen Uitterdijk in den loop zijns levens verschillende betrekkingen in 'srijks dienst waargenomen.

In 1813 en 1814 woonde hij te Franeker en was landmeter bij het kadaster; in 1815 werd hij aangesteld tot tauxateur van den turf in de gemeenten Oudeberkoop, Wolvega en Sonnega; van af 21 Nov. 1816 tot 3 Jan. 1820 was hij ontvanger van de indirecte belastingen te Wolvega, terwijl hij tevens met den inspecteur der veenderijen J.C. Honeken gecommitteerd was om het middel op den turf in de zuidelijke provinciën in te voeren; ook was hij gelijktijdig belast met de functiën van roeijer enz. van het gedistilleerd, en mede met die van scheepsmeter in het arrondissement Heerenveen. Den 3^den Januarij 1820 werd hij aangesteld tot controleur der veenderijen in de provinciën Overijssel, Gelderland, Noord-Brabant en Limburg. Na de afschaffing van den accijns op de brandstoffen kreeg hij den 25^sten December 1822 eene benoeming als controleur der belastingen in de controle Enschedé, vanwaar hij den 1^sten November 1832 in dezelfde betrekking werd overgeplaatst naar Bolsward.

Bij de wederinvoering van den turfaccijns werd hij den 13^den Januarij 1834 aangesteld tot controleur der veenderijen in Overijssel, Gelderland en Noord-Brabant, welke betrekking hij heeft waargenomen tot aan zijn overlijden, dat op den 11^den April 1845 plaats had. Hij stierf in den avond van genoemden dag door de moorddadige hand van een booswicht. Deze, uit eene deftige Overijsselsche familie gesproten, had vroeger als ambtenaar onder zijne bevelen gediend, doch was kort voor het begaan van den sluipmoord wegens wangedrag uit 'slands dienst ontslagen. Uitterdijk was een ijverig, nauwgezet en onpartijdig ambtenaar, die in alles, wat hij deed, 'slands belangen behartigde. Hij leefde als een stille in den lande en trachtte zich nooit op den voorgrond te plaatsen, hetwelk welligt de reden is, dat hij nooit tot hoogere dienstbetrekkingen, waarvoor hij wegens zijne groote kunde zoo geschikt was, is geroepen. Hij was overigens een braaf en deugdzaam man, die rondweg zonder pligtplegingen voor zijne zaak uitkwam, en weinig gesteld was op het fijne vernis der beschaving, dat in de groote wereld dikwijls een dekmantel is der onwetendheid.

Zoo als bereids gezegd is, was Uitterdijk een ijverig en gelukkig beminnaar van de wis- en natuurkundige wetenschappen, vooral der hoogere wiskunde. Zoolang hij instructeur was aan het kadetten-instituut voor de marine, had hij genoegzamen tijd ter zijner beschikking om dien daaraan te wijden, doch in lateren tijd lieten zijne ambtsbezigheden, die zoo heterogeen waren met zijne voorliefde tot de eerste we-

tenschappen, hem gewoonlijk - vooral in de laatste door hem waargenomen betrekking - zeer weinig tijd over, om dien aan zijne geliefkoosde studiën te besteden. Het meeste dat hij geschreven heeft is dan ook afkomstig uit den tijd toen hij nog instructeur was; eene betrekking, waarvan hij steeds met voorliefde sprak. In dien tijd is door hem in het licht gegeven zijne Inleiding tot de kegelsneden, te Rotterdam bij J. Hendriksen, 1810 in 8^o.; een werk, dat indertijd door Jacob de Gelder, wegens zijne oorspronkelijkheid, zeer geprezen werd. Naderhand, toen hij controleur der veenderijen was, heeft hij nog een werk uitgegeven, mede afkomstig uit dien tijd, getiteld: Herleiding van den schijnbaren afstand tusschen twee hemelligchamen tot den waren, te Deventer bij J.H. de Lange, 1840, in 4^o., waarin hij eene nieuwe en eenvoudige methode voor deze berekening opgeeft. Een ander groot werk, waaraan hij sedert jaren zijne krachten besteedde, en dat hij voor de pers gereed maakte, zou den titel voeren: Wiskundige beschouwingen der wetten van het evenwigt en der beweging van de ligchamen. Van dit werk, in den trant van de Mécanique Celeste van La Place en de Traité de Mécanique van Poisson, is in der tijd (1830) een prospectus of inteekenlijst aan het publiek aangeboden door den boekhandelaar Gt. Paschen Gtz. te Enschede, waarin beloofd werd dat dit geschrift in twee deelen in 4^o., ieder ongeveer van 300 bladzijden, compleet zou zijn. De uitgave heeft echter, wegens te geringe deelneming, geen voortgang gehad. Overigens bestaan er van Uitterdijk nog andere werken in handschrift, welke hij voornemens was van tijd tot tijd in het licht te geven, zoo als bijv. eene Verhandeling over de eigenschappen van den drichoek in en om den cirkel, eene Verhandeling over de kromme lijnen, en andere, doch de dood heeft verhinderd, dat zijne plannen ten uitvoer werden gebragt. Hij was mede geen ongelukkig beoefenaar der letteren: het fransch en latijn waren hem eigen, en in zijne studiën bediende hij zich het meest van deze beide talen; het engelsch en hoogduitsch waren hem mede niet vreemd, maar beide las hij met het grootste gemak. Uitterdijk was den 4^den Januarij 1804 gehuwd met Tjitske Arriens, eene achtenswaardige vrouw, bij welke hij vier kinderen heeft verwekt, van welke nog een zoon Nanninga Uitterdijk in leven en thans als doopsgezind predikant aan den Horn (gem. Aduard) in de provincie Groningen gevestigd is.

Uit Familieberigten en de Provinciale Groninger Couranten van 18 en 22 April 1845; Aardbol enz., D. III, bl. 328.