Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 5

[Lamoraal, Graaf van Egmond]

EGMOND (Lamoraal, Graaf van), tweede zoon van Graaf Jan van Egmond en Françoise van Luxemburg, werd te la Hamaide, een dorp in Henegouwen, in 1522 geboren. Na den dood van zijnen broeder Johan erfde hij diens heerlijkheden, en was alzoo, met de waardigheden die hij later ook van zijne moeder verkreeg, Prins van Gavre, Heer van Purmerende, Hoogwoude, Aartswoude en Beijerland in Holland, en van Fiennes, Sottegem, Dondes, Armentières en Auxy in Vlaanderen. Vroeg in aanzien zijnde bij keizer Karel V vergezelde hij in 1541 dezen vorst op diens ongelukkigen togt naar Africa, en leed bijna schipbreuk bij Corsica, van waar hij, door Italië, Bourgondië en Lotharingen, in Nederland terug keerde, om als het ware zijne groote bestemming te gemoet te gaan. In 1544 huwde hij met Sabina van Beyeren en op zijn bruiloftsfeest te Spiers, waar het juist rijksdag was, waren de voornaamste Duitsche vorsten, waaronder den keizer en koning Ferdinand van Hongarijen, tegenwoordig. In 1546 werd hij door Karel V te Utrecht tot Ridder van het Gulden Vlies benoemd, vergezelde in 1549 Filips II op zijne reis door de meeste steden van Nederland, en stak met hem in 1554 naar Engeland over, ter voltrekking van diens huwelijk met koningin Maria.

Na reeds in 1546 tot bevelhebber te zijn aangesteld, in het leger dat door Karel V in Duitschland tegen de Hervormingsgezinde Rijksleden was bijeengebragt, overlaadde hij zich in den slag bij St. Quentin in 1557, en in dien bij Grevelingen in 1558, met onsterfelijken roem, en was de behaalde overwinning zijn werk, ofschoon hij het verwijt, van in den laatsten slag roekeloos te werk gegaan te zijn, niet kon ontgaan en te regt verdiende. Des niettegenstaande had Filips II ten tweede male eene schitterende overwinning, en het behoud van zijn rijk, geheel aan hem te danken. Na het sluiten van den vrede met Frankrijk, vertrok hij in 1559 als gijzelaar naar Parijs, en tevens om in naam van zijnen vorst de dochter van koning Hendrik II in ondertrouw te nemen. In Nederland terug gekeerd, zag hij zich, bij het vertrek van Filips uit de Nederlanden naar Spanje, tot Stadhouder van Vlaanderen en Artois verkozen en tevens tot lid van den Raad van State aangesteld, terwijl het bevel over het Spaansche krijgsvolk door hem opgenomen en een tijd lang door hem gevoerd werd. Bij het uitbarsten van het misnoegen der Nederlandsche edelen tegen de Spaansche Inquisitie, vormde hij, met Willem I en den Graaf van Hoorne, het driemanschap,

dat zich tegen den kardinaal van Granvelle verzette en gaf hij den vrijen teugel aan zijnen persoonlijken haat tegen dien staatsdienaar. Om hem te verwijderen dienden zij een scherp vertoog in aan Filips, en hielden zich van nu af uit den Raad van State. Om zijnen haat jegens Granvelle nog meer te toonen vond hij een schimp leverij voor zijne bedienden uit, bestaande in eene mantel van grof zwart laken, van alle tooisels ontbloot, doch met een zotskap op den mouw gestikt, die naderhand in een bundel pijlen veranderd werd. En welke pogingen er ook door Filips werden aangewend om Egmond van dat driemanschap af te trekken, alles was vruchteloos.

Met regt kan zijn verzet tegen den kardinaal als het begin van den opstand tegen Spanje aangemerkt worden, en staat het leven van Egmond in een onmiddellijk verband met de geschiedenis der bange dagen van de Spaansche overheersching. Na het vertrek van Granvelle in 1564, keerde hij in den Raad van State weder, en betoonde zich niet alleen een ijverig katholiek, hetwelk hij tot zijn dood toe gebleven is, maar ook een getrouw dienaar van den vorst, dien hij aanbood naar Spanje te komen, indien 's konings dienst dit vorderde. De Raad van State vaardigde hem dan ook af, om den koning den slechten en gevaarlijken staat van Nederland voor te stellen. In 1565 vertrok hij uit Brussel, en werd op de vleijendste wijze in Spanje ontvangen, met onderscheiding behandeld en met fraaije beloften gepaaid. Na eene afwezigheid van drie maanden, keerde hij weder, en de verder plaats grijpende gebeurtenissen bewezen hem hoezeer hij zich in den koning bedrogen had, daar de na hem uit Spanje gekomene bevelen in lijnregten strijd waren met de beloften die hij uit den eigen mond van Filips gehoord had. Luide klachten werden nu tegen hem aangeheven, en zelfs werd hij door den Prins van Oranje berispt van te veel vertrouwen te hebben gesteld in het Spaansche hof, en zich te hebben laten verblinden door de eer hem door hetzelve bewezen. Hij zelf was gebelgd over het gebeurde, liet zich woorden ontvallen die met den eerbied aan den koning verschuldigd niet overeenkwamen, bedreigde zijne bedieningen neder te leggen; maar daar bleef het bij. Doortastende maatregelen nam hij niet. Zijn hart hing wel naar de vrijheid, zegt teregt Te Water, doch hij zocht in de gunst des konings te blijven. Aan het verbond der edelen nam hij geen deel, ofschoon hij toeliet dat zijn geheimschrijver Casembroodt er lid van was; toen Oranje en Hoorne de Landvoogdes verlieten, voegde hij zich bij haar, om de beeldstormers te vervolgen en te straffen, ofschoon hij in het huis van den Hertog van Culenborg aan de verbondene geuzen in eenen dronk bescheid had gedaan. Zóó bleef hij weifelen tusschen hetgeen hij moest verfoeijen, en hetgeen zijn belang medebragt. Terwijl Willem I bij de komst van Alva het land verliet, en hem voorspelde dat hij de brug zou zijn, over

