Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Eerste stuk

[Paulus van Hemert]

HEMERT (Paulus van) ontving aan het Athenaeum te Amsterdam, waar hij in 1756 geboren werd, zijne eerste opleiding tot het predikambt onder de Hervormden, waarna hij te Leiden en te Utrecht zijne studiën voortzette en voltooide, en te Baarn nabij Utrecht als vaste adjunct in dienst trad den 1 April 1781, welke standplaats hij in November 1781 reeds met Wijk bij Duurstede verwisselde. Aldaar wegens afwijking van het kerkelijk leerstelsel der Hervormden aangeklaagd, legde hij zijn ambt vrijwillig neder, en verantwoordde zich opentlijk over den gedanen stap, en legde zijne gevoelens vrijmoedig open in een drietal brieven aan zijnen leermeester, den Utrechtschen hoogleeraar Gysbert Bonnet, over de rede en haar gezag in den godsdienst.

Op den eersten dezer Brieven in 1784 en op den tweede, in 1786 verschenen, antwoordde de hoogleeraar; doch de derde liet hij onbeantwoord. Intusschen had zich van Hemert te Rotterdam ter woon gevestigd, en aan de Remonstrantsch-Gereformeerde Gemeente gesloten. Hij leefde hier ambteloos en sleet zijn tijd met de beoefening van letteren en wetenschappen, terwijl hij van tijd tot tijd in de vergadering der Collegianten de broederen stichtte. In 1788 werd hem op zijn verzoek door de Remonstrantsche Broederschap het lidmaatschap harer groote vergadering benevens de facultas docendi verleend. Dien ten gevolge keerde hij naar Amsterdam terug, en gaf aldaar, op aanzoek eeniger studenten onderwijs in de Hebreeuwsche taal, doch werd kort daarop tot hoogleeraar in de letteren en wijsbegeerte aan de Remonstrantsche kweekschool benoemd, welken post hij den 24 November 1790 met eene Oratio de prudenti Christi, Apostolorum atque Evangelistarum consilio, sermones suos ac scripta ad captum atque intellectum vulgi

quantum illud fieri potuit accomodantium, welke in het volgende jaar ook in het Nederduitsch overgezet, het licht zag, aanvaardde. Bijna te gelijker tijd verschenen twee zijner bij Teijler's Genootschap met goud bekroonde prijsvragen en drie jaren later werd eene derde met het accessit en een zilveren medaille bekroond.

In zijne betrekking als hoogleeraar hield hij op den 19 Junij 1792 eene lijkrede op prof. A.A. van der Meersch, doch reeds vier jaren later (1796) deed hij afstand van zijne betrekking, tot welken stap hij noode en door gebiedende omstandigheden gedrongen kwam. en begaf hij zich naar zijn landgoed Reckenburg boven Emmerik, waar hij, die in een anonym geschrift, dat in 1792 verscheen, de leer van den Koningbergschen wijsgeer had bestreden, zijn werk over de Beginselen der Kantiaansche wijsbegeerte in het licht gaf. Omstreeks 1798 verloor hij zijne tweede gade, en keerde hij naar Amsterdam terug, waar hij zich geheel aan de beoefening en handhaving der kritische wijsbegeerte wijdde en tot meer algemeene verbreiding er van in ons vaderland met mond en pen, door redevoeringen op het spreekgestoelte der maatschappij Felix Meritis en andere letterkundige genootschappen, maar vooral door de uitgave van belangrijke schriften ijverig werkzaam was. Langen tijd liet men van Hemert en zijne schriften over de Kantiaansche wijsbegeerte, die hij voorstond en verdedigde, ongemoeid; doch in 1809 deed de beroemde Daniel Wijttenbach, in zijne Bibliotheca critica, een aanval op die wijsbegeerte. Van Hemert bleef hem geen antwoord schuldig, en deed ook in de taal der geleerden een brief verschijnen, die door den aanvaller in zijne Philomathia beantwoord zijnde, van Hemert tot de uitgave van een Trias Epistolarum noodzaakte. Hierop antwoordde de hoogleeraar niet; maar toen een zijner leerlingen, de hoogleeraar Mahne zulks in 1813 in diens plaats deed, liet van Hemert den deftigen toon varen, waarop hij zijne vorige brieven gestemd had, en eindigde dezen strijd met een satyriek of welligt sarcastisch geschrift dat in 1814 in het licht verscheen, en in den vorm van gesprekken eene zeggenskracht, bevalligheid en zuiverheid van latiniteit ontwikkelde, die zelden bij iemand gevonden worden, die, gelijk van Hemert in verscheidene jaren niet in die taal de pen gevoerd had. Dit was, zoo ver bekend is, de laatste arbeid van van Hemert.

Reeds tot de jaren der grijsheid genaderd, sloeg hij eenen geheel nieuwen loopbaan in, minder, naar men denken mogt, voor zijn wijsgeerig hoofd, als wel voor zijn edel en menschlievend hart geschikt. Naar 's Gravenhage ver-

trokken, wijdde hij zich geheel aan de bevordering der Maatschappij van Weldadigheid, waarbij hij den werkzamen post van secretaris der permanente commissie tot zijn dood met trouw en ijver bekleedde.

Hij stierf den 10 Februarij 1825 in bijna negenenzestigjarigen ouderdom en is gehuwd geweest met een dochter van Cornelius van Dam, predikant te Werkendam. Verschillende geleerde genootschappen huldigden zijne verdiensten door de opdragt van hun lidmaatschap. Koning Lodewijk benoemde hem tot lid der Tweede Klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, welke hij zelf, volgens het daartoe gegeven verlof, met de Derde verwisselde; ook was hij sedert 1792 lid van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem en later lid der Hollandsche Maatschappij van Fraaije Kunsten en Wetenschappen. Hij is door J.E. Marcus naar H.W. Caspari in het koper gegraveerd.

