Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 7

[Carolus Gallus]

GALLUS (Carolus), of de Haan, werd den 16^den Augustus 1530 te Arnhem uit een aanzienlijk geslacht geboren, legde zich aldaar op de gronden der vrije kunsten, der Latijnsche en Grieksche taal toe en vertrok naar Keulen, waar hij eerst in de regten en vervolgens in de godgeleerdheid studeerde. Zich naar Geneve, ter voortzetting zijner studien begeven hebbende, leerde hij aldaar Calvijn en Beza kennen. Of hij toen reeds de Hervorming was toegedaan is onzeker. Stellig is het dat hij als zoodanig niet bekend was, want dan zou hij niet als pastoor te Elst in de Betuwe zijn aangesteld, en 's Konings raden, te Arnhem, die Gallus meermalen hoorden, zouden de getuigenis niet van hem hebben afgelegd, dat hij ernstig en regtzinnig predikte.

In 1560 tot Pastoor van de Lieve Vrouwe kerk te Deventer beroepen, en den tot het bezitten van die waardigheid vereischten graad te Keulen in dat jaar gehaald hebbende, schijnen zijne hervormde gevoelens meer bekend te zijn geworden. Althans reeds in 1561 geraakte hij daarover in moejelijkheid; want ofschoon de burgerij en de regering zeer met hem waren ingenomen, beschuldigde hem de geestelijkheid van afwijkingen in de oude leer en van het toedienen des avondmaals onder beide gedaanten. Ofschoon geruimen tijd door de regering gesteund, die geene middelen onbeproefd liet om Gallus van het vermoeden van ketterij te bevrijden, werd hij evenwel reeds in Junij 1561 door Burgemeesteren, Schepenen en Raden ontslagen, doch nog in hetzelfde jaar, door Willem, Hertog van Kleef, naar Hamm in het graafschap Mark geroepen, alwaar hij zestien jaren als pastoor in dienst bleef. Na aldaar een half jaar werkzaam te zijn geweest, had hij eene reis gedaan naar Arnhem, waar hij op last der Landvoogdes, Hertogin Margaretha, gevangen genomen, en niet dan op sterk aanzoek van den Hertog van Kleef uit de

gevangenis ontslagen en van den dood verlost werd. Gedurende zijne dienst te Hamm geraakte hij met den verstrooiden hoop der Wederdoopers van Munster in strijd, en maakte hij zich gehaat bij de regering der stad, die hij grovelijk beleedigde, hen voor Wederdoopers en derzelver patroonen, voor kerkroovers en harpijen uitscheldende. Hij verzocht dien ten gevolge zijn ontslag aan den Hertog en begaf zich naar Bremen, alwaar hij zijn werk tegen de Wederdoopers in 1577 uitgaf en aan den Prins van Oranje opdroeg. Graaf Johan van Nassau, Stadhouder van Gelderland, gebruikte hem om de hervorming in dat gewest door te zetten en te prediken voor de krijgslieden, ten einde ook burgers te lokken. Ook was hij het, die de onvoltooide of niet voortgezette hervorming in het beheer der geestelijke goederen begonnen en doorgedreven heeft.

Toen, door het vertrek van zijnen beschermer, hem zijn steun ontviel, kwam Gallus in 1579 te Deventer terug. Ook daar schijnt hij de administratie der geestelijke goederen tot algemeen nut te hebben willen doordrijven, ten gevolge waarvan hem den 8^sten Augustus 1583 de betrekking van ontvangen der geestelijke goederen werd opgedragen, welke hij tot den 5^den September 1586 waarnam.

Hij liet intusschen niet na pogingen in het werk te stellen om als predikant te worden beroepen, en hij schijnt daartoe den invloed der regering gebezigd te hebben, zich tevens verstoutende ‘verscheidene abusen der Gereformeerde kercke’ aan te wijzen. Met de predikanten en den Kerkeraad der stad kreeg hij nu onaangenaamheden, waardoor de zaak bij de Overijsselsche Synode, en ook op de algemeene Synode door Leicester zamengeroepen, ter sprake kwam. Het was waarschijnlijk ten gevolge van een en ander dat de eerstgenoemde Synode in 1586 bepaalde dat Gallus naar elders zoude bevorderd worden. Maar eer dit gebeurde, werd Deventer door Stanley verraden en Gallus genoodzaakt, met verlies van al het zijne, de stad te verlaten. Van alles beroofd en treurende over het onlangs geledene verlies eener hem dierbare gade, kwam hij te Leiden, waar hij, door invloed van zijn neef, den Hoogleeraar in de regten, Everhard van Bronehorst den 4^den Mei 1587 tot buitengewoon Hoogleeraar der godgeleerdheid benoemd werd, terwijl hij voor het hem aangeboden predikambt bedankte. Na een verblijf van vier jaren werd hij, den 24^sten Augustus 1591, om welke redenen is niet bekend, uit deze bediening ontslagen. Na verijdeling van zijne hoop, om te Rijnsburg tot Predikaat beroepen te worden, werd hij in 1594 eerste predikant te Nijbroek op de Veluwe. Hij verkreeg wegens ouderdom en zwakheid in 1610 zijn emeritaat en overleed den 28^sten Januarij 1616, te Nijbroek, alwaar hij onder den predikstoel begraven werd.

Zijn hierboven genoemd werk tegen de Wederdoopers is getiteld:

Malleus Anabaptistarum. Een hamer op dat hoefft aller Wederdöperschen Secten.

Een exemplaar daarvan, der uitgave te Arnhem 1606. 4^o, berust op de Bibliotheek der vereenigde Doopsgezinde gemeente te Amsterdam. Petrus Reidanus vereerde dit werk met een Latijnsch vers. Verder schreef hij;

Clavis prophetica in Apocalypsin, Antv. 1592. 8^o. ibid. Lugd. Bat. 1593. 8^o.

Voor dit werk, opgedragen aan Prins Maurits en de Staten van Holland, ontving Gallus eene vereering van honderd goudgulden en de aanbeveling tot een jaarlijksch pensioen, nadat hij als Hoogleeraar ontslagen was. Curatoren en de Leidsche Magistraat weigerden hieraan gehoor te geven, omdat de finantien het niet toelieten, en Gallus slechts bij provisie was aangesteld. Hierop schonken de Staten hem een pensioen van honderd daalders, ten einde nu en dan iets over de godgeleerdheid uit te geven, doch deze som is hem slechts eenmaal uitbetaald.

Zie Revius, Daventr. Illustr. p. 332, 511-515; Foppens, Bibl. Belg. p. 152; de Jongh, Naaml. der pred. behoor. tot de Geld. Synode, bl. 21,315; Molhuyzen, Leerrede op den 250^sten verjaard. van de sticht. der Dev. gemeente, bl. 7, 36, 77; Siegenbeek, Geschied. der Leidsche Hoogesch. D. I. bl. 54, D. II. Toev. en Bijl. bl. 71, 72; Groen van Prinsterer, Archiv. T. VII. p. 136; P.C. Mol. huysen, Over Carolus Gallus in de Bijdr. voor Vaderl. Geschieden Oudheidk. van Nijhoff, D. VII. bl. 125-162; Glasius, Godgel. Nederl. D. I. bl. 487-489; Nieuwe Reeks der Werk. van de Maatsch. van Ned. Letterk. te Leid. D. VII. St. I. bl. 88, 89; Rogge, C.J. Coolhaes, D. I. bl. 22, D. II. bl. 159; Cat. van de Bibl. der Vereen. Doopsgez. Gemeente te Amst. Aanh. bl. 69.