Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 17. Tweede stuk

[Johannes Smetius of Johan Smith]

SMETIUS (Johannes) of Johan SMITH werd den 10 October 1599 te Aken geboren. Hij was de oudste zoon van Johann Smith, uit Kettenis in het Limburgsche, en Maria Raets, uit het land van Gulick. Zij dreven te Aken een aanzienlijken lakenhandel, dien zij, om de vervolgingen van wegen de godsdienst te ontgaan, later naar Nymegen overbragten. Reeds vroeg openbaarde Smetius buitengewone geestvermogens, 't geen aanleiding gaf, dat hij voor de studiën, inzonderheid die der godgeleerdheid, werd bestemd. Zijne eerste opleiding ontving hij te Odenkirchen, nabij Dusseldorp, hij vervolgde zijne studiën te Harderwijk, werwaarts zijn vader hem, wegens de godsdienstvervolgingen had overgebragt, onder Johannes Isaacus Pontanus. In den aanvang van 1609, geleidde hem zijn vader naar de hoogeschool te Heidelberg, waar hij o.a. de beroemde Abrahamus Schultetus en Henricus Alting hoorde. In 1611 tot de predikdienst toegelaten, verliet hij Heidelberg om gedurende eenigen tijd te Geneve te vertoeven. Vervolgens deed hij een reis door Frankrijk en Engeland, en hield zich eenigen tijd te Londen op. In 1612 keerde hij naar Aken terug en werd het volgende jaar predikant te Sittard. Hier had hij Wernerus Tesschenmacher, de schrijver der Annales Clivienses tot ambtgenoot, welke welligt heeft medegewerkt om op de historische studie zijn aandacht te vestigen. Reeds in het volgend jaar werd hij door het Spaansch geweld van daar verdreven en begaf hij zich naar Sedan, het toenmalige protestansch Athene, waar hij uitgenoodigd werd, om, bij afwezigheid van François d'Or, namaligen huisprediker van Hugo Grotius de hoogduitsche gemeente aldaar te bedienen. Omstreeks dezen tijd (1615) verwisselden ook zijne ouders, van wegen de godsdienstvervolgingen hunne woonplaats Aken met Nijmegen, waar zij door den magistraat met het burgerregt vereerd werden. Deze ver-

plaatsing gaf aanleiding dat Smetius, het nieuwe vaderlijke verblijf bezoekende, op begeerte van den Nijmeegschen kerkeraad, voor de eerste maal eene Nederduitsche leerrede hield, gelijk hij kort daarna zijne bekwaamheid, om ook in de Fransche taal te prediken, te Sedan ging beproeven. Daar werd hem door den hertog van Bouillon, heer van Sedan, het openstaande hoogleeraarambt, door de afwezigheid van d^r. Arthur Jonston aangeboden en door hem aangenomen. Hij aanvaarde op zijn vijfentwintigsten verjaardag dezen post, bekleedde haar met roem, waarvan onder anderen de onder zijn voorzitterschap, verdedigde en uitgegeven twistschriften ten bewijze strekken. Ook de later zoo beroemde Samuel Bochard behoorde tot zijne leerlingen. Toen d^r. Arthur Jonston en Francois d'Or waren teruggekeerd, zeide Smetius, van alle bedieningen verlaten, den 2 Mei 1617 in eene Fransche redevoering de kerk en hoogeschool te Sedan, plegtig vaarwel, en daar zijne onders op zijne terugkomst aandrongen, begaf hij zich naar Nijmegen, waar hij reeds in het volgende jaar (1618) tot leeraar bij de hervormde gemeente werd beroepen, en huwde hij in 1626 Johanna Bouwens, uit een aanzienlijk geslacht uit Maastricht, dat mede om der godsdienst wil te Nijmegen eene schuilplaats gezocht en gevonden had. Zij overleefde hem vele jaren en schonk hem elf kinderen. Hij overleed den 30 Mei 1651. Zijn vriend en ambtgenoot, Abraham Tielenius of Thiols, sprak eene lijkrede op hem uit.

Smetius was zeer verdraagzaam en een der hoofdaanleggers van het Nijmeegsche accoord, (Maart 1623). Zijne dienst werd door velen begeerd, doch hij bedankte evenzeer voor het hem aangeboden predikambt te Amsterdam als voor dat van hoogleeraar te Harderwijk en Groningen. Hij maakte zich vooral voor Gelderland hoogst verdienstelijk door in den tot dien tijd zeer verwarden toestand der Ned. Herv. kerk in eenige orde te brengen en regelde met dit doel de verspreide kerkel. besluiten, en de Synodale Resolutiën, door zijn zoon uitgegeven, hebben mede aan zijne werkzaamheden den eersten oorsprong te danken. Hij bezat groote ervarenheid in de oude, ook in de Oostersche talen, doch bovenal muntte hij als beoefenaar der Romeinsche oudheidkunde uit. Zijne verzameling van oudheden, door hem begonnen, en door zijn zoon vervolgd werd toen niet geëvenaard, zeker niet overtroffen. Tusschen 1633 en 1702 werd deze collectie door mecr dan 3000 geleerden bezigtigd. Nicolaas Heinsius vervaardigde een epigram op dezen schat. Alle, ook buitenlandsche geleerden was hij in dit vak van studie ten vraagbaak. Met de uitstekendste geleerden van zijn tijd, hield hij briefwisseling, o.a. met Daniel en Nic. Heinsius, Claudius Salmasius, Joh. Fred. Gronovius, Constantyn Huygens,

Fredericus Spanheim, Joh. Polyander a Kerckhoven, Andreas Rivetus, Anna Maria a Schurman en anderen.

