Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 9

[Jan Ingenhousz]

INGENHOUSZ (Jan), zoon van Arnoldus Ingenhousz, werd te Breda den 8^sten December 1730 geboren. Het is niet bekend waar hij den doctoralen graad in de geneeskunde verwierf, maar wel, dat hij, den 31^sten December 1754 als student te Leiden is ingeschreven, waar hij vooral Gaubius en de Albinussen gehoord heeft. Na eenigen tijd de praktijk te hebben uitgeoefend, stak hij in 1767 naar Engeland over, om aldaar de wijze van inënting van Sutton te leeren.

Op aanbeveling van den geleerden Pringle, destijds vooritter van de Koninklijke Maatschappij te Londen, werd hij n 1768 naar Weenen geroepen, om de kinderen van keizerin

Maria Theresia in te enten, van welke er reeds twee aan de pokken bezweken waren. Hij verkreeg voor het welslagen van deze kunstbewerking de titels van keizerlijk hofraad en van lijfarts der keizerlijke familie, benevens eene jaarwedde van ruim zeven duizend gulden, die hij tot zijnen dood toe genoten heeft. De keizerin beschonk hem bovendien met twee gouden en dertig zilveren medailles, bij die gelegenheid geslagen, ten einde die onder zijne vrienden uit te deelen; terwijl de prins van Wurtsberg hem een zilveren toilet, dat uit vijf en twintig stukken bestond, vereerde. Bovendien lieten zich de voornaamste personen mede door hem inënten, en werd hij zelfs in 1772 naar Italië ontboden, om den aartshertog Frans Jozef Karel, erfprins van Toscanen en zijne zuster Maria Anna dezelfde kunstbewerking te doen ondergaan, bij welke gelegenheid hij tevens Venetië en Napels bezocht. Te Weenen teruggekeerd, hield hij zich onophoudelijk met wetenschappelijke nasporingen bezig. Hij was bij keizer Joseph II in hooge achting, werd door onderscheidene doorluchtige vreemdelingen bezocht, en in 1781 in zijne woning vereerd met een bezoek van den grootvorst en de grootvorstin van Rusland met den keizer van Oostenrijk.

Eenige jaren na zijn vertrek naar Weenen, waar hij met Agatha Maria Jacquin, eene zuster van den beroemden kruidkundige Nicolaas Joseph Jacquin, in den echt getreden was, begaf hij zich naar Nederland, doch verliet het weder spoedig om Frankrijk te bezoeken, van waar hij weder naar Duitschland terugkeerde. In 1797 zijne gezondheid voelende afnemen, stak hij naar Engeland over, om de genecsheeren aldaar te raadplegen, doch hij overleed te Bowoodpark, een buitenverblijf van den markies Lansdown, twee uren van Londen gelegen, op den 7^den September 1799, niet zonder vermoeden, dat zijne buitengewone beangstheid over den afloop der staatkundige gebeurtenissen, zijnen toestand zou verergerd hebben. Genoemde markies liet eene eenvoudige, maar sierlijke tombe op zijn graf plaatsen. Zijne afbeelding ziet op onderscheidene wijzen het licht.

Ingenhousz maakte zich jegens de genees- en natuurkundige wetenschap hoogst verdienstelijk. Behalve een groot aantal werken en verhandelingen zijn wij aan hem belangrijke ontdekkingen verschuldigd. Niet alleen toch wordt aan hem de uitvinding van den nieuwen Eudio- of luchtmeter toegeschreven, maar men schrijft hem ook toe de eerste aanwending van platte glasschijven in de plaats van cilinders voor proeven met de electriseer machine. Geen wonder dan ook, dat de Koninklijke Maatschappij te Londen, en andere geleerde genootschappen, zoo hier te lande als elders, hem tot haar medelid verkozen, en keizerin Maria Theresia hen met den titel van baron in den adelstand verhief. Zijn naam leeft voort in

de naar hem genoemde bloem van het Maluwen geslacht Ingenhousia.

Zijne geschriften zijn, voor zoo ver ons bekend geworden:

Lettre à M. Chais, (over de inënting) Amst. 1768, 8^o.

Brief aan John Pringle, behelzende eenige proeven over de torpedo gedaan te Livorno, den 1 Jan. 1773, (na kennis gehad te hebben van de proeven van Mr. Walsh). In de Hedend. Vaderl. Letteroef. 1775. D. VI. St. 2. bl. 531.

Anatomy of the electric Ray or Crampfish. In de Philosophical Transactions. 1775. D. LXV.

Easy Methods of measuring the diminution of balk, taking place on the mixture of common and nitrious Air, with Experiments on Plantina. In hetzelfde tijdschrift 1776. D. LXVI.

A ready way of lighting Candle by a very small electric spark. In hetzelfde tijdschrift 1778. D. LXVIII.

Electrical Experiments to explain how far the Phaenomene of the Electrophorus may be accounted for by Dr. Franklin's theory of positive and negative Electricity In hetzelfde tijdschrift 1778. D. LXVIII.

