Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 9

[Josua van Iperen]

IPEREN (Josua van) werd te Middelburg den 23^sten Februarij 1726 geboren. De naam van zijne ouders is niet bekend. Hij stamde af uit een deftig Vlaamsch geslacht, hetwelk reeds in de twaalfde eeuw onder de hertogen van Brabant aanzienlijke krijgsambten bekleedde. Reeds in zijne jeugd, bij de eerste ontwikkeling zijner zielvermogens, bespeurde men bij hem eenen levendigen en werkzamen geest, een sterk geheugen en eene edele zucht om anderen in het verkrijgen van kennis voorbij te streven. Op de Latijnsche school verwierf hij meestal de eerste prijzen, en toen hij naar de hoogeschool werd bevorderd, verliet hij dezelve, met het doen van eene door hem zelf opgestelde lofrede op den grooten Bijnkershoek, die ook, door hem, uit het Latijn in Nederduitsche verzen overgebragt zijnde, door den druk is bekend gemaakt. (Middelb. 1744. 8^o.)

Aan de Groningsche en Leidsche hoogescholen door de beroemdste mannen van zijnen tijd, als Albertus Schultens, Tiberius Hemsterhuis, Johan van den Honert en Johannes Alberti, onderwezen in alles wat tot de vorming van een kundig godgeleerde noodig is, werd hij op den 26^sten Augustus 1748 door de klassis van Leiden tot proponent bevorderd, en den 18^den December van het volgende jaar tot predikant te Lillo beroepen. Zestien jaren verkondigde hij daar het evangelie, en was er om zijn minzaam en verdraagzaam karakter bij iedereen bemind. Zijne verdiensten waren intusschen zoo zeer bekend geworden, dat de hoogeschool te Groningen hem in 1752 tot meester in de vrije kunsten en doctor in de wijsbegeerte verklaarde, na verdediging eener dissertatie: de Mundi Mechanismo.

Na op den 20^sten November 1765 te Veere beroepen te zijn, werd hij er den 23^sten Februarij 1766 bevestigd. De Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem, het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen te Vlissingen, en de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, verkozen van Iperen tot hun medelid, welk voorbeeld door de Haagsche en Leidsche dichtgenootschappen gevolgd werd. Zijne verdiensten als letterkundige en dichter verwierven hem in 1772 eene eervolle roeping. Hij werd namelijk wegens de provincie Zeeland afgevaardigd tot de commissie aan wie de zamenstelling eener nieuwe Psalmberijming was opgedragen. Belangrijk was het aandeel dat hij in hare werkzaamheden had,

en hij bewees ten volle hoezeer hij voor die moeijelijke taak berekend was.

Alzoo van velen in den lande geëerd, was het te denken, dat aan een man met zoo veel talent spoedig eene meer aan zijne bekwaamheden geëvenredigde werkkring zou worden aangewezen Maar ofschoon in 1765 bij de vervulling van den openstaanden leerstoel te Harderwijk in aanmerking gekomen, werd hij evenwel niet gekozen. Onaangenaamheden van verschillenden aard, hem in zijne standplaats overgekomen, de talrijkheid van zijn nog vermeerderend huisgezin en de geringheid zijner bezoldiging, die het onmogelijk maakte zijne vier zonen eene opleiding overeenkomstig zijnen stand te doen geven, deden hem besluiten elders te zoeken, wat hij hier niet verkrijgen kon. Op zijn aanzoek deswege werd hij den 7den April 1777 tot predikant te Batavia aangesteld, doch kon eerst den 14^den Julij van het volgende jaar met het schip Europa de reize derwaarts aannemen, tengevolge waarvan hij eerst in Maart 1779 te Batavia aankwam. Hij werd er met warme bewijzen van toegenegenheid en achting ontvangen, en men was er op uit, door aanzienlijke geschenken in geld, hem vergoeding te schenken voor hetgeen hem in Nederland onthouden was. Den 7^den van laatstgenoemde maand deed hij te Batavia in de Hollandsche kerk zijne intree-rede, en den 29^sten Mei daaraanvolgende zijne inleidings-redevoering in de binnen Portugeesche kerk. Beide redevoeringen zijn door den druk bekend gemaakt. Niet lang mogt de gemeente zich in zijn bezit verheugen. Het klimaat werkte nadeelig op zijn gestel, de mishandelingen van den Bataviaschen kerkeraad, door de pen van M. Vermeer hem aangedaan, drukten hem neder, en op den 11^den Februarij 1780 maakte een hevige koorts een einde aan zijn nuttig leven. Hij was den 23^sten Mei 1756 te Middelburg gehuwd met Maria Catharina de Waal, bij wie hij dertien kinderen verwekte.

