Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 1

[Johannes Antonides van der Goes]

ANTONIDES VAN DER GOES (Johannes) geboren den 3 Mei 1647 te Goes, naar welke stad hij zich noemde, was een zoon van geringe doch eerlijke lieden, Antoni Jansen en Magdalena Stenaerts. Hij, wiens eigenlijke naam, naar het gebruik van dien tijd, dus eigenlijk Jan Antonisz. was, kwam in zijn vierde jaar met zijne ouders te Amsterdam, alwaar hij de Latijnsche scholen bezocht, die toen onder het bestuur stonden van den vermaarden Adrianus Junius, terwijl hij in bijzondere uren ook het onderwijs van Jacobus Coccejus, eertijds Conrector te Haarlem, genoot. Der Latijnsche taal magtig geworden zijnde, en zich geoefend hebbende in de wiskunde, begon hij zich op de Latijnsche dichtkunst toe te leggen, doch het lezen der dichtstukken van Hooft en Vondel boezemde hem smaak en genegenheid in voor de Nederduitsche dichtkunst. Zijne eerste proeven waren vertalingen uit Horatius, Ovidius, Silius Italicus en anderen. Daarna vervaardigde hij een Treurspel: Trasil of overrompelt Sina, een voortbrengsel van vernuft, maar van een wild en ongeregeld vernuft, waarin onder anderen een Aartspriester der Sinezen voorkomt, die den Keizer, tegen twee Christenen waarschuwd, door het voorbeeld van Montezuma, Atabaliba en de geheele geschiedenis van Mexico en Peru, die hij den Keizer verhaalt. Doch niettegenstaande deze gebreken droeg het den lof van den grooten Vondel weg. Dit moedigde den jongeling aan om zijne krachten verder te heproeven, en men zag van tijd tot tijd eenige zeer prijzenswaardige stukken van hem in het licht verschijnen, als: het Verbond der Deensche Majesteit

en der Vereenigde Nederlanden; de Nederlaag der Turken; het Tweede burgemeesterschap van den Heer Lambert Reinst, en meer andere. Hierop kwam de Teems in Brand, dat in het jaar 1667 gevolgd werd van het gedicht op den vrede van Engeland met Nederland te Breda gesloten, getiteld: Bellone aan Band. Dit gedicht munt vooral door eene schitterende verbeeldingskracht en bij uitstek vloeijende versmaat uit, en deed dan ook de kunstkenners versteld staan terwijl Vondel uitriep: ‘Het is zoo schoon, dat ik er mijnen naam wel onder zou willen zetten.’

Inmiddels bekend geworden zijnde bij Diderik Buisero, Heer van Heeraartheiningen, nam deze hem onder zijne bescherming en stelde hem in de gelegenheid om de apotheek, waar zijne ouders hem als leerling hadden besteld, te verlaten en zich aan de hoogeschool te Utrecht op de geneeskunde toe te leggen, hetwelk hij met zulk een goed gevolg deed, dat hij in het jaar 1673, na het verdedigen van eene Verhandeling over de draaijing des hoofde tot Doctor in de Geneeskunst werd bevorderd.

Nog te Amsterdam zijnde, was hij lid geworden van het Kunstgenootschap, onder de zinspreuk: Nil volentibus arduum, en had deel genomen aan het vertalen en berijmen der treurspelen door die Kunstgenooten uitgegeven, namelijk Agrippa, of de gewaande Tiberinus en Orondates en Statira, en aan het opstellen van hunne blijspelen het Spookend Weeuwtje, de Gelyke Twèlingen van Plautus en andere. Men behoeft Orondates en Statira maar in te zien, om de trekken van zijne hand er in te ontdekken, die zich in het eerste bedrijf van dat treurspel dadelijk opdoen. Doch zijn vlugge geest kon zich niet in het genootschappelijk keurslijf laten inrijgen, en eenig ongenoegen met Adriaan Pels, de voornaamste der leden van dit Kunstgenootschap, gehad hebbende, scheidde hij uit die rijmersbent.

