Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 13

[Mr. Isaak Anne Nijhoff]

NIJHOFF (mr. Isaak Anne), zoon van den boekhandelaar Paulus Nijhoff en Maria Sophia Brouwer, dochter van den liberalen predikant Paulus Brouwer te Maassluis, halve broeder van den vorige, werd den 26 Julij 1795 te Arnhem geboren. Reeds op 12 of 13 jarigen leeftijd namen een paar zijner betrekkingen hem op eene reis door België mede, en hetgeen hij er zag en ondervond teekende hij op en liet het drukken. Op veertienjarigen leeftijd werd hij aan de zorg van Nikolaas Lobry. predikant te Gorinchem toevertrouwd, met wien hij later naar Leeuwarden vertrok, van waar hij na een verblijf van drie jaren naar de ouderlijke woning terugkeerde, om van nu af tot het einde zijns levens met onverpoosden ijver en volharding in zijn maatschappelijk bedrijf werkzaam te zijn. Hij was een sprekend voorbeeld van den echten Nederlandschen boekhandelaar, wien goede trouw bovenal ten harte gaat, was in 1842 een der hoofdbestuurders van de vereeniging tot bevordering van den boekhandel, toen het vijf en twintigjarig bestaan van dien band gevierd werd en werd gekozen om bij die gelegenheid de feestrede uit te spreken. Hij gaf daarin waarschuwingen in wenken en opwekkingen in het belang van den boekhandel en niet alleen wenken maar beantwoordde daaraan met de daad. Als burger van Arnhem nam hij deel aan allerlei nuttige inrigtingen en was een werkzaam lid van het aldaar aanwezige Natuur- en Letterkundig genootschap, later de Geldersche Maatschappij van Geschieden Letterkunde onder de zinspreuk Prodesse conamur. Van het groot aantal voorlezingen door hem in deze maatschappij gehouden zijn vele in den Geldersche Volks-Almanak, enkele in de Bijdragen uitgegeven. Jaren lang was hij een onmisbaar lid van menigvuldige commissiën van onderwijs en werd eerst bij de laatste regeling, op zijn dringend verzoek, als secretaris der commissie van onderwijs vervangen. Ook was hij een der stichters eener openbare bibliotheek, waaraan zijn zoon als bibliothecaris werd geplaatst. Sedert 1817 arbeidde Nijhoff

mede aan onderscheidene Tijdschriften, zoo als het Letterlievend Maandschrift, de Vaderlandsche Letteroefeningen, de Recensent, de Letterbode en later de Spectator. Van 1817 tot 1819 schreef hij schoolboekjes voor Reken- en Aardrijkskunde; de laatste, in het Nederduitsch en Fransch opgesteld, werden meermalen herdrukt. In 1820 verscheen zijne Wandelingen in een gedeelte van Gelderland, een werk dat in zestien jaren tijds vijfmaal aangevuld en herdrukt werd. Zijn Arnhem en zijne omstreken, werd in weinige dagen geschreven en in 1854 uitgegeven. In 1823 verscheen zijn Kort Overzigt der Algemeene Geschiedenis, gedeeltelijk naar het Hoogduitsch van K.H.L. Pölitz, een der beste, beknopte leerboekjes, waarvan hij in 1862 de vijfde geheel herziene en verbeterde druk in het licht gaf. In 1826 volgde de Statistieke Beschrijving van Gelderland, uitgegeven door de Commissie van Landbouw in dat gewest, in overleg met eene commissie der provinciale staten. Zij kan voor een gedeelte beschouwd worden als bijdrage tot eene overwerking van de Tegenwoordige staat van Gelderland, in 1741 uitgegeven, een boek, dat geen juiste denkbeelden van den physieken toestand der provincie gaf, en buitendien de teregtwijzing eener latere kritiek in het geschiedkundige vak behoefde. Uit een tal bouwstoffen, kostte het Nijhoff groote moeite, het werk zoo te redigeren dat een schoon geheel, met belangrijke bijvoegselen van zijne hand verrijkt, voor den dag is gekomen. Hij, wien het geluk en de eer des vaderlands zeer ter harte ging, kon het jaar 1848 niet laten voorbijgaan, zonder aan het einde van den tachtigjarigen oorlog door den vrede van Munster te gedenken. Zijn stukje de Vrede van Munster, in 1848 gesloten, herdacht in Nederland in 1848, wees op het groot belang van die gebeurtenis en werd met hoogen lof ontvangen. Eindelijk nam hij in 1849 de redactie van den toen zeer verwaarloosden Gelderschen Volks-Almanak op zich en versierde dien jaar op jaar met zijne bijdragen.