Nova, tuta facilisque methodus curandi calculum, scorbutum, podagram etc. etc. propos. a N. Hulme. M.D. etc. Lat. sermone donata ab J. Ingenhousz, Lugd. Bat. 1778. 8^o. In het Hoogd. vert. door X. Jos. Lippert, Weenen 1781. 8^o.

Account of a new kind of inflamable air or Gas; some new methods of suspending Magnetical neadles. In hetzelfde tijdschrift 1779. D. LXIX.

Improvements on Electricity. In hetzelfde tijdschrift 1779. D. LXIX.

Uitslag der proefnemingen op de planten, strekkende ter ontdekking van derzelver zonderlingen eigenschap, om de gemeene lugt te zuiveren op plaatsen waar de zon schijnt, en dezelve te bederven in de schaduwe en gedurende den nagt. In de Algem. Vaderl. Letteroef. 1780. D. II. St. 2. bl. 247.

Experiment upon Vegetables discovering their great Power of purifying the common air in sunshine and of injuring it in the shade and at night. 1779. 8^o. In het Fransch vert. door den schrijver zelven. Parijs 1780. 8^o. 2de druk ald. 1787 en 1789. 8^o. 2 deelen. In het Hoogd. vert. door Ungen. Leipz. 1786. 8^o. en door J.A. Scherer, Weenen 1786. 8^o. In het Holl. door J. van Breda, met aanmerkingen en brieven tusschen den schrijver en vertaler gewisseld. Delft 1788. 8^o.

Proeve over de Electrophorus, vertaald door J. van Breda, Amst. 1780. 8^o.

Verhandeling over de gedephlogisticeerde lucht en de manier,

hoe men dezelve kan bekomen en tot de ademhaaling doen dienen. Uit het Fransch door J. van Breda. Met afbeeldingen. In de Verh. van het Bat. gen. der proefonderv. wijsb. te Rott. 1781. D VI. bl. 107.

On the degree of salubrity of the common air at Sea, compared with that of the Seashore and that of places removed from Sea. In de Philosophical Transactions, 1782. D. LXX.

Some farther considerations on the influence of the vegetable kingdom on the animal Creation. In hetzelfde Tijdschrift. 1782, D. LXXII.

Verzameling van Verhandelingen over verschillende natuurkundige onderwerpen, uit het Engelsch vertaald door J. van Breda, 's Hage 1785. 8^o. 2 deelen, met pl. Ook in het Latijn, Fransch en Hoogduitsch vertaald.

Brief aan N.C. Molitor, over de bijzondere uitwerking welke de verschillende soorten van lugt, de onderscheide graaden van licht, warmte en electriciteit hebben op het doen uitspruiten van zaaden en den groei van reeds gevormde planten. In de Nieuwe algemeene Vaderl. Letteroef. 1786. D. I. St. 2. bl. 334, 379.

Aqua mephitica alcalina, of loogzoutig luchtzuur-water, een nieuw ontdekt en uitmuntend geneesmiddel in het graveel en den steen. In de Scheikundige Bibliotheek, 1792. D. I. St. I. bl. 41, St. 2. bl. 95, St. 3. bl. 175.

Brief aan H.F. Ingenhousz, over een nieuwe manier om kanker en verouderde verzweeringen te geneezen. In de Scheikundige Bibliotheek, 1794. D. II. St. 2. bl. 201.

Brief aan J. van Breda, behelzende eenige proeven, met worm-doodende vogten genomen. In de Scheikundige Bibliotheek, 1794. D. II. St. 2, bl. 153.

Proeve over het voedsel der planten en de vruchtbaarmaaking van landerijen. Uit het Engelsch vertaald door J. van Breda, Delft, 1797. 8^o. ook in het Fransch.

Het door den Abt Rozier uitgegeven Journal de Physique bevat een aantal Memoires van de hand van Ingenhousz. Eenige zijner werken zijn in het Hoogduitsch uitgegeven door den hoogleeraar Molitor, onder den titel van Ingenhousz, Vermischte schriften, Weenen, 1784.

Zie Arrenberg, Naamreg. van Ned. Boek.; Nieuwe Algem. Konst- en Letterb., 1800. D. XIV. bl. 139, 140; Thomson, Annals of philosophy, Sept. 1817. Vol. X. p. 161; Biograph. univers, T. X. p. 76; van Kampen, Geschied. der Ned. Letter. en Wetensch. D. II. bl. 615, D. III. bl. 261; Kesteloot, Discours sur le progres des sciences, 1809. p. 50, 289; Cat. libror. Bibl. public. Univers. Lugd. Batav. p. 173; Holtrop, Bibl. Medicochirurg. p. 160; van der Aa, Herinneringen, D. I. bl. 265-272; Dr. Wap, in Noord-Brab. Volks-Alm. 1843, bl. 35-45; Muller, Cat. van Portrett.