Van Iperen was een der geleerdste mannen van zijnen tijd, van wien de hoogleeraar Bouman getuigt niet te weten, in welk vak van wetenschap of letteren hij het meest uitmuntte. Als verdienstelijk Hollandsch en Latijnsch dichter deed hij zich kennen door eenige hier en daar verspreide gedichten. Hij was niet alleen godgeleerde en wijsgeer, maar ook een uitmuntend leeraar, wiens leerredenen voor zoover die zijn uitgegeven, zich nog met genoegen laten lezen, al is het dat er ruim tachtig jaren na derzelver uitgave verloopen zijn. Als geschiedschrijver had hij niet minder verdiensten dan als natuurkundige. Zoo muntte van Iperen door vele kundigheden uit; maar ook als mensch was hij voorzien met de edelste gaven. Blanke godsvrucht, edele opregtheid, beminnelijke nederigheid en werkdadige menschenliefde maakten de hoofdtrekken uit van zijn karakter, en uit die

rijke en reine bronnen vloeiden weder andere deugden voort, welke hem tot een der nuttigste menschen maakten.

Wij zouden deze lofspraak door vele bewijzen kunnen staven. Een trek van 'smans uitmuntend karakter moge hier eene plaats vinden. Toen van Iperen door de Staten van Zeeland benoemd was, om met de mede afgevaardigden uit andere provinciën eene nieuwe Psalmberijming te helpen daarstellen, hoorde hij, dat sommigen in Zeeland hadden aangemerkt, dat welligt die aanstelling onaangenaam zou zijn aan den eerwaarden Jacobus Willemsen, die er, zoo door zijne jaren als geleerdheid, meerder aanspraak op had dan hij. Eer en voordeel waren aan die commissie verbonden, doch van Iperen's ziel was te groot om zich door die banden te laten binden. Hij vertrekt op het oogenblik naar vader Willemsen en bied hem de commissie aan. De godvruchtige grijsaard staat verwonderd, dankbare tranen vloeijen langs zijne wangen, hij drukt van Iperen's hand en zegt: ‘neen, mijn broeder, die eer is voor u, ik ken uwe bekwaamheden, ik bewonder uw edel hart, God zal met u zijn.’

Wij hebben getracht eene, zoo volledig mogelijke, lijst van de vele werken en verhandelingen van van Iperen zamen te stellen. Zie hier dezelve:

Doris Visschers-zang. Bruiloftsgedicht op het huwelyk van den Majoor Jan Lucas Trip, Gron. 1747.

Proeve van Taalkunde als eene wetenschap behandeld, Amst. 1755. 8^o. 2de druk ald. 1773. 8^o. 3de druk Leid. 1786. 8^o.

Introductio in Commentatio suam Obad. Visionis, Mediob. 1759. 8^o.

Twee voorvallen eener zeldzame genezinge van stommigheid. In de Verh. van de Holl. Maatsch. der Wetensch. te Haarl. 1758. bl. 3 van de Berichten.

Redekundige Bedenkingen over de Cometen, Middelb. 1758. 8^o.

Brief over den invloed der inenting op het wegnemen van inwendige onzuiverheden des ligchaams, behalve de aangeboren besmettelijkheid voor de kinderziekte. In de Verh. van de Holl. Maatschappij der Wetensch. te Haarl. 1761. bl. 367.

De beste huisvrouw, volgens Spreuken XXXI vs. 10-31. Middelb. 1761. 8^o.

Brief des Konings van Pruissen aan de Gravinne van Camas, uit het Fransch vertaald, Middelb. 1761. 8^o.