Ook buiten Arnhem toonde hij zijne werkzaamheid door het inventariseren van het Archief van het voormalig graafschap Kuilenburg, dat tot hiertoe in een verwaarloosden toestand verkeerd had. Deze arbeid werd hem in 1829 opgedragen, en hij volbragt zijne taak op eene wijze dat hem 's konings goedkeuring met de groote gouden medaille te beurt viel. Den rijkdom dezer verzameling, waarin hij orde gebragt heeft, heeft hij zelf in het eerste stuk zijner Bijdragen doen kennen. Een vurige wensch werd vervuld door een besluit van den gouverneur van Gelderland van 10 November 1847, hetwelk de schifting en beschrijving der gemeente-archieven in dat gewest regelde. Nu strekte zich zijn invloed over de geheele provincie uit en kon aan zijn plan om deze zaak op eenen eenparigen voet te brengen gevolg gegeven worden.

Uit deze dorre opgave blijkt reeds dat onvermoeide arbeidzaamheid een hoofdtrek in het karakter van Nijhoff was, doch onze verwondering, over hetgeen hij gedaan heeft klimt, wanneer wij hem als archivaris van Gelderland beschouwen. Den 6den Augustus 1816 werd hij als zoodanig aangesteld, en begon hij de reorganisatie van de archieven van het hof en de rekenkamer, van de opgevolgde besturen na 1795 enz., welke onder verschillende namen op verschillende plaatsen verstrooid lagen. Vooral trok zijne belangstelling het gedeelte van het oude archief van het Geldersche Hof en de Rekenkamer (afgescheiden van dat gedeelte, waarvan zijn zoon in 1856 de registers heeft uitgegeven), waarin de bescheiden zijn, welke later als historische gedenkstukken in de Gedenkwaardigheden zijn opgenomen.

Nijhoff wist beter dan iemand, hoeveel er nog in die geschiedenis op te helderen en te verbeteren was, en welke bronnen de door het stof der eeuwen bedekte stukken zijn, om tot eene meer juiste en volledige kennis te geraken. Bondam had zijn Charterboek tot 1286, van Spaen zijne Geschiedenis tot 1343 gebragt. Hieraan wilde hij zich aansluiten en de Gedenkwaardigheden voortzetten tot den dood van hertog Karel van Egmond in 1538; een tijdvak van ruim een paar eeuwen, maar toch eene onderneming van grooten omvang, als wij letten op de zeven kwartijnen die hij uitgaf. De archivaris de Jonge noemde reeds het eerste deel ‘een boek vol diepe geleerdheid en voor de geschiedenis des vaderlands van het hoogste aanbelang, hetwelk dat van Bondam op zijde streeft, ja in vele opzigten overtreft.’

Sedert verschenen deel I-VI, het laatste in 1862, dat eindigt met den vrede van Gorinchem in 1528 Nog negen jaren outbraken aan de voltooijing van zijn plan, hetgeen hij berekende, dat op zijn zeventigste jaar, bij voortdurende gezondheid, zou kunnen plaats hebben. De dood vergunde hem de vervulling van dien wensch niet. De Gedenkwaardigheden,’ getuigde een bevoegd schrijver, ‘worden door geen ander werk van dien aard buiten 's lands overtroffen en zijn eene eer voor onze natie.’ Een ander noemt ze, ‘het duurzaamst gedenkteeken van Nijhoffs stalen ijver en van zijn oordeelkundigen arbeid.’ Prof. Heeren schreef in zijn beoordeeling van dit werk in de Göttinger Anzeigen, ‘eine solche zuverlässige Schilderung des Zustandes eines Landes in einem früheren Zeitraum ist baarer Gewinn für die Geschichte; es ist ein heller Fleck mehr in ihrem Gebiete.’

En toch niet afgemat door dat omslagtig werk, begon hij in 1837 eene andere onderneming: de Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, eenigzins als voortzetting van het tijdschrift Antiquiteiten door Westendorp en Reuvens uitgegeven. Tien deelen met een register maken

de eerste reeks uit; drie deelen behooren tot de tweede reeks. Het allerlaatste door hem er in geplaatste stuk is: Overzigt van de tot heden in het licht verschenen registers en inventarissen van oude archieven in Nederland.

Nijhoff was eerelid en lid van verschillende in- en buitenlandsche genootschappen, die door Molhuijzen in zijn leven van N. worden opgenoemd, o.a. was hij lid der koninklijke Akademie van Wetenschappen in Nederland. De koning benoemde hem tot ridder der orde van den Nederlandschen Leeuw en de Senaat der Groningsche Akademie honoris causa tot doctor in het Romeinsche en hedendaagsche regt.

