Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 4

[Cornelis Jakobszoon Drebbel]

DREBBEL (Cornelis Jakobszoon) werd in het jaar 1572 te Alkmaar geboren. Hij behoorde tot een eerlijk en deftig geslacht, hetwelk ook Magistraatspersonen heeft opgeleverd. Het berigt dat de vader van Drebbel een boer was, schijnt aan 's mans boerachtig voorkomen zijn oorsprong te danken te hebben. Gedurende zijne kindsche jaren werd Drebbel de huisgenoot van Hubert Goltzius, bij wien hij zich in het plaatsnijden geoefend heeft. Hij legde zich ook op de wijsbegeerte en wiskunde toe, en maakte snelle voortgangen in die

wetenschappen. Of hij aan de Leidsche hoogeschool gestudeerd heeft is niet bewezen. Het schijnt echter dat Drebbel geen bepaald ambt heeft uitgeoefend, maar eenige jaren, gehuwd met de zuster van genoemden Goltzius, gewoond heeft te Alkmaar, in het hoekhuis van den Koningsweg, daar de stad Hoorn uithing, en niet van tijdelijke middelen ontbloot was.

Reeds vroeg had Drebbel behagen geschept in de beoefening der natuurkunde, voornamelijk het practische gedeelte, hetwelk teregt door de Franschen Physique amusante genoemd wordt. Meer vermaak dan nut opleverende, verwierf hij er zich bij onze toenmalige landgenooten weinig roem mede, en dit kan aanleiding gegeven hebben, dat Drebbel op het denkbeeld gekomen is zich naar olders te begeven. Hoe dit zij, niet langer dan 1604 bleef hij te Alkmaar, toen hij naar het hof van Jacobus I, Koning van Engeland, vertrok, in wiens gunst hij zich aanbeval, en door wien hij met een jaargeld begiftigd werd.

Het gerucht van hetgeen door Drebbel aan het Engelsche hof verrigt werd, kwam ter oore van Keizer Rudolf II, die te Praag zijne hofhouding hield. De lust en het behagen hetwelk deze in de natuur-, wis- en scheikundige wetenschappen had, deed hem Drebbel uitnoodigen tot hem te komen, wiens eigenliefde daardoor gestreeld werd en die aan die roeping, met toestemming van Koning Jacobus gehoor gaf. De fortuin was hem daar evenwel niet gunstig; althans hij geraakte in de gevangenis. Volgens sommigen viel hem dit lot ten deel door vermoeden van ketterij, volgens anderen uit wraakzucht van den Keizer, aan wien Drebbel het geheim van zijne kunst niet wilde mededeelen. Hij herkreeg zijne vrijheid; doch het blijkt niet dat hij bij den vorst of bij de geleerden van zijn land eenige achting genoten heeft. Zeker althans mogen wij stellen dat hij nimmer de leermeester van den zoon van Ferdinand II kan geweest zijn, en dan ook niet met den titel van Raad van dien vorst beschonken geworden is. Zeer zeker is het dat Drebbel zich, na zijne in vrijheidstelling, weder naar Engeland zal begeven hebben, waar hij in 1619 als wiskunstenaar Koning Jacobus diende, en met Willem Boreel en Constantijn Huygens gemeenzamen omgang hield. Een jaar daarna was hij, naar aller getuigenis, te Praag, toen die stad door Frederik V, Keurvorst van den Palts en Koning van Bohemen, werd ingenomen. Zijne goederen werden hem ontnomen, en hij zelf in de gevangenis geworpen, niets anders dan den dood voor oogen hebbende. Door tusschenkomst der Staten, en van den Koning van Engeland, werd hij in vrijheid gesteld. Hij woonde sedert te Londen, alwaar hij in 1634 overleed. Hij bezat eene dochter die met zekeren Kuflaer of Kufler gehuwd was.

Bij de zamenstelling van dit levensberigt hebben wij van

de geloofwaardigste berigten gebruik gemaakt, ofschoon wij niet ontkennen kunnen, dat het verhaal van 's mans leven verre van volledig is. Die zelfde onzekerheid bestaat ook omtrent de uitvindingen, die door Drebbel zouden gedaan zijn. Terwijl toch door sommige schrijvers de wonderlijkste verhalen omtrent zijn vernuft gedaan zijn, worden door anderen zijne verdiensten verkleind en ontkend. Even als gewoonlijk zal de waarheid wel in het midden leggen, en zonder ons in te laten met het voor en tegen te melden, zullen wij als den slotsom van ons onderzoek het volgende mededeelen. Vooraf gaat hier de opmerking dat de onzekere berigten die daaromtrent tot ons gekomen zijn, meerendeels aan Drebbel zelf te wijten zijn. Het valt toch niet te ontkennen dat hij, zeer met zijne kunst ingenomen zijnde, onwillig was daarover mededeelingen te doen, vreezende dat anderen hem zouden navolgen, en het is hierdoor, dat zoowel wij thans niet in staat zijn om te beoordeelen in hoeverre dezelve op wetenschap gegrond was, als dat de meeste van zijne uitvindingen verloren zijn gegaan.

