Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 5

[Adriaan van den Ende]

ENDE (Adriaan van den), waarschijnlijk een afstammeling van de beide voorgaanden, werd den 11^den October 1768 te Delft geboren. Zijne ouders, Pieter van den Ende en Wilhelmina Brouwer, waren godvreezende lieden uit den deftigen burgerstand. Na het voorbereidend schoolonderwijs vertoefde hij zes jaren aan de Latijnsche school in zijne geboor-

testad, maakte er met ijver gebruik van het uitmuntende onderwijs van den toenmaligen Rector Henrious Hoogeveen, vertrok in 1785 naar Haastrecht, waar hij zich tot de Academische lessen voorbereidde onder de leiding van den rustenden leeraar Abraham Ledeboer, die tevens zijn neef was, en begaf zich toen naar Leiden om er het onderwijs in de Godgeleerde wetenschappen te ontvangen van mannen als Schultens, van de Wijnpersse, Pestel, Boers, Broes en te Water. Twee jaren daarna volgde hij te Utrecht gedurende een jaar de lessen van den beroemden Bonnet en keerde toen naar Leiden terug. In 1792 tot proponent bevorderd, werd hij nog in dat zelfde jaar beroepen te Roosendaal en was een der eerste oprigters van het Natuur- en Letterkundige genootschap: Prodesse conamur, te Arnhem den 20^sten November 1792 tot stand gekomen. Ten gevolge der staatkundige gebeurtenissen, verliet hij in 1794 het land met den Heer zijner plaats, den Baron Torck, keerde in 1795 terug, en verwisselde in 1797 zijne eerste standplaats met de gemeente te Voorschoten; doch eene vroeger reeds ontwaarde borstkwaal, zich thans met hevige bloedspuwingen weder openbarende, noodzaakte hem den 8^sten Maart 1798 zijn ontslag te nemen, hetwelk hem den 20^sten Maart verleend werd.

Na tot in 1800 te Delft vertoefd te hebben vestigde hij zich in dat jaar te Haarlem, en zag zich tevens benoemd tot adsistent van den Agent van opvoeding van der Palm; en toen dat Agentschap in den raad van Binnenlandsche zaken was overgegaan, werd hij daarbij in zijnen post bevestigd en tevens uitgenoodigd tot het opstellen van een handboek voor de onderwijzers in de openbare lagere scholen, waaraan hij voldeed en hetwelk later in druk werd uitgegeven.

In 1801 werd van den Ende aangesteld tot Curator der Latijnsche school te Haarlem, aan welke betrekking ook het opzigt over de lagere scholen aldaar verbonden was; terwijl hem tevens de betrekking van Amanuensis bij de Jaarlijksche vergadering van afgevaardigden uit de Departementale schoolbesturen in 1803 werd opgedragen. Vóór de invoering der schoolwet van den 3^den April 1806 was van den Ende bij besluit van den 29^sten October 1805 benoemd tot Commissaris tot de zaken van het lagere schoolwezen en onderwijs binnen het Bataafsch gemeenebest, welke betrekking hij onder koning Lodewijk behield met veranderden titel van Inspecteur van het lager schoolwezen en onderwijs, en onder keizer Napoleon onder dien van Inspecteur Generaal van de keizerlijke Universiteit, terwijl hem tevens in 1809 de betrekking van Chef de Bureau bij het Ministerie van Binnenlandsche Zaken was opgedragen. In 1813 werd van den Ende benoemd tot commissaris voor de zaken van publiek onderwijs en, bij besluit van den Souvereinen vorst van 22 April 1814, tot Commissaris voor de zaken van middelbaar en lager onderwijs, bij het De-

partement van Binnenlandsche zaken. Koning Willem I verleende hem in 1817 den titel van Hoofd-Inspecteur van het middelbaar en lager onderwijs, met verhooging van tractement.

Tot aan het einde van 1832 was van den Ende in die betrekking werkzaam, toen hem een eervol ontslag met toekenning van pensioen werd verleend. De redenen die daartoe aanleiding gaven zijn onbekend, doch zeker is het dat hij daarom niet had gevraagd. Zes en twintig jaren was hij alzoo onafgebroken werkzaam in zijne betrekking tot het onderwijs, en gedurende dien tijd was zijn leven gewijd aan de belangen van het schoolwezen niet alleen van ons land, maar ook van het sedert 1815 met ons vereenigde België.

Behalve zijne betrekkingen tot het onderwijs had van den Ende nog anderen. Was hij toch in 1801 tot lid van Teyler's tweede genootschap benoemd, in 1803 werd hij door de Directeuren van dat genootschap tot Lector der Proefondervindelijke Natuurkunde aangesteld, welke betrekking eene belangrijke uitbreiding erlangde, toen hij den 28^sten Junij 1804 tot Hoogleeraar in Logica Metaphysica en Theologia Moralis aan de Groningsche Hoogeschool verkozen werd, waarvoor hij evenwel bedankte. In 1808 schonk de Harderwijksche Academie hem honoris causa den graad van Doctor in de Wijsbegeerte en Meester der Vrije kunsten, en in 1812 werd hij geroepen tot het Vredegeregt als Plaatsvervanger, tot lid van de Jury, en van het stedelijk Kies-Collegie.

