Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Eerste stuk

[Jan van der Heyden]

HEYDEN (Jan van der), beroemd schilder en werktuigkundige, werd in 1637 te Gorinchem geboren. In zijne jeugd oefende hij zich eerst onder een glasschilder of glasschrijver en vervolgens te Amsterdam in de teeken- en schilderkunst. Het ontging hem aldaar niet, dat de middelen tot behoorlijke verlichting der straten en tot blussching van den brand zeer gebrekkig waren, en zijn vindingrijk brein spitste zich op beide deze voor het algemeen welzijn zoo belangrijke onderwerpen, met het gelukkig gevolg, dat hij slaagde om in een en ander verbeteringen aan de hand te geven, die door het stadsbestuur onder-

zocht, goedgekeurd en aangewend werden. Reeds in 1669 werden de straten, onder zijn opzigt, voldoende verlicht met lantaarnen, naar zijne uitvinding ingerigt en aangebragt. Drie jaren later vond hij de slangbrandspuiten uit, die sedert, zoo in Amsterdam als elders, algemeen in gebruik kwamen en nog als het beste middel tot stuiting en blussching van den brand beschouwd en aangewend worden.

In 1672 werd hij door de regering tot algemeen brandmeester aangesteld, en met octrooi tot het vervaardigen van slangbrandspuiten begiftigd. In 1690 gaf hij met zijn zoon, Jan van der Heyden, de Jonge, eene

Beschrijving der Slangbrandspuiten en hare wijze van brandblussching, in folio, in het licht.

Intusschen vergat hij de schilderkunst niet, integendeel hield hij zich onvermoeid met teekenen en schilderen van stadsgezigten bezig en bereikte in dat vak eene hoogte, die vroeger niet gekend en later niet bereikt is. Hij teekende niet slechts de gebouwen met de grootste naauwkeurigheid naar het leven af, maar hij schilderde ook het metselwerk der gebouwen met de grootste uitvoerigheid, alsmede de straten, schier steen voor steen, zonder dat zulks de minste stijfheid gaf of naar werktuigelijk treuzelwerk geleek, waarin vóór en na hem zoo velen vervallen zijn, die zich aan dit moeijelijk kunstvak wijdden. Hij bezat, meldt Immerzeel, het zeldzame talent, om de verscheidenheden van kleuren en tinten, die zekere massa's van gevels en muurwerken aanboden, op het natuurlijkst na te bootsen en in de bekoorlijkste harmonie te houden met zijne ordonnanties; daarbij eene bijzondere bedrevenheid toonende in de afnemende grootte der metsel- en straatsteenen en het temperen der wijkende toonen. Verwonderlijk zijn ook in alle zijne tafereelen de gewone dag- en zonlichten, naar eisch van zaken, onderscheidenlijk en naar waarheid op de schilderachtigste wijze en met een meesterlijk penseel in acht genomen.’

Zijne stukken, meest allen door Adriaan en Willem van de Velde gestoffeerd, zijn in de voornaamste kabinetten van Europa en worden op de verkoopingen goed betaald. In de vorstelijke galerij te Parijs vindt men van hem een gezigt op het stadhuis te Amsterdam met een gedeelte van den Dam en verdere gebouwen, door A. van de Velde, een dorpsgezigt aan een rivier, door W. van de Velde gestoffeerd, en een plein met eene kerk in eene Hollandsche stad. In de galerij van Saltzhagen berust een oud kasteel met nevengebouwen. Koning George IV bezat een Hollandsch stadsgezigt aan een gracht en een marktplein in eene kleine stad, door A. van de Velde

gestoffeerd; die stoffeerde ook de schilderij, voorstellende eene Hollandsche stad met grachten doorsneden, waarin eene brug de hoofdordonnantie uitmaakt, in het kabinet van Bridgewater. In het kabinet van H.T. Hope zijn drie door A. van de Velde gestoffeerde schilderijen, namelijk een gezigt in eene stadsstraat met prachtige gebouwen en eene kerk, een Dorpsgezigt met eene op eene hoogte gelegene kerk en een pendant; in dat van lord Grosvenor, een gezigt aan de Vecht bij Maarsen; in dat van lord Peel, een straat in Keulen, gestoffeerd door A. van de Velde, waarvoor hij circa f 5000 heeft betaald; in dat van lord Ashburton, een gezigt in het dorp Heemskerk bij Haarlem, voor f 7200 gekocht. In het Museum te Amsterdam en 's Hage zijn zijne stadsgezichten en drie landschappen, allen door A. van de Velde gestoffeerd; op de verkooping van A. de Haas werd van hem een gezigt op den Dam, een gedeelte van het voormalig stadhuis en de Nieuwe Kerk te Amsterdam, met stoffaadje van van de Velde, voor f 3,410.00; op die van G. Muller, een gezigt op een ruim plein met hoog geboomte beplant, mede door A. van de Velde gestoffeerd, voor f 4,510.00 verkocht.

Na den dood van A. van de Velde, in 1672, hebben Eglon van der Neer en anderen van der Heyden's kunstwerken gestoffeerd. Toen hij 74 jaren oud was, had hij nog zulk een vaste hand en scherp gezigt, dat hij een klein stukje schilderde, verbeeldende eene bibliotheekkamer, waarin op eene tafel een opengeslagen boek lag, in hetwelk hij den letterdruk met de grootste naauwkeurigheid nabootste. Het grootste gedeelte zijner kunstwerken zijn tusschen 1660 en 1667 vervaardigd.

Niet onbelangrijk zijn de sommen, die voor teekeningen van dezen meester besteed worden. Op de verkooping van de Vos, golden de Ruïne van eene verbrande stokerij te Amsterdam f 215.00; een verbrand huis in de Bloedstraat aldaar f 300.00, beide met zwart krijt en O.I. inkt; een hertenkamp f 180.00.

Op de verkooping van Verstolk van Soelen waren vier teekeningen met zwart krijt en O.I. inkt opgewasschen: De ruine van een verbrande Distilleerfabriek; de ruïne van het verbrande stadhuis te Amsterdam 1652, met de pen er op gewasschen; een stadsgezigt, waarin het bovenste gedeelte van een huis verbrand is; en een gezigt van de oude Beurs te Amsterdam, met toestel van een brandspuit in den doorgang, die gezamenlijk f 586 opbragten. Op de Tentoonstelling van voorwerpen van Kunst en Nijverheid uit vroegere tijden, te Amsterdam in 1854, was van hem: De

teekening van den predikstoel in de Nieuwe Kerk te Amsterdam, waarvan een prent bestaat, door Pieter Holsteijn geestig geëtst.

Zijn portret is door J. Houbraken naar de originele schilderij gegraveerd. Anderen vermelden Kramm en Muller; ook vindt men het bij Kok en Immerzeel.

Zie, behalve Houbraken, v.d. Eynden en van der Willigen, Hoogstraten, Kok, Nieuwenhuis, Biogr Univ.; Wagenaar, Beschrijv. van Amsterd, D. VII. bl. 451, D X bl. 142, D. XI. bl. 422; Immerzeel, Lev. en Werk. der Holl en Vlaams. Kunsts., D. III. bl. 37; Kramm, Lev en Werk. der Holl. en Vlaams. Kunsts., D. IV. bl. 687; Konst- en Letterb. 1854; Muller, Cat. van Portr.