Allereerst dan hebben wij melding te maken van zijn Perpetuum mobile of Eeuwigdurende beweging, waarvan door hem zelven breedvoerig gewag is gemaakt. Uit zijne beschrijving, die hij, in het aan te halen werk, daarvan geeft, is evenwel moeijelijk de ware gesteldheid van die uitvinding op te maken. Het schijnt een soort van planetarium geweest te zijn, waarbij eenige werktuigen waren gevoegd, om weêr-licht en andere natuurverschijnselen na te bootsen. Er wordt gemeld dat Drebbel zijne uitvinding aan Koning Jacobus vereerde, uit dankbaarheid voor zijne verlossing uit den kerker, en daarbij voegde eene Dedicatie aan den vorst, die in het werk van Drebbel gevonden wordt, dat getiteld is:

Een kort tractaet van de Natuere der Elementen, ende hoe zy veroorsaeken den Wind, Regen, Blixem, Donder, ende waeromme dienstich zijn. Gedaen door Cornelis Drebbel. Rotterd. 1621. 8^o. met een duidelijk afbeeldsel in houtsnede van den schrijver.

De verklaring die Drebbel in genoemde Dedicatie omtrent zijne uitvinding geeft, is zoo stellig en zoo plegtig tevens, dat wij, om de woorden van den schrijver van Hollands roem te gebruiken, den man geen geloof mogen weigeren, zonder zijne nagedachtenis, in eenen zedelijken zin, de grofste beleediging aan te doen. En nogtans wordt de eer der uitvinding hem betwist, door den geschiedschijver Brandt, die haar toekent aan Pieter Janszoon Hooft, die, volgens een ander schrijver, met Jacob de Graaff eene fabriek van Chemicaliën oprigtte en met hem een kunststuk vervaardigde, aan hetwelk zij den naam van Perpetuum mobile gaven, dat door Jacob de Graaff aan Drebbel toevertrouwd werd, die er mede naar Engeland trok, en aldaar, zoo al niet zich zelven als den ver-

vaardiger voordoende, evenwel den naam des uitvinders verzweeg; doch niet in staat was om het kunststuk, waarvan een der raderen door de Koningin gekwetst was en daardoor stil stond, te herstellen. Het werktuig, dat bestemd was om eeuwigdurend te loopen, bleef nu voor goed stilstaan, en heeft geene vruchten voor de nakomelingschap opgeleverd.

Eene tweede uitvinding van Drebbel was een schip, waarmede men onder water konde doorroeijen en van Westminster naar Greenwich varen, welke twee Duitsche mijlen van elkander verwijderd liggen, ja, tot vijf of zes Duitsche mijlen ver. Was men in dat schip, dan kon men er onder water in lezen en alles duidelijk zien, zonder dat men kaars- of lamplicht noodig had. Dit schip heeft vele jaren daarna op de Theems buiten Londen gelegen. Met hetzelve heeft Drebbel eenen dubbelen roem ingeoogst; met de werktuigelijke uitvinding van het schip namelijk, en met het middel te hebben verstrekt om bederf van lucht onder water voor te komen, of wanneer dit zich ontdekte, door nieuwe lucht den dampkring te zuiveren. Engelsche schrijvers hebben hem de eer der werktuigelijke uitvinding zoeken te betwisten, op grond dat Mersennus hem het eerste denkbeeld daartoe in zijn werk Hydraulica Pneumatica arsque navigandi zou hebben aan de hand gedaan; maar deze bewering vervalt, door de opmerking dat Mersennus werk tien jaren na het overlijden van Drebbel te Parijs voor het eerst is uitgegeven.

