Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 18

[Willem Teellinck]

TEELLINCK (Willem), zoon van Joos en Johanna Jans, in 1580 te Zierikzee geboren, werd opgevoed tot de regtsgeleerdheid en begaf zich, naar het gebruik dier dagen bij jongelingen van aanzien, tot voortzetting zijner studiën, naar Frankrijk, waar hij den 28^sten September 1603 aan de toen beroemde universiteit te Poitiers tot doctor en licentiaat in de beide regten werd bevorderd. Niet lang daarna stak hij naar Engeland over en kwam daar in aanraking met eenige Piëtisten, Dodd, Hildersom en anderen. Deze boezemden hem zóó hooge ingenomenheid in met godsdienstige oefeningen en afzonderingen, dat hij met bijzonderen ijver deel nam aan de vereenigingen te Bambury en elders. Welhaast ontstond bij hem neiging om door het christelijk vuur, dat hem ontgloeide, ook anderen te verwarmen. Doch hiertoe besloot hij niet met overijling. Naar de denkwijze dier tijden hielden zijne geestverwanten in Engeland eenen vast- en bededag, opdat hun het welbehagen van den Heer mogt openbaar worden. Het gevolg was, dat Teellinck predikant zou worden. Spoedig reisde hij, na een zevenjarig verblijf buiten 's lands, huiswaarts en oefende zich aan de Leidsche Hoogeschool met ijver onder Trelcatius in de godgeleerdheid. Spoedig trad hij ter zijner oefening op en ‘proponeerde’ zoo in het Fransch als in zijne moedertaal, en werd, na eenigen tijd ten huize zijner moeder (zijn vader was overleden) vertoefd te hebben, den 4^den October 1606 tot leeraar bij de toen nog gecombineerde gemeenten van Haemstede en Burgh beroepen. ‘Hier (dus verhaalt zijn zoon Maximiliaan) bediende hij zeven jaren zijn ambt met groote vrucht, door den zegen des Heeren, zoodat, daar de ingezetenen dier plaats, die, voor zijne komst, voor de roekelooste van 't gansche eiland gekeurd werden, daarna de ijverigste en godzaligste bevonden werden.’ In 1613 werd hij te Middelburg beroepen. Hier stichtte hij zestien jaren met mond en pen, maar vooral door zijn christelijk voorbeeld, de gemeente, tot dat hij, den 8^sten April 1629, in den ouderdom van 50 jaren overleed. Uit zijn huwelijk met Martha Angelica Greendon, werden vijf kinderen geboren, Maximiliaan, Theodorus, Maria, Johannes en Jenneke (over de beide eersten hebben wij vroeger geschreven). Zijn zoon Johannes huwde Veronica de Huybert, dochter van Anthony de Huybert en Genoveva van der Lisse,

die hem drie kinderen schonk (Justus, Johanna, Maria).

Talrijk zijn de geschriften van Willem Teellinck. Ofschoon die, volgens Ypeij, eene kleine bibliotheek vormen, meldt zijn zoon Maximiliaan, dat zijn vader nog 127 onuitgegeven boeken heeft nagelaten. Van de uitgegevene heeft Franciscus Ridderus, predikant te Rotterdam, een geordend overzigt gegeven, onder den titel De mensche Gods, Hoorn 1656. 4^o.

Zeer gezocht en geacht was hij als kanselredenaar. Voetius, die hem twee of driemalen hoorde, verklaarde sedert dien tijd gewenscht te hebben, dat hij en alle leeraars die predikwijze mogten navolgen. Zijne leerredenen getuigen van diepe kennis des bijbels en mogen in dit opzigt schriftmatig genoemd worden. De stijl is, in vergelijking met anderen in die dagen, eenvoudig, duidelijk en krachtig. Als bijbeluitlegger was hij niet zonder verdiensten, gelijk o.a. bleek uit zijne, ook door Voetius geprezene, aanteekeningen op den Pentateuch en andere historische boeken van het O.T.