Zijne schriften zijn:

Oppidum Batavorum, seu Noviomagum. Liber singularis, quo ostenditur Batavorum oppidum, Corn. Tacito Lib. Hist. V. CXIX memoratum, esse Noviomagum, eâdemque operâ plurìma traduntur quae Batavorum originibus, historiae, reique publicae et antiquariae illustrandae faciunt. Amst. 1645. (Sommige exemplaren tellen 1644). 4^o.

Hij verrijkte de tweede uitgaaf van het werk van Fortunius Licetus, de reconditis antiquorum lucernis. Paduae 1662, op verzoek van N. Heinsius, met eene geleerde verhandeling de lucernis veterum reconditis.

Antiquitates Neomagenses, sive notitia rarissismarum rerum antiquarum, quas in veteri Batavorum oppido studiose comparavit Joannis Smetius Pater et filius. Noviom. 1678. 4^o.

Beschrijving en chronyk van de oude stad der Batavieren. De eerste door hem in het Latijn gesteld en zoo geplaatst in de Latijnsche uitgave van de beschrijving der Nederlanden van Guicciardini, werd door zijn zoon vertaald en omgewerkt. De Chronyk tot het jaar 1300 loopende, werd mede door hem nagezien tot op het jaar 1591 vervolgd en te zamen met de Beschrijving, bij Regnerus Smetius, in een 8^o. boekdeeltje uitgegeven. G.C. in de Betouw heeft later van dit boek eene verbeterde en grootelijks vermeerderde uitgave bezorgd, in welke de geschiedenis van Nijmegen, voornamelijk uit de aanteekeningen van zijn vader, tot op het jaar 1784 vervolgd is (Chronyk van de Stad der Batavieren, nevens de beschrijving van Nijmegen, door Johannes Smetius, uit de eigenhand. aanteek. verbeterd en vermeerderd, voorts vervolgd tot den jare 1784. Nijm. 1784.)

Beschrijving van een ten jare 1627 te Nijmegen ontdekt overblijfsel van het eerste Christendom, door den zoon in de Antiquitates Neomagenses medegedeeld, en door in de Betouw afzonderlijk uitgegeven (De Sarda seu Carneola crucem et pisciculos referente, ad quartum lapidis jactum infra Neomagum non procul a Vahalis ripa inventa. Neomagi 1785, 8^o.) Commentatiuncula in C. Corn. Taciti Hist. Lib. V. cap. XIX, ubi Bellum Batavicum narrat a Cerealo cum Claudio Civile gestum et exustum a civile Batavorum oppidum, Qua ostenditur non legendum apud Tacitum, Batavodurum sed oppidum Batavorum, nec Batenburgum, neque alium, si Neomagum exeipias, locum esse, cui id Batavorum oppidi nomen conveniat, door in de Betouw in 1785 te Nijmegen uitgegeven.

Eene algemeene opgave van den door Smetius opgelegden schat werd het eerst achter den catalogus zijner nagelaten Boekverzameling gedrukt (Indiculus generalior supellectilis

antiquariae et numariae a Cl. v. Joh. Smetio collectae, achter den: Catalogus libr. viri rev. atque cl. Dn. Joh. Smetii. Leydae X Sept. 1653.) Later verschenen er nog twee uitgaven van, te Amsterdam en te Nijmegen. De briefwisseling van Smetius is verspreid in verschillende collecties, b.v. in de Syll. Epist. Burmanni, de Epistolae van Salmasius, Casaubonus, A.M. à Schurman enz, deels door in de Betouw en N.C. Kist uitgegeven. De laatste geeft ook een lijst zijner verstrooide Latijnsche gedichten, en deelt er zelf mede. Ook vindt men een Latijnsch gedicht van zijne hand achter het werkje, door Smetius, bij gelegenheid der verovering van Maastricht uitgegeven en getiteld: Oude-nieuwe Wereld, of veranderinghe in dese Nederlanden met het overgaen van Maestricht te verwachten. Gedruckt in de oude stad van de Batavieren. Anno 1632. Ook gaf hij een of meer stukken betreffende de commanderie-goederen van St. Jan te Nijmegen, die, na het overlijden van den commandeur, Bernh. van Golsteyn in 1638, door de regering tot onderhoud der scholen, kerken en kerkendienst aanvaard waren, maar eerlang, tengevolge van allerlei door de leden dier orde in het werk gestelde listige maatregelen, gevaar liepen om weder aan hunne nieuwe bestemming te worden onttrokken. (Gedruckt in 't jaer 1643).

Zijn portret vindt men bij Ksit en Royaards, naar de oorspronkelijke crayon-teekening gevolgd.

Zie Saxe, Onom., T. IV. p. 438; Pars, Index Bat., p. 131-134; Foppens, Bibl. Belg., T. II. p. 732, 733; Corn Val. Vonck, Beschrijv. v. Doesburg, (voorr.) Paquot, Mém., T. III. p. 221-225; Witte, Diar. biogr. ad annum, 1651; Bouman, Gesch. d. Geld. Hooges.. D. I. bl. 43, 93, 110, 118; 256, D. II. bl. 656; Kist en Roijaards, Archief voor kerk. Gesch., D. IV. bl. 119 volgg.; Glasius, Godgel. Ned.; Hoeufft, Parn. Lat. Belg., p. 56; Peerlkamp, de poëtis Neerl., p. 359; Hoogstraten; Kok; Nieuwenhuis; Verwoert; Kobus en de Rivecourt; Muller, Cat. v. portr.