Ofschoon het thans aangenomen is dat Drebbel geene aanspraak kan maken op de uitvinding der Mikroskopen en Verrekijkers, waarvan het overigens wel den schijn heeft dat hij zich die heeft laten aanleunen, kan het echter niet ontkend worden, dat hij de kracht der eersten vergroot heeft en dus als verbeteraar der Mikroskoop kan worden aangezien. Wat de uitvinding van den Thermometer betreft, ofschoon wij die niet aan hem zouden durven toekennen, schijnt hij daarop toch wel eenige aanspraak te maken; zeker althans is het dat hij er velen vervaardigde, en, daarmede bezig zijnde, op de uitvinding der scharlakenverw kwam, door de toevallige vermenging der tinktuur van Cochenille, met eene oplossing van tin in salpeterzuur, en welke kleur lang bekend is geweest onder de benaming van Color Kufterianus, of kleur van Kufter, naar zijn schoonzoon alzoo genoemd, die toen ter tijd eene lakenfabriek te Leiden had en aan wien Drebbel zijne uitvinding schijnt medegedeeld te hebben.

Behalve de genoemde uitvindingen zijn er nog anderen door Drebbel gedaan, of die hij voorgaf gedaan te hebben, die wij stilzwijgend voorbijgaan. Van zijn Muzyk-Instrument; van zijne brillen, waardoor men bij nacht kon zien; van zijne manier om midden in den zomer eene kamer zoo koud te maken, dat men het er niet kon uithouden; van zijne wijze om zelfs

in den winter eenden- en hoendereijeren kunstmatig te doen uitbroeijen; van zijnen uurwijzer, die in geen vijftig of honderd jaren behoefde opgewonden te worden en van meer andere zijner ontdekkingen of kunsten, is te weinig tot ons gekomen, om hare wetenschappelijke waarde te kunnen beoordeelen. Genoeg zij het aangevoerde evenwel, om Drebbel een man te noemen, die niet van verdiensten ontbloot was, en die, al stellen wij hem, met Huygens, niet gelijk met de beroemde wijsgeeren der ouden, of al zeggen wij het den Alkmaarschen kronijkschrijver niet na ‘dat zyn vernuft en scherpzinnig begryp in de gansche Wereld geen gelyk en hadde in de philosophie’, nogtans een allerzeldzaamst vernuft was en geene plaats kan ontzegd worden onder hen wier namen met lof verdienen vermeld te worden.

Drebbel was ook beoefenaar der fraaije kunsten, en beoefende de graveerkunst, die hij bij Goltzius geleerd had. Behalve de zeven vrije kunsten, door hem naar zijnen leermeester gegraveerd, bestaat er nog eene gravure van hem, Salomons eerste regt, naar Karel van Mander, en Esther bij Ahasveros. Behalve daardoor deed hij zich als kunstig graveur kennen, door de Groote kaart of plattegrond der stadt Alkmaar, met zinnebeeldig bijwerk, voorkomende in Eikelenberg's Alkmaar en zijne geschiedenissen.

Eene tweede vermeerderde uitgave van het genoemde werk van Drebbel, zag het licht onder den titel van:

Grondige oplossinge van de Natuur en Eygenschappen der Elementen, en hoe sy veroorsaken Donder, Blixem, Hitte, Koude, Wind, Regen, Hagel, Sneeuw, enz., en waartoe sy dienstig zijn. Alsmede een klare beschryvinge van de quinta Essentia of vyfde wesen. Noch een Dedicatie van 't Primum Mobile. Alles gedaan door den grooten Hollandschen Philosooph Cornelis Drebbel, van Alkmar. Den tweeden druk. Rott. 1701. 12^o. Nogmaals herdrukt Amst. 1709, Idem 1732. 12^o. Ook in de Latijnsche taal (Hamb. 1621. 12^o.) werd dit werkje, kort na de eerste uitgave in het Hollandsch, vertaald en daaruit in de Fransche, Hoogduitsche en Italiaansche talen overgezet.

Zie Kronijk der stad Alkmaar, bl. 188-195; van Abkoude, Naamreg. van Ned. Boek. D. I. St. I; de Chalmot, Biogr. Woordenb. D. VIII. bl. 348-351; van Wijn, Bijv. en Aanm. op de Vaderl. Hist. van Wagenaar, D. X. bl. 37, 38; van Zutphen, Ned. Uitv. enz. bl. 66, 70, 72; J. P. van Cappelle, Bijdr. tot de geschied. der Wetensch. en Lett. in Nederl. bl. 65-126, met portret; van Kampen, Geschied. der Lett. en Wetensch. in Nederl. D. I. bl. 322, 323, D. III. bl. 112, 113; Collot d'Escury, Holl. Roem, D. IV. St. II. bl. 446, D. VI. St. I. bl. 69-76; van Enst Koning, het Huis te Ilpendam, bl. 18, 42; Ali Cohen, Oude en Middel-Geschied. van de Geneesk. bl. 408; Immerzeel, Lev. en werk. der Kunstsch.; de Navorscher, D. III. bl. 196, D. IV. bl. 174, D. V. Bijbl. bl. XXXIV, XXXV.