Den grootsten roem behaalde hij echter als asceticus. Onschatbaar nut stichtte hij met zijn onvermoeid aandringen op een christelijk leven, en men kan zulks niet genoeg waarderen, al acht men ook zijne in Engeland opgedane gestrengheid, b.v. ten aanzien van den zondag, de boet- en vastedagen, van overdrijving niet vrij te pleiten. Bij Teellinck is het christendom geheel en al de godsdienst des dagelijkschen levens, zoodat hij er alles, zelfs het huiselijk leven, op te huis brengt. Voetius noemde hem den gereformeerden Thomas à Kempis. Tot zijne vrienden behoorde o.a. Jacob Cats, die hem eenige zijner gedichten wijdde. Zijne beeldtenis, vóór sommige zijner werken geplaatst, stelt hem op een en veertigjarigen leeftijd voor, een ander vertoont hem in den ouderdom van 50 jaren. Ook vindt men zijn afbeelding voor zijne korte levensschets door H.M.C. van Oosterzee.

Zijne schriften zijn:

Philopatris ofte christ. bericht hoe men staetssaecken soude moghen gheluckelick uytvoeren enz. 1608.

Ontdeckinge des vermomden Balaams, dat is, grondich bewijs van de nieticheyt des vrijgheleyde tot het begaepen der paepsche afgoden. Middelb. 1611. 12^o.

Eubulus ofte Tractaet vervatende verscheyden aenmerckinghen over de teghenwoordighe staet onser christ. ghemeynte, midtgs. een ghetrouwe bericht, hoe dat men de swaricheden onder ons geresen, best soude mogen blijven weeren. Middelb. 1616. Utr., 1657 4^o.

De principaelste materien zijn cortelick voorghestelt, rechts nae den toeeyghen Brief. Middelb. 1617, 1653.

Den christlijcken leytsman, aenwijsende de practijcke der

warer bekeeringhe, onder de geleghentheyt van eenen religieusen vast- en biddach, voor-ghestelt, waer in wijdlloopelijck verhandelt wert, hoe dat het werck der warer bekeeringe, bequamelijck soude mogen aengevangen ende voltrocken werden. Middelb. 1618.

De volstandijen christen, voor-ghestelt in dry tractaten. Het eerste vervatende de wonderbaerlijcke overwinninge, die de ware christen behout tegen alle creaturen. Het. tweede, aenwijsende drie poincten, daerop te letten staet om een recht oordeel te strijcken over de leere van de volstandichcyt niet alleen meer troostelijck is, maer oock meer dienstich tot vorderinghe van de ware godsalicheydt. Middelb. 1620.

Den Spieghel der sedicheyt, daer in alle soorten van menschen, haer selven besiende, bemercken mogen, oft sij oock niet geweken zijn van de eenvondicheyt, die sij in hare cleedinge behoorde te betrachten. Middelb. 1620. 8^o. 1651.

Liefden-dwanck, ofte de vriendelijcke cracht der liefde Christi, daer door alle ware christenen tot den dienst Chr. veerdich werden. Voorghestelt in een pred. over 2 Cor. 5 vs. 14. Middelb. 1620. 8^o.

Zions Busuyne tot bekeeringe. Middelb. 1621. 4^o.

De weg der Zaligheid. Middelb. 1620. Twee vraagboekjes verschenen onder dien titel. Zij schijnen uittreksels uit zijn Huisboek te zijn, in 1618 uitgegeven.

Balsem Gileads voor Zions wonde. Voorghestelt door W.T. Middelb. 1622, 1629 4^o.

Zephaniae Waerschouwinge, om te voorcomen den ondergang Jerusalems aock passende op de tegenwoordige gelegentheijt onses vaderlants. Middelb. 1623. 4^o.

Nieuwe historie van den ouden mensche, daer in verhandelt wert het leven ende sterven van den ouden mensche ende hoe daer uyt de doot des ouden menschen, de nieuwe mensche opstaet ende voortcomt, ende welcke de gelegentheyt sij des nieuwen mensches, die daer blijft levende in den eeuwicheyt. Middelb. 1623.

Van de doot een ware beschrijvinge end tegen de doot een goede bereydinge. Middelb. 1624. 8^o.

Gesonde bitterheyt voor een weelderighen christen, die gheerne kermisse houdt, tsamen gevoeght wt het achtste capittel van den eersten Send-brief Pauli tot die van Corinthen. Middelb. 1624.