Zijne echtgenoot Martina Cornelia Houtkamp, schonk hem negen kinderen, waarvan een als uitgever, en binnen- en buitenlandsche boekhandelaar, een tweede als archivaris van Gelderland, 's vaders voetspoor met grooten lof drukken. Hij overleed 20 Junij 1863 aan een borstkwaal, die sedert den dood zijner jongste dochter, ruim drie maanden voor hem gestorven, sterk was toegenomen.

Hij gaf, behalve de genoemde werken, in het licht:

De vermeerderde magt en het gevestigd aanzien der Romeinen beschouwd als in zich bevattende de kiem van het verval en den ondergang des Romeinschen staats. Eene proeve van des menschen kortzigtigheid in het nasporen van de keten van oorzaken en gevolgen in de lotgevallen der wereld, in Vad. Letteroef. Mei 1820, II. 293,

Redevoering over de mislukte pogingen van Karel den Groote ter herstelling der vervallen wetenschappen, in Rec. der Rec. 1820, II. 365, 401.

Proeve eener beschouwing van den tachtigjarigen oorlog tegen Spanje en deszelfs voordeeligen invloed op den koophandel onzer tegenwoordige Noordelijke Provinciën, in Vad. Letteroef. 1821 II. 656.

Eenige regels uit den inventaris der nalatenschap van Karel van Egmond, hertog van Gelre, als bijdrage tot de geschiedenis der weelde van zijnen tijd, in Vad. Letteroef. 1821, II. 656.

Beschouwing van den invloed, welken de tachtigjarige oorlog tegen Spanje en het afwerpen van het Spaansche juk op de wetenschappelijke beschaving der Vereenigde Nederlanden uitgeoefend hebben, in Rec. 1826, II. 461.

De invloed van den tijdgeest in ons Vaderland gedurende de eerste jaren van den tachtigjarigen oorlog, Ald. 1829, II. 133.

Eed van prins Maurits als Stadhouder van Gelderland, in Algem. Konst- en Lett. 1829, I. 94.

Landdag in Gelderland, Ald. 1829, I. 94.

Bijdrage tot de Geschiedenis van het Muntwezen in Gelderland, Ald. 1831, II. 419.

Herinnering aan het gevoelen van W.A. van Spaen, aangaande de molens door den Romein Drusus in den Rijnstroom gelegd en door den Batavier Drusus weggenomen, Ald. 1833, II. 405.

De Volksverlichting, eene redevoering, in Volksbode, 1844.

Mededeeling betreffende een handschrift, afkomstig van het klooster Bethlehem bij Doetinchem, in Verslagen en Mededee lingen der Kon. Akademie van Wetenschappen, Afd. Lett. D. II. bl. 168.

Levensschets van Jan van Nassau-Katzenellenbogen, stadhouder van Gelderland, 1850.

De Schipbrug te Westervoort, hare vernieling, Ald. 1851.

Levensberigt van Gerlach van der Cappellen, Ald. 1852.

De Klingelbeek bij Arnhem, Ald.

Bisschop Albertus den Apostel der Lijflanders, Ald. 1853.

Een woord tot inleiding van het stuk van J.L. Nijhoff, getiteld: Twee bange dagen en een blijde nacht. Herinneringen aan 29 en 30 November 1813, Ald.

De Heidenen in Gelderland, Ald.

De Geldersche plooijerij, bijzonder te Nijmegen, Ald. 1854.

Gelderlands geschiedenis belangrijk voor gevoel en verbeelding, Ald. 1855.

De Geldersche Bloem, Alp. 1855.

Een blik op de marktplaats en het St. Walburgs plein te Arnhem, Ald. 1856.

Het Kasteel te Hattem, Ald. 1857.

De Arnhemsche Gilden, Ald. 1858.

Het Wilhelmus te Eede, in 1624, Ald. 1859.

Rozendaal, Ald. 1860.

Maarten van Rossem, Ald. 1861.

Bijdrage tot de Geschiedenis der eertijds te Arnhem heerschende weelde bij de verandering der regering en bij het vieren van den Vastenavond en den Meidag, Ald. 1863.

Overzigt van het archief, afkomstig van het Graafschap Kuilenburg, in Bijdragen voor Vad. Geschied- en Oudheidk. D. I. 1.

Uitnoodiging ter viering van den klokkendoop, I. 74.

Eerste handelingen van Jan, Graaf van Nassau-Katzenellenbogen, als stadhouder des Vorstendoms Gelre en Graafschap Zutphen, I. 104.

Iets over den togt van Hertog Albrecht tegen de Friesen, I. 151.