‘Het valt niet te ontkennen,’ schreef professor Des Amorie van der Hoeven, ‘dat van Hemert's ijverige pogingen ter verspreiding der Kantiaansche gevoelens een grooten en duurzamen invloed hebben gehad op velen onzer landgenooten, en dat hij eene school gesticht heeft, die wel geheel verdwenen is, doch van wier aanwezen en werkzaamheid diepe sporen zijn achtergelaten.’ Zóó wegslepend was zijne welsprekendheid, dat zelfs een Jeronimo de Bosch, de boezemvriend van Wijttenbach, en even als deze hoogst afkeerig van wijsgeerige spitsvondigheden en kunsttermen, zich door hem liet verleiden om de duistere redekunde der kritische wijsbegeerte in Latijnsche verzen te bezingen, en eenmaal bij het verlaten der gehoorzaal, waar van Hemert was opgetreden, getuigde: ‘Paulus van Hemert zou als een andere Petrus de Heremiet geheel Europa ten kruistogt hebben kunnen bewegen.’ Zijne schriften zijn:

De rede en haar gezag in de godsdienst, in brieven aan G. Bonnet, 3 stukken, Dordr., 1787. gr. 8^o.

Brief aan de classis van Rhenen en Wijk, Utrecht, 1784, 8^o.

Onder den naam van Paulus Samosatenus, over de gevoelens der eerste Christenen en Kerkvaders betrekkelijk den persoon van Christus.

De verborgenheid, die van alle eeuwen en geslachten verborgen was, openbaar gemaakt door het Evangelie. Uit het Engelsch. Rott. 1786-1787. 8^o.

Proeve eener geschiedenis van het Arianismus, door J.A. Starck. Rotterd. 1788. 8^o.

Brieven van een Vriend, over de dertien brieven van Z.H. Alewijn. Rotterd. 1788. 8^o.

De handvol aanteekeningen teruggekaatst, Rott., 1787. gr. 8^o.

Over het regt en de verpligting, om in zaken van godsdienst voor zich zelven te oordeelen, in Verhandel. van Teylers genootsch., D. XI.

Oratio de prudenti etc., Leovardiae 1791. 8^o.

Idem uit het Latijn vertaald, Leeuwarden 1791. 8^o.

Verhandeling over de vraag: of Jezus en zijne leerlingen zich somtijds naar de volksbegrippen hebben geschikt, te Haarl. 1792. gr. 8^o. (met die van W. de Vos) en in Verh. van Teyl. G. D. XII.

Oratio funeb. in obitum viri clar. A.A. van der Meersch, Amst. 1751. 4^o.

Lijkrede op A.A. van der Meersch, uit het Latijn vertaald door P. Weiland, Leeuwarden 1792. gr. 8^o.

Zijn er goede gronden om Gode hartstogten en aandoeningen toe te schrijven, in Verh. v.T.G.. D. XIV.

Proeve ter beantwoording der vrage, betreffende het bestaan van beginselen eener belanglooze goedwilligheid in het menschelijke hart, Leeuwarden 1798. gr. 8^o.

Beginselen der Kantiaansche wijsbegeerte, Amsterdam, 1796-1798. 4 D. gr. 8^o.

Magazijn voor de Kritische wijsbegeerte en de geschiedenis van dezelve, 6 d., 18 stukken, Amsterd, 1799, 1803.

Over 's menschen voortreffelijken aanleg, zigtbaar ook in zijne vatbaarheid voor het verhevene, den 1 Febr. 1804 in Felix Meritis gehouden, Leeuwarden 1804 8^o.

Zelfverdediging tegen de beschuldiging van G. Bonnet, Amst. 1804. gr. 8^o.

Aan van Hamelsveld, Amsterd. 1808, gr. 8^o.

Lektuur bij de ontbijt- en theetafel, 10 stukken, 1804-1808.

Epistola ad Danielem Wyttenbachium, Amst. 1809. 8^o. maj. Hiervan verscheen in hetzelfde jaar nog eene uitgaaf.

Trias Epistolarum, ad D. Wyttenbach., Amsterd. 1810. 8^o. maj.

Strena ad Danielem Wyttenbachium, missa ipsis Cal. Januariis 1815, Hagae, 1814. 8^o. maj.

Zie Konst- en Letterbode, 1825. D. I. bl. 96, 130; Des Amorie van der Hoeven, Tweede Eeuwfeest van het Semenarie der Remonstranten, bl. 194, volgg.; Nieuwenhuis, Woordenb. van Kunsten en Wetenschappen, D. III. Aanhangsel, o.h.w.; van Kampen, Geschied. der Ned. Lett. en Wetensch., D. II. bl. 589, 590, 591; Glasius, Godgel. Nederl., 5de Aflev., bl. 67; Bouman, over J. Heringa als voorstander van het Vaderland, bl. 146, verv.; Kist en Royaards, Kerk. Archief, D. V. bl. 242, 253, 259, 296, D. VI. bl. 210, 212; Verslag van de Derde Kl. van het Kon. Ned. Inst. 1821; Tideman, de Remonstr. Broederschap, bl. 25;

Bouman, Geschied. der Geld. Hoogesch., D. II. bl. 296; Biogr. Univers., T. III. p. 185; Arrenberg, Naamreg., o.h.w.; Alphab. Naamreg. van Boeken van 1790-1831, bl. 241, Cat. J. Heringa; Muller, Cat. van Portt.; Rogge, Bibliotheek van Remonstr. Geschriften, bl. 84-86; Boekzaal der Gel. Wereld, 1781. a. bl. 450, b. bl. 768.