Na het ontslag uit zijne betrekking van Hoofd-Inspecteur, en na den dood zijner gade in 1836, neigde van den Ende naar rust. Hij vond die door Haarlem te verlaten en zich te vestigen op het voorouderlijk landgoed Geessink in de nabijheid van het dorp Warnsveld. Doch de rust die hij daar genoot was eene werkzame rust. Niet alleen toch hield hij zich onledig met de rangschikking, onderzoeking en in ordebrenging van zijne mineralogische en geologische verzameling, maar hij bleef ook het grootste belang stellen in alles wat de letterkunde belangrijks opleverde; inzonderheid was het de opvoeding, het onderwijs en het schoolwezen dat hem dierbaar bleef en nog twee jaren vóór zijnen dood deed hij een reisje naar Belgie, om zijne oude kennissen nog eens te bezoeken, welke als schoolonderwijzers aldaar gebleven waren. Eindelijk is zijne voortdurende arbeidzaamheid op te maken uit zijne schets van Neêrlands schoolwetgeving, die hij, ofschoon zijn ligchaam reeds verzwakt was, met een helderen en krachtigen geest, een jaar voor zijnen dood, ter perse gaf, voor eigen rekening gedrukt, aan bijzondere vrienden en bekenden mededeelde.

Van den Ende overleed op den 28^sten Junij 1846 en zijn stoffelijk overschot werd op de begraafplaats te Warnsveld ter aarde besteld. Er werd aldaar voor hem een eenvoudig gedenkteeken opgerigt. Zijne verdiensten werden door meest alle Genootschappen en Maatschappijen in ons land, gelijk ook door

eenige buitenlandsche, erkend, door hem tot lid te benoemen, terwijl Koning Willem I hem in 1816 de ridderorde van den Nederlandschen Leeuw schonk. Hij was den 5^den April 1804 op den huize het Blek onder Warnsveld gehuwd met mejufvrouw Anna Gesina Toewater, jongste dochter van den Stads-Secretaris van Zutphen, Mr. Heimrik Wilhelm Toewater en Anna Gesina Bouman, welk huwelijk met éénen zoon werd gezegend.

De volgende geschriften van van den Ende zijn, behalve eenige vertalingen uit het Engelsch, door den druk bekend gemaakt.

Uittreksel uit een' Brief van een' Heer te L. aan zyn Vriend, waarin de Voorreden van Prof. B. Broes wederlegd wordt. Leid. 1791. 8^o.

Dit geschrift werd zonder zijn naam door J. Clarisse uitgegeven, aan wien van den Ende dien brief geschreven had ter verdediging van zijnen leermeester den Hoogleeraar Broes, die over zijne Voorreden by de Catechismus-preken van Curtenius was aangevallen.

Handboek voor de onderwijzers op de openbare lagere scholen binnen het Bataafsche Gemeenebest. Vervaardigd op last van den Agent van Nationale opvoeding. 1^ste deel. Amst. 1803. 8^o.

Bedenkingen over: de donder, geen bloot elektrisch verschijnsel, geplaatst in de Natuurkundige verhandeling der Hollandsche Maatschappij van wetenschappen te Haarlem 2^de deel 1^ste Stuk, 1803.

Redevoering over de belangrykheid en nuttigheid van de beoefening der natuurkunde voor den mensch als mensch. Haarl. 1805 4^o en geplaatst in het zestiende stuk der Verhandelingen van Teylers Tweede Genootschap. 1809.

Wat is te denken, enz. Leid. 1829. 8^o.

Dit stuk, ook geplaatst in de Bijdragen betrekkelijk den Staat en de verbetering van het schoolwezen, Julij 1829, werd door van den Ende geschreven tot verdediging van de Wet van 1806 bij gelegenheid van den opstand in Belgie. In genoemde Bijdragen worden meerdere stukken van van den Ende gevonden.

Alex. Pope's Dichtstuk, Proeve over den Mensch, uit het Engelsch in Nederduitsche verzen met ophelderingen en een aanhangsel, Amst. 1839., 12^o. Alleen gedrukt voor zijne vrienden en niet in den handel.

Drie verhandelingen over den Waterram, insgelijks voor eigene rekening in 1841, 1842 en 1843, in 4^o, gedrukt en niet in den handel.

Geschiedkundige schets van Neérlands schoolwetgeving. Met aant. en Bylagen, Devent. 1846, 8^o. Eerst voor eigene rekening gedrukt, doch na zijn dood ook voor het algemeen verkrijgbaar gesteld, waarbij het hier onder aangehaalde Berigt gevoegd is.

Zie J. Clarisse en J. Teissèdre l'Ange, Berigt aangaande Adriaan

van den Ende, Dev. 1846. 8^o; Hand. van de Jaarl. Vergad. der Maatsch. van Nederl. Letterk. te Leiden. 1847. bl. 13, 14; de Jong, Alph. lijst van Ned. Boek.; bl. 638; Brinkman, Alph. lijst van Ned. Boek.; Cat. van de Bib. der Maatsch. van Ned. Letterk. te Leid. D. I. bl. 280; Holtrop, Bibl. Medico-Chirurg. bl. 90.