Handelsvoorregt aan die van Kuilenburg en Calais verleend, I. 207.

De stad Elburg voor het keizerlijk hofgerigt gedaagd, in rijksban gedaan en daaruit ontslagen, I. 266.

Bijdragen tot het strafregt, I. 288, II. 131, V. 163.

De Vereenigde Nederlanden in 1672 door laukbare onvoor-

zigtigheid den val nabij gebragt door de Goddelijke Voorzienigheid zigtbaar behouden, II. 1.

Stukken behelzende de onderhandelingen met François van Valois, hertog van Anjou, 1578, II. 29.

Aanstelling van Jan, Graaf van Nassau-Katzenellenbogen, als stadhouder des vorstendoms Gelre en graafschap Zutphen, II. 49.

Het huis van Maarten van Rossem te Arnhem, II. 124.

Jan, Graaf van Nassau, het stadhouderschap van Gelderland verlatende, II. 161.

Naamlijst der verhandelingen omtrent de geschiedenis en het staatsregt in ons vaderland, voortgekomen uit de school van den hoogleeraar Kluit, II. 196.

Bedenkingen des Hofs van Gelderland tegen de uitvoering der plakkaten van keizer Karel V, II. 247.

Verboden Wapenen onder keizer Karel V en Philips, II. 258.

Bijzonderheden betrekkelijk het leven en karakter van Don Emamuel van Portugal en Emilia van Nassau, II. 264.

Ontwerp van overeenkomst tusschen keizer Maximiliaan en Karel, hertog van Gelre, II. 280.

Onuitgegeven stukken betrekkelijk de geschiedenis der Spaansche heerschappij en die van den opstand tegen Spanje, bijzonder in Gelderland, III. 29, 184, IV. 29, 215, 275, V. 208, VI. 57, 264, VII. 48, VIII. 43, 202, 265, IX. 203.

Bijdrage tot de Geschiedenis der geregtelijke Geneeskunde, III. 75.

Het Loo, geen Lusthof der Geldersche Hertogen. Akte van in bezitstelling naar het Geldersche Leenregt, IV. 225.

Een regtshandel voor het Veemgeregt, IV. 261.

Een der oudste papiermolens op de Veluwe, V. 90.

De ambtman, 's regter en dijkgraaf van Overbetuwe, V. 165.

Aanteekening op Bondam's Charterboek, V. 231.

Stadregt van Bronkhorst van 1842, VI. 37.

Bijdrage tot de Geschiedenis van het regt van Placet, VI. 54.

Onuitgegeven brieven betrekkelijk de komst van Leycester in de Nederlanden, VI. 107.

Aanbevelingsbrief van de koningin van Engeland voor den hertog van Anjou in 1586, VI. 124.

Iets over Floris van Egmond, stadhouder van Holland, 1539, VI. 271.

Het Geldersche regerings-reglement van 1673 en 1750, VII. 79.

Zegel van den graaf van Leycester als algemeen landvoogd der Vereenigde Nederlanden, VII. 107.

Iets over het stedelijk Archief te Zutphen, VII. 164.

Zegels van overleden Vorsten, VII. 233.

Heerlijke regten van Breevoort, VIII. 181.

Bepalingen aangaande de waarde der loopende munten in 1501, VIII. 193.

Het ontstaan van het Pannerderschen kanaal, VIII. 217.

Het klooster Bethlehem of Bulhem bij Doetichem, IX. 1.

Zeldzame verklaringen betreffende grensbepaling, IX. 61.

Nijmegen en de Jesuiten in 1555, IX, 139.

Vrijgeleide-brief van Karel van Egmond, hertog von Gelre, IX. 140.

Berigt aangaande het oude Archief der stad Doesburg en Tweede Serie, II. 103.

Verordening betreffende het beheer der inkomsten van de inkomsten van den Taleweerd, als bezitting van het fraterhuis te Doesburg, II. 138.

Wat Karel van Egmond, hertog van Gelre en graaf van Zulphen in de Vaderlandsche Geschiedenis beteekent, II. 140.

De stijl der Orde van St. Jan van Jeruzalem en der Maltezer Ridders, II. 267.

De nederlaag van Jonker Frans van Brederode, vermeld door Jan, graaf van Egmond, II. 269.

Voorts talrijke boekbeschouwingen.

Zie P.C. Molhuijsen, Levensb. van Mr. I.A. Nijhoff, in Levensb. der Maats. van Ned. Lett. 1864. Jaarl. Vers. van het Prov. Utr. Gen. 1864. Jaarb. voor den Ned. Boekh. 1864 (met zijn portr.) Nieuwsbl. voor den Boekh. 1863. no. 32 bl. 135 en verv.