Sleutel der devotie, ons openende de deure des hemels. Uyt ghewrocht door W.T. t'Amst. 1624. - Den lesten druck, waerin de schrift. nae de nieuwe oversettinge gestelt zijn, verbetert door dd. Theod. en Joh. Teelinck v.d.m. Utr. 1655.

Gods hand ter straffinge en ter verlossinge. Middelb. 1624. 4^o.

Geestelijcke Couranten voor dit loopende quaertier-jaers, over de swarigheden die ons de voorleden somer getroffen hebben. Bijeengestelt door enz. 16^o.

(Gesprekken tusschen een patriot en een postbode).

Voorlooper tot de nae-volgende tweede geestel. Couranten enz. 1626.

Tweede geestelijcke Couranten. 1626.

Christi waerschouwinge, om voor te comen het weeren van onsen candelaer uyt zijne plaetse. Amst. 1626.

Bueren-kout ofte t'samen-spraeck vervatende thien stichtelijcke ghespraken van religions saken, vol trouwe waerschouwinghen teghen verscheyde vergrijpingen hedensdaeghs in swange gaende. Desen lesten druck is van vele grove fouten verbetert. Tot Rott. 1645. 8^o.

Den hoeck-steen van het oude en nieuwe Testament, ofte stichtel. verklaringe van de propheet Maleachi, sijnde de laetste propheet van 't ouden ende het eerste beghinsel van 't nieuwe Test. Uitgegeven door sijn sone M.T. Amst. 1645.

Timotheus ofte ghetrouwe waerschouwinge tegen het verdrietelijck begapen der afgoden der Papisten, 'twelck bij vele van de gereformeerde seer onbedachtelijck gepleeght wert in Brabant ende Vlaenderen, bij stilstant van wapenen. Hier wort oock verhandelt de genegentheyt die allen hebben tot d'afgoderijen, de sware straffen die het christendom getreft hebben om der afgoderijen wille, mitsg. de kracht der dwalingen in de beelden. Den derden druck, verm. met een aensprake. Tot Dordr. 1648. 8^o. De 2^de dr. verscheen in 1611.

Wraek-swaert, bepleytende het recht van Godts verbondt door bloedige oorlogen, diere tijdt, bleecke pestilentie. Voorgesteldt uyt Levit. 26 vs. 23, 24, 25, 26. Mid., 1624. 4^o. Den laetsten druck, waer in de schrift-plaetsen nae de nieuwe oversettinge gesteldt zijn, ende oversien ende verbetert, door Th. en J. Teelinck. Utr. 1658. 12^o.

Adam rechtschapen, wanschapen, herschapen. Dat is: een naeckte ontdeckinghe van de ghelegenheyt des mensches in zijn driederley staet, namelijck der onnooselheyt, der dorventheyt ende der wederoprechtingde. In 't licht gegev. door dd. Th. ende J. Teellinck. Utr. 1659.

Ordre van W.T. geconcipieert, om in sijn huysgesin te betrachten enz. Uytr. 1660.

Bedenckelicke t'samen-spraecke, raeck. de gelegentheydt deses tijts. Door een dien. des g.w. in Zeelandt. Hier is bijgev. het 8^ste gespreck van de Bueren-kout, uytgeg. door Mr. W.T. 1664.

Betrachtingen eener zondaars, die hij gehad heeft in den angst zijner wedergeboorte, dienstig om te vorderen de bekeeringe van de doode werken tot aen levenden God en tot een

hartsterking tegen alle wereldsche droeffenisse. Door Mr. W.T. Middelb. 1629. Vliss. 1653. Met een voorrede van R.W. Dain, bed. des H. Evang. Amst. 1841. 8^o.

Ontdekking van de vierderley staat van een mensch. 4^o.

Worstelinghen eenes bekeerden zondaars, over Rom. VII, vs. 4. Vliss. 1631. 1650 4^o.

Professie van de menschwordinge Christi. Dordr. 1650. 8^o.

Spiegel der Zeedigheid. Dordr. 1651. 8^o.

Zimson Held Gods. Uytr. 1658. 8^o.

Lusthof der Christel. gebeeden. Amst. 1672. 12^o.

Geestelijk cieraet van Christi Bruyloftskinderen, of Practijcke des Avontmaels.

Oogesalve. Dordr. 8^o.

Van 't begraven der Afgoden der Papisten waerschouwing. 8^o.

