Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 10

[Lambert ten Kate]

KATE (Lambert ten) werd te Amsterdam den 23^sten Januarij 1674 geboren. Zijne ouders waren Herman ten Kate en Sara Blaupot. Reeds in zijne vroegste jeugd was de beoefening der wijsbegeerte en van zijne moedertaal zijne geliefkoosde bezigheid, en het is daardoor dat hij zich later een grooten naam en bijkans eene Europesche vermaardheid verwierf. Bijzonderheden van zijne levensloop zijn er niet bekend. Bij een ongehuwd leven, slechts alleen na 's vaders dood met zijne moeder wonende, vond hij een toereikend be-

staan niet alleen, met het geven van lessen aan de huizen der aanzienlijkste familiën in het schrijven, rekenen, boekhouden en bijzonder in de mathesis en algebra, maar ook nog de noodige fondsen om eene belangrijke en kostbare verzameling van kunst- en boekwerken zich aan te schaffen. Hij overleed te Amsterdam den 14^den December 1731, en werd den 20^sten in de Noorder-kerk ter aarde besteld. Zijne afbeelding, door Houbraken gegraveerd, ziet het licht. Verscheidene dichters vereerden zijne nagedachtenis door lijkdichten, die in éénen bundel in 4^o. te Amsterdam, kort na zijn sterven, zijn uitgegeven. Daarin vind men ook het volgende hem passende grafschrift:

Ten Kate was een man van veel kennis en smaak. In alle vakken, die tot het gebied der beeldende kunsten behooren, bezat hij eenen schat van theoretische kundigheden. Buitengewoon groot was zijne taalkenuis. Het Engelsch, Fransch en Italiaansch verstond hij, en in de oude talen was hij bedreven. Mogen er na zijn verscheiden andere taalgeleerden zijn opgestaan, niemand hunner heeft aan ten Kate den naam van hoofdgrondlegger der Nederlandsche taalkunde betwist. In de wiskundige wetenschappen was hij zeer ervaren. Als teekenaar en beeldhouwer had hij ongemeene verdiensten. Ten bewijze daarvan deelen wij hier mede twee voorvallen, door geloofwaardige personen medegedeeld. Onder het tal van beroemde mannen die zijne vriendschap zochten, behoorde ook de vermaarde bloem- en fruitschilder Jan van Huisum. Deze schilderde zijne bloem- en fruitstukken lang op donkere gronden, op welke hij meende dat dezelve beter uitkwamen en spraken. Ieder roemde deze stukken als voortreffelijk, als onverbeterlijk, behalve ten Kate. Openhartig kwam hij voor zijn gevoelen uit en ried de achtergronden helder te houden, om het beoogde doel te bereiken. De schilder gaf daaraan gehoor, moest zich gewonnen geven en veranderde van toen af geheel zijne manier, waardoor zijne stukken aanmerkelijk in waarde stegen.

Met den beroemden beeldhouder Xavery was ten Kate ook bijzonder bevriend. Hij trof dezen eens bezig met het vervaardigen van eenen Jupiter fulgurator; maar verdrietig klagende dat hij denzelven niet naar zijnen zin kon treffen, meende ten Kate dat zulks toch zoo moeijelijk niet zijn kon. ‘Welaan, mijnheer!’ hervatte Xavery, ‘oordeelt gij het zoo gemakkelijk, ziedaar bijtel en hamer; ik vertrouw u het werk wel toe; zie of gij hem beter treffen kunt dan ik.’

Na lang tegenstreven, en onder betuiging van nooit een hamer of beitel in handen gehad te hebben, liet zich ten Kate toch eindelijk bewegen, en had maar weinig tijds gearbeid, toen Xavery hem in verrukking toeriep: ‘Hou op! gij hebt hem volmaakt getroffen.’

Ten Kate, zegt de heer Glasius, heeft ook eenige godsdienstige werkjes het licht doen zien, waarin zich zijn vrome geest evenzeer afspiegelt, als zijne rijk ontwikkelde smaak voor het schoone en goede. Wij zullen deze ten slotte van dit artikel met zijne overige geschriften opgeven:

(Zonder naam). Gemeenschap tusschen de Gottische Spraeke en de Nederduytsche, Amst. 1710. 4^o.

Den Schepper en Zijn Bestier te kennen in Zijne schepselen, volgens het Licht der Reden en Wiskonst, enz Naar het Engelsch van Meyne. Amst. 1716. 8^o.; ald. 1739. 8^o.

Aanleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake; waerin hare zekerste grondslag, edelste kragt, nuttelijkste onderscheiding en geregeldste Afleiding overwogen en naegespoort, en tegen het allervoornaemste der verouderde en nog levende Taelverwanten, als 't Oude Moeso-Gotthisch, Frank-Duitsch, en Angel-Saxisch, beneffens het hedendaegsche Hoogduitsch en Yslandsch, vergeleken wordt, Amst. 1723. 4^o. 2 deelen.

Drie gewigtige Bedenkingen des gemoeds over de ootmoedigheid, talentbeschouwing en wandeling met God; benevens den weg ten heil, als mede eenige zededichten, door H(erman T(en K(ate, Jr., Amst. 1728. 8^o.

Verhaal van het Leven en Sterven van Ph. de Mornay, Heere van Plessis Marly, uit het Fransch in 't Nederduitsch vertaelt, waerachter Pletho van de vier Hoofddeugden, uit het Grieksch, Amst. 1728. 8^o. met pl.

Het Leven van Jezus-Christus, in een getrokken uit eene nieuwlijk onderzochte schikking en overeenstemming der vier Euangelisten, Amst. (1732.) 4^o. met platen.

Aanmerkingen op de Nederduitsche Spraakkunst van Arnold Moonen; in M. Schagen's Vermaaklijkheden, D. I. bl. 151, D. II. bl. 717, 740.

P.C. Hooft, Waarnemingen op de Hollandsche Taal, uitgegeven met eenige aanmerkingen door L. ten Kate, Amst. 8^o.

Op de bibliotheek der illustre school te Amsterdam berusten van ten Kate vier zeer fraai geschrevene deelen in folio, bevattende zijne onuitgegevene schriften. De daarin voorkomende verhandelingen zijn getiteld:

Verhandeling over de klankkunde in twee deelen.

Oeffenschets over het vereisch der dichtkunst, benevens eenige van hare bijzondere deelen.

Wiskundig ontwerp der schrijf kunst.

Briefwisseling over de proportie der menschelijke leden en van de harmonie der vermenging in dag en schaduw, gehouden tusschen den voornoemden kunstminnaar en Hendrik van Limborch.

Verhandeling over het denkbeeldige schoon der schilders, beeldhouwers en dichters. Deze verhandeling zag het licht in de Fransche taal onder den titel van Discours préliminaire sur le beau Idéal des Peintres, Sculpteurs et Poëtes, geplaatst voor de Traité de la Peinture et de la Sculpture van Richardson, Amst. 1728. 8^o.

Uitbreiding en beschrijving van eenige der fraaiste teekeningen (in zijne kunstverzameling voorhanden).

De maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden bezit:

Kilianus auctus, seu Dictionarium Teutonico-Latino-gallicum etc. Amst. 1642. 8^o. met wit papier in folio doorschoten en eigenhandige aanteekeningen, ook op losse bladen, van L. ten Kate. 2 deelen.

Zie Wagenaar, Beschrijv. der stad Amst. D. XI. bl. 350-352; Saxe, Onom. Liter. T. VI. p. 368, 369, 719; Tollius, over Lambert ten Kate Hermansz. den voortreffelijken Hoofdgrondlegger der Nederduitsche letterkunst, in het Museum van Siegenbeek, D. I. bl. 1-37, en over eenige weinig bekende handschriften van L. ten Kate Hermansz in hetzelfde Museum, D. IV. bl 201-219; van Kampen, Geschied. der Ned. Lett. en Wetensch. D. II bl 189-195; Siegenbeek, Geschied. der Nederl. Letterk. bl. 322-324; Collot d' Escury, Holl. roem, D I. bl. 32, Aant. bl. 82, D. III. bl. 41, Aant. bl. 263-265, D. IV. St. I. bl. 85, 86, Aant. bl. 334, 335; van Eynden en van der Willigen, Geschied. der Vad. Schilderk. D. I. bl. 299-321; Blaupot ten Cate, Geschied. der Doopsgezinden in Holl. enz. D. II. bl. 158-160; Immerzeel, Lev. en Werk. der Kunstsch.; Nieuwenhuis, Aanh. op het Woordenb. van Kunst. en Wetensch.; Glasius, Godgel Nederl.; Muller, Cat. van Portrett.; verschillende boeken-catalogi.