Naauwkeurig en beknopt onderzoek van het leerstuk der H. Drieëenheid, Middelb. 1762. 8^o.

Inhuldiging van Z.D.H. Willem V te Vere den 28 Mei 1766, Middelb. 1767. fol. met pl.

E. Young, Klaagzangen of Nagtgedachten in het Nederduitsch nagezongen, Middelb. 1767. 8^o.

Bericht over de kinderpokjes voor de geboorte. In de Verh. van de Holl. Maatsch. der Wetensch. te Haarl. 1768. bl. 440.

Historia Critica Edomaeorum et Amalekitarum, Leov. 1768. 8^o.

Waarneminge van eenen zeldzaamen zeevisch, (vinvisch, wituisch) omtrent den keerkring van den kreeft. In de Verh. van de Holl. Maatsch. der Wetensch. te Haarlem. 1770. bl. 3 van de Berichten.

Bericht aangaande de kinderziekte voor de geboorte. In dezelfde Verh. 1770. bl. 6 van de Berichten.

Opvoeding der meisjes en Chalotais onderwijs voor eene Princes, Amst. 1771. 8^o.

Tweehonderdjarig Jubel-feest der Nederlandsche vrijheid, of plegtige Redenvoeringe ter gedagtenisse der afwerping van het Spaansche juk, uitgesproken in de groote kerk te Veere op den III van Bloeimaand MDCCLXXII. Met eenige Bijlagen, Middelb. 1772. 8^o.

Geboorte-zang op den jongen Erfprins, Middelb. 1772. 4^o.

Historische Redevoering bij het ontdekken der Gedenknaalde, opgericht ter eere van Joannes van Miggrode, den eersten en voornaamsten Kerkhervormer van Zeeland. Uitgesproken te Vere, den 1 December 1773, met Bijlagen, Amst. 1774. 8^o. Met afb. en portr.

Aan het noorderhoofd der stad Veere lag sedert een aantal jaren een stuk van de zerk, waarmede in vroegere dagen het graf van Zeelands eersten hervormer, Joannes van Miggrode, bedekt was geweest. Op die zerk was zijn naam en wapen uitgehouwen. Van Iperen maakte er zijne gemeente opmerkzaam op, en de regering nam dien wenk ter harte. Zij deed dien steen terstond wegnemen, en daarna eene grafnaald ter 's mans gedachtenis in de kerk oprigten, in wier voet die steen kunstig werd ingewerkt. In December 1773 werd dit gedenkstuk ontbloot en door de genoemde redevoering, op verzoek der regering door van Iperen gedaan, aan de gemeente belangrijk gemaakt.

Verhandeling over den verbeterden Landbouw der Brabanders en Vlamingen. In de Verh. van de Holl. Maatsch. der Wetensch. te Haarl. D. XII. bl. 45-120.

Obadje, dichtkundig opgehelderd, Middelb. 1776. 8^o.

Brieven over het Hooglied, waar in de nadruk der betuigingen, de afwisselingen der samenspraken, en het fraaije der poësy, uit de zegswijzen en gebruiken der Oosterlingen, op eene nieuwe wijze, worden opgehelderd, 's Hage 1776. 8^o. 2 deelen.

Kerkelijke Historie van het Psalmgezang der Christenen van de dagen der Apostelen af tot op onzen tegenwoordigen tijd toe; en inzonderheid van onze verbeterde Nederduitsche psalmberijminge, Amst. 1777. 4^o. 2 deelen met pl. en portr.

Vertaling van eene schets eener nieuwe verklaring van Salomons Hooglied door Thomas Harmer, als een vervolg op de Brieven, enz. Utr. 1778. 8^o.

Verhandelinge over eene Goddelijke verbeteringe van het zin-

tuig des gezigts. In de Verh. van het Zeeuwsch Genootsch. der Wetensch. D. I. bl. 461-509.

Verhandelinge over de Prophetische Historie. In dezelfde Verh. D. II. bl. 361-412.

Verhandeling over de gewijde beurtgezangen. In dezelfde Verh. D. III. bl. 358-434.