welke de Spanjaarden in het land zouden komen, en die weder achter zich zouden afbreken, antwoordde hij: ‘vaarwel Prins zonder goed’ en sloeg hij geen acht op diens antwoord ‘vaarwel Graaf zonder hoofd,’ maar hij lag tot verwondering van velen den nieuw gevorderden eed af en schikte zich om den nieuwen landvoogd met eere in te halen. Hij werd het slagtoffer van te ver gedreven pligt en te groot vertrouwen op bewezene diensten. Alva kwam, en het vriendelijk onthaal bij dezen, verborg den strik dien hem gespannen werd. Hij werd den 9^den September 1567 in het Hof van Culenborg gevangen genomen.

Ons bestek laat niet toe in het breede uit te weiden over zijn proces. Genoeg, hij viel, ondanks de smeekingen zijner gemalin, ondanks zijne voorregten als Ridder van het Gulden Vlies, in weerwil van de voorbiddingen van vorsten en vrienden en van zijn eigen schrijven aan den vorst, die zoo groote verpligting aan zijne krijgsbekwaamheden had. Na in het slot te Gent onder eene strenge bewaking en harde behandeling gevangen te hebben gezeten, werd hij in December 1567 van hoog verraad beschuldigd, den 5^den Junij 1568 op een schavot te Brussel onthalsd, en zijn hoofd tot schrik voor het volk op een staak ten toon gesteld. Zijn stoffelijk overschot werd, even als later dat van zijne gemalin, in de kerk van zijne heerlijkheid Sottegem in een grafkelder tegen over het hoofdaltaar bijgezet. De toegang tot dien kelder was zeer moeijelijk, en sedert 1804 was deze niet geopend. Nu in 1857 aan de kerk eenige verandering werd gebragt, is tusschen de burgerlijke en kerkelijke overheid overeengekomen, dat er een nieuwe grafkelder zal worden gebouwd, met eene deur, die op de markt uitkomt. De opening van den ouden grafkelder en het overbrengen der voorwerpen, daarin bevat, naar den nieuwen, had den 1^sten Julij van genoemd jaar, des morgens ten tien ure, met groote plegtigheid plaats, en de tegenwoordigheid van alle autoriteiten leverde een sprekend bewijs op van de achting en den eerbied, die men de nagedachtenis van den edelen man, nog bijna drie honderd jaren na zijnen ongelukkigen dood, toedroeg. Zijne goederen werden verbeurd verklaard; ofschoon die later aan zijne kinderen zijn terug gegeven.

Zoo was het einde van den man die volgens het oordeel van den Franschen gezant te Brussel, tot tweemalen toe heel Frankrijk had doen beven, en die, met een braaf hart in den boezem, zich vrijmoedig verzet had tegen onderdrukking der burgerlijke en godsdienstige vrijheid, maar tevens de gehoorzaamheid aan 's konings wetten niet uit het oog had verloren.

Groot was de droefheid der Nederlanders over zijn dood, en zijn lot wekte het hoogste medelijden bij ieder op. Maar ook zijn sterven zou den haat en den afkeer tegen Alba's schrikbewind verhoogen en medewerken tot geheele afschudding van het Spaansche juk.

