Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 5

[Eise Eisinga]

EISINGA (Eise), of Eise Jeltes, zoon van den voorgaande, werd den 21^sten Februarij 1744 te Dronrijp geboren. Door zijnen vader zoowel in het bedrijf van wolkammer, als in die wetenschappen, kunsten en liefhebberijen, waarin hij zelf eenige vorderingen gemaakt had, opgeleid, genoot hij daarna eenig onderwijs van een burgerman Willem Wytses

te Franeker, bij wien hij de zes eerste en de 11^de en 12^de boeken van Euclides doorliep, en in de klootsche driehoeksmeting, de kennis van het hemelstelsel, het gebruik van de astronomische tafelen en het berekenen van de eklipsen onderrigt verkreeg.

Op 24 jarigen leeftijd trad Eisinga in het huwelijk met Pietje Jacobs van Hilaard, en vestigde zich in 1768 als wolkammer te Franeker in het huis de Ooijevaar tegenover het stadshuis, oefende dit bedrijf, hetwelk hem een burgerlijk bestaan verschafte, tot zijn dood toe uit en werd voor zijne monsters saaijet op de tentoonstelling te Gent in 1820 met eene bronze medaille vereerd.

Bij de ongelukkige staatsgeschillen van 1787 lid geworden zijnde van het defensiewezen te Franeker, was hij bij de omkeering van zaken genoodzaakt die stad te verlaten, en werd hij in 1792, na een proces van een vol jaar, voor vijf jaren uit de provincie Friesland gebannen, zonder dat het hem vergund was zijne gade in hare laatste oogenblikken bij te staan.

In 1792 zette hij zich in het dorp Visvliet neder, alwaar hij zijn bedrijf als wolkammer hervatte, en hertrouwde met Trijntje Eelkes Sickema, met welke hij in 1795 naar Franeker terug keerde. Spoedig tot velerlei posten aldaar geroepen, zag hij zich ook tot lid van den stedelijken raad aangesteld en tevens tot collecteur of ontvanger van 's lands middelen op de brandewijn en de havenspeciën, in welke laatste betrekking hij zeer naauwkeurige lijsten vervaardigde, waarop men den impost van allerhande waren uitgerekend vond, en die hij liet drukken in een werkje getiteld:

De Vriesche koopman, zynde een uitreekening van alle Impositien en Binnenlandsche Middelen, vervat in 's Lands Lijst of Placaat enz., benevens een Aanhangzel van de Verhooging op die Waaren enz. Fran. 1778. langw. 4^o. herdrukt ald. 1780. langw. 4^o.

Doch hetgeen waarmede Eisinga zich eene onsterfelijke Europesche vermaardheid verwierf, was het Planetarium door hem in zijne woning daargesteld, tot welks vervaardiging hij in het voorjaar van 1774 aanleiding kreeg, door de conjunctie van planeten, die op den 8^sten Mei van dat jaar zou plaats hebben, en door de verhalen die er werden uitgestrooid van den invloed die dat Hemelverschijnsel op onzen wereldbol zou te weeg brengen.

In zeven jaren tijd stelde hij dat kunststuk daar, dat door een tal van kundige liefhebbers en aanzienlijke nieuwsgierigen bewonderd werd, en dat de grootheid van den nederigen maker nog verhoogt, door dat er niets aan is geplaatst of het is door Eisinga zelven bewerkt. Hij was er de berekenaar, teekenaar en werktuigkundige, timmerman en uurwerkmaker, draaijer en schilder van, zonder ooit eenig Planetarium of plaat daarvan gezien te hebben, zonder gebruik te maken van de vele hulp-

middelen en geschriften, welke er destijds bestonden, en zonder dat hij van iemand eenige andere hulp genoot, dan dat hij de vier benoodigde koperen raderen, naar zijn voorschrift, door een klokmaker liet bewerken, en dat zijn vader, wien hij over het werk geraadpleegd had, eenige schijven en assen, op de door dezen vervaardigde kunstdraaibank, heeft gedraaid. De hoogleeraar J.H. van Swinden, een der eersten die 's mans meesterstuk, het gewrocht van oorspronkelijkheid, diep verstand, schrander oordeel, veelomvattend vernuft en noeste vlijt, zag en bewonderde, was ook de eerste die, door eene beschrijving van 's mans werk te geven, hetzelve aan de geleerde wereld bekend maakte, en de grootheid van Eisinga's kunststuk in het volle licht stelde voor Nederland en voor geheel Europa.

De vrees die Eisinga koesterde dat zijn werk na zijnen dood in onkundige handen zou overgaan en verloren gaan, werd nog twee jaren vóór zijnen dood weggenomen, daar het aan koning Willem I behaagde, bij besluit van 28 December 1826, Eisinga's huis met het Planetarium voor het rijk aan te koopen; en heeft de overdragt daarvan den 4^den October 1826 plaats gehad. Eisinga overleed daarna, den 27^sten Augustus 1828, en werd op het kerkhof van zijne geboorteplaats Dronrijp begraven. Was de nederige man bij zijn leven reeds vereerd door de benoeming tot Broeder der orde van den Nederlandschen leeuw, na zijn verscheiden werd, op den 12^den April 1845, in den muur der schoone dorpskerk van Dronrijp, naast den hoofdingang van het familiegraf, een groote steen geplaatst, bevattende tusschen eenvoudig lof- en lijstwerk het volgende opschrift:

Hulde
aan
Eise Eisinga,
Uitvinder en Vervaardiger van het
beroemd Planetarium te Franeker;
Geboren te Dronrijp den 21 Februarij 1744,
Overleden te Franeker den 27 Augustus 1828,
Op dit kerkhof begraven;
toegebragt
door
het Friesch Genootschap van
Geschied-, Oudheid- en Taalkunde
MDCCCXLIV.

Nog gedurende 's mans leven wilde de stad Franeker een hulde blijk aan haren verdienstelijken inwoner brengen. Zij deed dit door op hare kosten een geschilderd afbeeldsel van Eisinga te doen vervaardigen, door den beroemden schilder Willem Bartel van der Kooi, hetwelk den grijsaard voorsteld levensgroot aan eene tafel gezeten, en op het stadshuis bewaard wordt.

Uit het eerste huwelijk werden Eisinga twee zonen, en

uit het tweede twee dochters geboren. Zijn oudste zoon Jelte, den vader gelijkende in lust en geschiktheid voor de wis- en werktuigkunde, stierf in 1809, terwijl aan zijn tweeden zoon, Jacobus, na zijns vaders dood, de zorg voor het planetarium van 's Rijks wege is overgegaan. De afbeelding van Eisinga ziet het licht. Zijne zinspreuk was: Gedenkt dat God bij u altijd tegenwoordig is.

Zie Korte Hist. en Beschrijv. van Franek. bl. 75, 76; van Swinden, Beschrijv. van een kunststuk verbeeldende een volledig Hemelgestel, enz. 1^ste druk. Franek. 1780, 2^de druk. Franek. 1824; Algem. Konst- en Letterb. 1826. D. I. bl. 387, 1828 D. II. bl. 152; Scheltema, Geschied. en Letterk. Mengelw. D. II. St. 2 bl. 168; Koopmans, Verhandeling over de wet der spaarzaamheid in de natuur; de Crane, Letter- en Geschiedk. Verz. van Biogr. Bijdr. en Berigt. bl. 79-90; Vrije Fries, D. V. bl. 86-96; Eekhoff, Het leven van Eise Eisinga, Schoonhov. 1851. 8^o. m. portr.