Antwoord op de Vrage: Mag een Natuuronderzoeker, uit de reeds gemaakte waarnemingen en proefondervindingen, verdere gevolgen trekken ter uitvorschinge van de nog onbekende oorzaken der verschijnselen? Zoo ja, hoe verre mag hij daarin voortgaan, en welke regelen moet hij daaromtrent in acht nemen? In dezelfde Verh. D. IV. bl. 3-117.

Bericht wegens eene schildpadde, aan de kust van Zeeland. In dezelfde Verh. D. VI. bl. 620.

Afscheid van de Classis van Walcheren en de gemeente van ter Vere, benevens de eerste Leerrede op het Oost-Indisch Compagnie-schip Europa, Amst. 1779. 8^o.

Beschrijvinge van eenen witte neger van het eiland Bali. In de Verh. van het Bat. Gen. der Kunst en Wetensch. 1779. D. I. bl. 307.

Intrsde te Batavia; nevens eene inleidings-redevoering tot de openbaarelessen, over de wijsbegeerte en fraaije kunsten, Amst. 1780. 8^o.

Begin van eene Javaansche historie: Sadjara, Radja Djawa. Met aanmerk. In dezelfde Verh. 1781.

Nuttigheid van het verbeteren onzer Hollandsche zeekaarten naar de Engelsche en Fransche. In dezelfde Verh. 1781.

Verhandeling over de historiekennis. In dezelfde Verh. 1784.

De belemmeringen, treurzang, met een toezang aan het Bataviaasch Genootschap. In dezelfde Verh. 1784.

Beschrijving van eene blanke negerin uit de Papoesche eilanden. In dezelfde Verh. 1784.

Proeven van hoog, gemeen en berg-Javaans. In dezelfde Verh. 1784.

Beschrijving van de wouwouwen. In dezelfde Verh. 1784.

In de Maandelijksche Bijdragen tot opbouw van Neerlands taal en dichtkunde, zegt Dr. Schotel, komt zijne Uitnoodiginge der liefhebbers en kenners van onze moedertale tot het helpen opstellen van een oordeelkundig Nederduitsch Woordenboek voor. Wij weten niet of daaraan gevolg gegeven is, of dat iets daarvan door van Iperen is uitgegeven. Alleen dit nog kunnen wij melden, dat in de Bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden voorkomt een handschrift, getiteld:

J. van Iperen, Verbeterde en aangevoerde Woordenlijs- (van Nederduitsche en Bastaardwoorden), van A tot E, ein digende bij Ergeren, met Tusschenspraken over de letters B, C, D en E. Afschrift, in 148 kolommen of folio bladen met 3 bladzijden Voorberigt. fol.

Zie Boekz. der gel. Wereld, 1749. a. bl. 121, 122, 1750. a. bl. 473, 474, b. 648, 1752, b. bl. 648; Arrenberg, Naamreg van Ned. Boek.; Ferwerda, Cat. Univ. D. I. St. 8. bl. 239; H. Wachter, Lijk en Lofrede op Josua van Iperen, (Amst 1781. 8^o.); Handel. van de Jaarl. Verg. der Maatsch. van Ned Letterk., 1782. bl. 4; Witsen Geysbeek, Woordenb. van Ned Dicht.; de Jong. Naaml. van Boek., bl. 664-666, 680, 681; Stuart, Vaderl Hist., D II. bl. 389, noot; Reinier, Nieuwe verbeterde Naamlijst der Pred. in de Herv. Gemeente van Vere, bl. 74-80; Schotel, Kerk. Dordr. D. II. bl. 375, 789; Bouman, Geschied. der Geld. Hoogesch., D. II. bl. 315; Glasius, Godgel. Nederl. Cat. van de Bibl. der Maatsch. van Ned. Letterk. te Leid. D. I. bl. 61, 98, 165. D. II. bl. 140, 427; Muller, Cat. van Portrett.; Dezelfde, Cat. van Godgel. Werk., bl. 155; Dezelfde. Cat. van Werk. over Nederland's Indie, bl. 36; Holtrop, Bibl. Medico-chirurg. p. 161; van Leeuwen, Cat. van de Prov. Bibl. van Friesl. bl. 261; de Gids, 1857, bl. 227.