Nieuw Jerusalem. Dordr. 1645. 8^o.

Den gebaanden weg der zaligheid. 8^o.

Van den staat eens christens. 8^o.

Kole van den altaar tot verwarminge van de Lauwen. Amst. 1627. 8^o.

Getrouwe waerschouwinge. 8^o.

Liefden dwang. Amst. 1637. 8^o.

Van de liefde Christi over 2 Corinthen V vs. 14. 8^o.

Tijdwinninge. Midd. 1629. 8^o.

Berigt hoe sig selven in siekte te dragen. 8^o.

Aanmaninge eens christelijke ziele. 8^o.

Onderwijsinge door A.v.d. Velde. 8^o.

De staat van een Christen. Amst. 1657. 8^o.

Houweel des Geestes. Amst. 1648. 8^o.

Getrouw berigt in krankte. Amst. 1622. 12^o.

Christelijke oeffeningen. Amst. 1622. 8^o.

Waare christelijkheid. Dordr. 1665. 8^o.

Samenspraek tusschen Christus en Maria. 12^o.

Getrou bericht in geval van zieckten.

De christelijcke Leijdtsman over den vast- en bededagh.

De volstan dighe christen in dry Tractaten.

Davids wapentuijgh.

Weeghschale des Heylichdoms.

Rustplaets des Ghemoets.

Christelijcke Aenspraecke aen alle opsienders.

Nieuwe Historie van den ouden mensch.

Hemelsche openinghe van de zegelen des Verbonds.

Politijcken Christen over Ps. 101.

De nieumaker en sijn nieu werck.

Samenspreeckingh van de kracht des christelicken gheloofs.

Samenspreeckinghe om wel te leeren bidden.

Gheestelijcke oeffeningh vert. uit het Eng. van W. Wathely.

Over Maleachi. Amst., 1645. 4^o.

Noodwendig vertoog van den bedroefden Staet van Gods volk. Middelb. 1650. 4^o.

Ecce homo of ooghensalff over 't tijden Christi.

Davids Dankbaarheydt.

Houwelijcks Predicatie, uit het Eng. van W. Wathely overgheset met een gulden Cleynoot van twaelf Christelijcke plichten.

Laetste Predicatsien, vervattende een heylsame onderrichtingen voor alle Rijcke deses Werelts.

Huisboek ofte eenvoudige verklaring en toeeigening van de voornaamste vraagstukken der Nederlandschen christelijken Catechismus. Middelb. 1650. 4^o.

Zie Boxhorn, Chr. v. Zeel., D. I, bl. 465; Foppens, Bibl. Belg., T. I, p. 424; Paquot, Mém., T. I, p. 507; de la Rue, Gel. Zeeland, bl. 193, 202; Glasius, Godgel. Nederl.; Koecher, Hist. d. Heidelb. catech., bl. 319; van Alpen, Hist. d. Heidelb. catechismus; Schotel, Geschied. v.d. Heidelb. catechismus; van Alphen, Prol. oecon. catech.; Voetius, Bibl. stud., p. 193; G. Amesius, Vijf boecken over de conscientie opdr. (volgens de vert. van C. van Wallendal); Ypey en Dermout, Gesch. d. Herv. kerk, D. II, bl. 310 (aant. 359); Ypey, Kerk. gesch. der 18de eeuw, D. VIII, bl. 302, 303; Bescheiden kerkhervormer, bl. 10; Kist en Royaards, Kerk. Archief (eerste serie), D. VI, bl. 274, (tweede serie) D. II, bl. 176; D. III, bl. 236; D. IV, bl. 214, 235, 258; D. VIII, bl. 62; D. IX. bl. 56; Schotel, Openb. eered., bl. 210, 492; H.M.E. van Oosterzee in Zeeland, 1853, bl. 314 (m. portr.); v. Doorninck, Anon. en Pseud., N^o. 1141, 3296, 5351; Rogge, Bibl. d. contra-rem., bl. 104-108; Muller, Cat. v. Holl. Godgel. werk., bl. 113; Maurik, Naamr.; Abcoude, Naamr., bl. 355, 356; Aanh., bl. 210; Verwoert; Kobus en de Rivecourt; Muller, Cat. v. portr.; Jöcher; Steven, Hist. of the Scotterh church, p.