Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Eerste stuk

[Nicolaas Heinsius]

HEINSIUS (Nicolaas). De bovengemelde Nicolaas Heinsius had bij Margaretha Wullen twee zoons, Daniel en Nicolaas, die nadat hij, op regterlijk bevel met haar gehuwd was, den naam van Heinsius aannamen. Daniel promoveerde den 23 October 1669 te Harderwijk in de regten, en huwde Isabella Maria, dochter van Simon Willemsz. van Veen, hoofdofficier te Alkmaar en van Maria Cuik van Mierop, die den 5 Mei 1699 kinderloos stierf.

Nicolaas werd waarschijnlijk in 1656 te 's Hage geboren, ontving van zijne ligtzinnige en dartele moeder eene slechte opvoeding, studeerde aan de Duitsche hoogescholen en werd tot medicinae en philosophiae doctor bevorderd. Toen zijne moeder met zekeren Duitscher, dien zij buiten 's lands voor haren man liet doorgaan, naar Zweden reisde, ging Nicolaas mede, zonder zich het minst aan de levenswijze zijner moeder geërgerd te hebben. Wanneer hij in Holland is teruggekomen is onbekend, doch men weet dat hij een zeer losbandig leven heeft geleid, en den 28 December 1677 bij nacht langs de straat zwierende eenen manslag beging, waarop hij door den Hove van Holland met confiscatie zijner goederen uit het land werd gebannen. Hij vlugtte naar Parijs, waar hij zich bij Colbert en andere aanzienlijken zocht in te dringen, doch zonder gelukkig gevolg. In het volgende jaar ontmoeten wij hem te Londen; ook bezocht hij Duitschland, waar hij bijzondere studie van de warme baden te Aken, Ems enz. maakte, en Frankrijk, waar hij zich o.a. te Montpellier en te Toulon ophield. In 1679 vinden wij hem in Italië, en maakte hij zijn hof bij koningin Christina, die toen te Rome haar verblijf hield. Dit gelukte hem; hij was eer hij daar aankwam Roomsch geworden. Aan Christina verhaalde hij, dat hij dit op aanraden zijns vaders gedaan had, en verzekerde, dat hij met dezen op den besten voet stond. Dit alles was echter geheel

bezijden de waarheid. Zijn vader verklaart in eenen brief aan de koningin dat Nicolaas hem veel last en verdriet aandeed, en zelfs gedreigd had hem te zullen vermoorden, indien hij zijne moeder niet onderhield, iets waartoe de oude Heinsius niet verpligt was. Volgens zijne eigene verklaring, bleef de jonge Nicolaas eenige jaren bij Christina, Uit eenige regels van een paar lofdichten voor zijne Kwijnende Venus blijkt dat hij aldaar eenig ambt (doch welk is onbekend) bekleed heeft.

In 1687 was hij gewoon geneesheer van den keurvorst van Brandenburg en praktiseerde over de kinderen van diens raadsheer, woonde waarschijnlijk te Kleef en vertrok van daar in 1695 naar Culemborch ‘om nader aan zijne patienten en correspondentiën in Holland te zijn, zonder zich nogtans te veel van die in Duitschland af te begeven.’ De waarheid was, dat hij nog altijd schroomde met de justitie in Holland in aanraking te komen. De buitenpatienten, die hij volgens zijne eigene getuigenis bezocht, zullen wel in Duitschland gewoond hebben. Op den titel der tweede uitgaaf van zijne Kwijnende Venus heet hij hofraad en eerste lijf-medicus van zijne Hoog Vorst. Doorlucht. den Hertog van Saxen-Coburg, en al gelooven wij hem niet op zijn woord, wanneer hij zegt, ‘dat vele geneesheeren uit Polen, Zweden, Denemarck enz. zijne arcana ontbieden en vele Vorsten, Graven en Soevereinen hem d'eere doen hem dagelijks hun glorieus en diorbaar leven te vertrouwen,’ gelijk hij zegt in de voorrede van het aangehaalde werk (waar hij veel spreekt van zijne zedigheid), het is toch zeker, dat hij een drukke praktijk had. Dit boekje moet vooral dienen tot bekendmaking en aanbeveling van zijn arcanum anti-venereum, dat in den vorm

van kleine pillen werd gegeven (zoo bitter als de pillen van doctor H...., (aurum potabile, aurum destructum, arcanum antipodragicum) zegt hij Verm. Avant. bl. 155). De verhalen van genezingen, daardoor verrigt, die bijna de helft van het boek vullen, hebben veel overeenkomst met de attesten die wij dagelijks in de dagbladen vinden omtrent de werking van de Holloway-pillen en dergelijke middelen, maar behoeven voor de beste van die soort niet onder te doen. Men behoeft slechts een paar bladzijden te lezen van den schrijver van den Vermakelijken Avanturier en van don Clarazel, eene navolging van don Quixote, te herkennen, dezelfde stijl, dezelfde geestigheid en levendigheid, dezelfde woordenrijkheid, die niet zelden langwijlig wordt, en dezelfde onkiesche onaardigheden.