De afbeelding van den Graaf van Egmond ziet op velerlei wijzen het licht, en de graveerkunst heeft zijn naam vereeuwigd. Hij wordt beschreven als een man van meer dan gewone lengte, gezet, sterk, welgemaakt van leest en minzaam van omgang. Ontegenzeggelijk had hij een hoog denkbeeld van zich zelven, maar dit ging ook gepaard met uitstekende verdiensten. Want ofschoon wij erkennen dat noch zijne talenten als staatsman, noch die als veldheer, hem aanspraak geven op bewondering, of te stellen dat niemand dan hij die bezat, onderschrijven wij toch geenszins het hoogst ongunstig oordeel, over hem in latere dagen geveld. Hier, gelijk in zoo vele opzigten, is het zaak ons te verplaatsen in den tijd wanneer de persoon geleefd heeft, dien men beoordeelt; en doet men zóó, dan zal men moeten erkennen dat Egmond een dapper soldaat was, doch dat het geluk hem mede viel; dat hij, ja, zich had moeten aansluiten aan Willem van Oranje, maar dat wij toch ook niet mogen vergeten dat Egmond als ijverig katholiek op een geheel ander standpunt geplaatst was dan den Hervormden Willem I; en eindelijk, dat, hoezeer ook den schijn tegen zich hebbende van zich te hebben willen verzetten tegen 's konings bedoelingen, hij echter nimmer het voornemen gekoesterd heeft diens gezag hier te lande omver te werpen, en als zoodanig wel eenige toegevendheid had mogen ondervinden, indien zijn gedrag als Nederlander, met de inzigten der Spaansche bewindslieden minder overeenkwam.

De weduwe van Egmond overleed in 1578; zij schonk hem twaalf kinderen, waarvan er elf in leven waren, toen hij op het schavot zijn leven liet; namelijk drie zonen die volgen en acht dochters.

Zie Ant. Hovaeus, Chron. van Egmondt, bl. 87-102; Bor, Ned. Oorl. B. I. bl. 16 (11). 18, (13) 22, (16) 28, (20) 29, (21) 31, (22). B. II. bl. 81, (57) 108, (76) 109, (77). B. III. bl. 145, (102), 163 (115). B. IV. bl. 182, (129) 184, (131) 185, (131) 188, (134) 190, (135) 238, (170) 239, (170); van Leeuwen, Bat. Illustr. bl. 953, 954; Bookenbergh, Kron. van Egmondt, bl. 85; Le Clerc, Geschied. der Ver. Nederl. D. I. bl. 617-659, bevattende een afschrift van het proces van den Graaf van Egmond; Kok, Vaderl. Woordenb. D. XIII. bl. 226-237; Te Water, Hist. van het verb. der Edel. D. I. bl. 14, 40, 111-113, 132-140, 152, 167. D. II. bl. 20-26, 217; Wagenaar, Vaderl. Hist. D. V. bl. 285, 371, 388, 391, D. VI. bl. 6, 7, 12, 25, 27, 40, 41, 69, 72, 78, 83, 85, 95, 96, 100, 104, 106, 107, 109, 112, 126, 133, 153, 193, 208, 227, 247, 248, 277; van Wijn, Bijv. en Aanm. op Wagenaar, Vaderl. Hist. D. I. bl. 249, 253, 268, 269; Dezelfde, Aanm. op de Vaderl. Hist. van Wagenaar D. VI. bl. 14, 35, 36; Scheltema, Staatk. Nederl. D. I. bl. 323-326; Collot d'Escury, Holl. Roem, D. I. Aant. bl. 257, D. II. bl. 41. Aant. bl. 101, 102-106; van Kampen, Karakterk. D. I. bl. 320-324; Brunelle, Eloge du Comte D'Egmont; Groen van Prinsterer, Arch. de la mais. d'Orange-Nassau, T. I. p. 171 LXIX, 15, 29, 43, 46, 109, 127, LXXVIII. p. 128, LXXX, 153, 167, 152. LXXXIII, 159, 178, 197, LXXXVII, 223, 226, 276, 319, 326, 340, 344, 345, 369, 373, 383. LXXXVIII. 422, T. II. p. 38, 43, 156, 227, 278, 326, 343, 399, 424, 468, T. III. p. 68, 95,

97, 123, 126, 127-129, 241, 242, 246, 255, 321, 425, S. 81; van Sandwijk, Beschr. van Purmerende bl. 35-37, Arend, Algem. Geschied. des Vaderl. D. II. St. IV. bl. 12, 68, 72, 77, 80, 83, 145, 147, 175, 180, 181, 184, 190, 193, 204, 413, 415-501, St. V. bl. 37-70, St. VI. tegenover bl. 478, het facsimile van zijne handteekening; Schotel, Geschied- Letter- en Oudheidk. Uitsp. bl. 25-28; de Navorscher, D. II. bl. 120, D. III. bl. 116, Bijbl. bl. XCVII; Muller, Cat. van Portrett. bl 76. de Bavay, Proces du Comte d'Egmont, (Brux. 1854); Kron. van het Hist. Genootsch. te Utr. D. III. bl. 84, D. IV. bl. 200, D. V. bl. 440, D. VI. bl. 97, 98, D. VII. bl. 293, 305, 314, 315, 328, 331, 333, 336, 338, 339; Algem. Konst- en Letterb, 1854, bl. 158, 207, 222, 327; Algem, Handelsbl. 23 Junij en 9 Julij 1857.