Vóór hij nog de Hoogeschool verliet gaf hij het voornaamste en beste zijner werken de Ystroom in 1671, naauwelijks vierentwintig jaren oud zijnde, in het licht, dat met geen minder geestdrift dan het vorig dichtstuk ontvangen en met lofdichten van Vondel, Six, Huygens, Vollenhove, Oudaen, Francius, Bake, Kaspar Brandt, Buisero en andere vereerd werd, en geen wonder, want het is een der beste dichtstukken, die wij in heschrijvende poezij bezitten, en een parel aan de eerkroon door onderscheidene Dichters aan het vaderland geofferd. Zijn begunstiger Buisero, inmiddels Gecommitteerde wegens Zeeland ter Admiraliteit op de Maze geworden zijnde, kreeg daardoor gelegenheid om hem het ambt van eerste Klerk ter Secretarie van dat Hof te bezorgen, ten einde zijn ne dichtoefeningen, onder meer onbekrompen omstandigheden voort te zetten. Nu waren alle beminnaars en hoogschatters in verwachting dat hij zijne belofte openlijk in de voorreden van zijnen Ystroom gedaan, zou nakomen en een werk van stichtelijke ernsthaftigheid voortbrengen, namelijk het Leven van den Apostel

Paulus, dat hij voorhad in heldendicht te bewerken, en even als Virgilius de Eneas gedaan had, in twaalf boeken af te deelen; doch hij mogt aan dit verlangen niet voldoen, want in 1684 werd hij van eene bloedspuwing aangetast, die hem den 18 September des zelfden jaars ten grave sleepte. Bij zijne echtgenoote Suzanna Borremans, zuster van den Predikant Petrus Borremans, liet hij geene kinderen na. Zijne dood werd door de voornaamste dichters onder zijne tijdgenooten in deftige lijkzangen betreurd; allen te vinden achter zijne Gedichten, die zijn vader in 1688, te Amsterdam in 4to in het licht zond. In 1705 kwam er eene tweede druk van die Gedichten uit en in 1714 verscheen een derde druk, onder opzigt van David van Hoogstraten, voor welken 's diehters welgelijkend afbeeldsel door P. van Gunst, naar de schilderij van Ludolf Bakhuizen, is geplaatst. Zelfs de groote Bilderdijk heeft de Gedichten van Antonides waardig gekeurd ze met ophelderende aanteekeningen in 1827-1836 op nieuw in het licht te zenden; van den Ystroom bestaan onderscheiden afzonderlijke uitgaven, de laatste is in 1838, mede met ophelderende Aanteekeningen en tevens met het portret van den Dichter er voor, door Witsen Geysbeek bezorgd. De spreuk van Antonides was: Substitit unda (het water is stil).

Antonides was ongetwijfeld, niettegenstaande hij slechts den ouderdom van zevenendertig jaren bereikt had, een der eerste en stoutste dichters, op welke ons vaderland roem draagt, wiens dichtvruchten zich door levendigheid van verbeelding, verhevenheid van vernuft, rijkdom van dichterlijke uitdrukking, stoute, oorspronkelijke beelden, meesterlijke beschrijvingen, juiste en welaangebragte gelijkenissen, welluidendheid, deftigheid, gepaste verscheidenheid en stevigheid van versificatie, boven die van de meeste zijner tijdgenooten onderscheiden. Zijne beelden zijn wel eens wat ver gezocht, niet altijd juist, zijn stijl is somtijds gezwollen in plaats van verheven, ook maakt hij nu en dan een al te onmatig gebruik van de oude fabelleer, en merkt men er van tijd tot tijd een overhelling tot valsch vernuft, en een streven naar hoogdravendheid in op, doch deze gebreken zijn geenszins aan armoede of zwakheid, maar veeleer aan den weligen overvloed van zijnen dichtader toe te schrijven, doch niettegenstaande deze gebreken worden de uitstekende verdiensten van dezen dichter nog bewonderd en op prijs gesteld, door ieder die eenig besef van en gevoel voor ware poëzij heeft.

Zie Het Leven van Joannes Antonides vau der Goes achter zijne gedichten; van Hoogstraten en Brouërius van Nidek, Groot Algem. Hist. Woordenb.; P. de la Rue, Geletterd Zeel., bl. 388-392; Kok, Vaderl. Woordenb.; Chalmot, Biogr. Woordenb.; van Kampen, Geschied. der Nederl. Lett. en Wetens., D. I. bl. 353-359; Biographie Nationale; Collot d'Escury, Holland's roem in Kunst. en Wetens., D. IV. St. II. A. 213-

221, 223-226; Witsen Geysbeek, Woordenb. der Nederd. Dichters; Biographie Universelle; Algem. Konst- en Letterb. voor het jaar 1846, D. I. bl. 354; Aanh. op het Woordenb. van Kunst. en Wetens. van G. Nieuwenhuis.