In een gedrukt request van dezen Nicolaas Heinsius aan de Staten-Generaal van den jare 1707 verzoekt hij, na herhaalde schoon vruchtelooze pogingen bij Willem III aangewend te hebben, weder in het land te mogen komen, waaruit hij door het Hof van Holland was gebannen. Uit dit stuk blijkt dat hij reeds 30 jaren met vrouw en kinderen in vreemde landen had doorgebragt en toont aan, dat hij den manslag op den persoon van Jan Lamberts de Wild, die hem en zijne medgezellen, Willem van Nispen, bailluw van Voshol en Scipio Hil, luit.-kolonel in Engelsche dienst, had aangerand, niet kan hebben begaan ten gevolge der lijkschouwing, waarvan hij niets heeft geweten.

In de kerk te Vianen is een halve zerk met den naam Heinsius. De andere helft ontbreekt. Wie van dezen naam daar begraven ligt, is onbekend. De begrafenisboeken, die daaromtrent opheldering zouden kunnen geven, zijn vernield. Zeker heeft deze steen het graf niet gedekt van den overgrootvader van dr. Heinsius, die te Vere begraven ligt, ook niet van zijn grootvader of vader, die in de St. Pieterskerk te Leiden zijn begraven.

Dr. Nicolaas Heinsius schreef:

Het ontdekt vergift der zoo genaamde Melk-Cuur, behelsende deszelfs schadelijkheid in Scheurbuik, Gigt en Podagra, lichaam- en longtering, en in alle uit het Zuer voortkomende ziektens, beneffens aanwyzing der geneesmiddelen, en manier hoe dese Qualen zeker kunnen geholpen en genezen worden. Klaarlyk volgens de beginselen van Cartesius opgesteld, door Nic. Heinsius, Nic. fil. Med. & Phil. Doct. en Practizijn in de Keurvorstelijke residentie-stadt Cleve. t'Utregt by Anthony Schouten, 1693, 8^o. Ook in dat jaar ald. bij C. Krebber, 1693, 12^o.

Armamentarium Sanitatis, ofte Wapen-huis der gezontheit,

behelsende verscheide heilzame geneesmiddelen, voortreffelijke, bysondere en tot nog toe onbekende geheimenissen ofte arcana, dienende tot genezing van verscheide zware en voor ongeneesbaar gehoudene qualen en ziektens, als podagra en gigt, tering, graveel, waterzugt en veel andere toevallen meer, te vinden in het Medicinaal Cabinet van Nic. Heinsius, Nic. fil. Med. & Phil. Doctor en Practizijn in de Keurvorstelijke residentie-stad Cleve. t' Utregt by Anthony Schouten, 1694, 8^o.

Naaukeurige verhandeling van het Podagra, en d' algemeene Gigt, vervattende derselver oorsprong en beginselen in het bloed, als ook den aart en ware eigenschap van deszelfs pijnlijk ferment, beneffens verscheide beweerde recepten, of voorschriften, en de beschrijving van vele deftige Geneesmiddelen en derselver toebereiding in deze Quale, tot troost der gigtigen, en onderwijzing der leergierigen, op d' onwrikbare gronden van goede reden en ervarenheid opgesteld door Nic. Heinsius, Nic. fil. Med. & Phil. Doctor tot Kuilenborg. t' Amsterdam by Jan ten Hoorn, 1698, 8^o.

Heinsius verijdelt (schrijft Ralus) in dit werkje het oude spreukje van Naso:

In het gedicht van dr. D. Havart voor dit werk hebben de letterzetters den regel:

overgeslagen.

De Kwijnende Venus, Amsterd. 1697. Utrecht, 1700, 8^o.

Gemartelde Venus, 8^o.

Over de Venusziekte, Rotterdam, H. Kentlinck, 1736, 8^o.

Verhandeling over het Kwikzilver, 's Hage, F. Boucquet, 1704, 8^o.

Eene Verhandeling over de Pokken. Mogelijk hetzelfde met de Kwijnende Venus.

Don Clarazel de Contarnos, ofte den buiten-spoorigen Dolenden Ridder enz., 2 dln. m. pl., Amst. 1697. 8^o.

De vermakelijke Avanturier, Amst.. 1738, 2 dln. m. pl.

Zie de belangrijke berigten in Navorscher, 1856, bl. 192, 291, 325, die wij meest zijn gevolgd. Voorrede van de Kwijnende Venus en van Don Clarazel, Rabus, Boekzaal van Europe, 1693, p. 4, p. 483, p. I, p. 155, 1698, p. I. p. 153; Jan de Regt, Mengeldichten,

bl. 49; Te Water, Hist. der Herv. Kerk te Gend bl. 149; Abcoude en Arrenberg, Naamregister, bl. 322; Sylloge Epistol., ed. P. Burmanno, T. III. p. 353, 356, 360, 384, 405, 684, 873, 877, 879; Burman, Vita Heinsii, p. 41; Bouman-Geschied. der voormalige Geld. Hoogeschool, D. I. bl. 368; Hoog; straten, Woordenboek, Aanhangsel op het laatste Deel, bl. 61, Mr. C.L. Schuller, Voorlez. over den Don Quixote, Utrecht, 1842, bl. 26, Aanteek.