De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

(1937)–Joost van den Vondel– rechtenstatus



Het tweede bedryf. BOUMEESTER. ACHIMAN. Boumeester: Achiman, grootvorst, op het rijkste begenadight Van vrou natuure, en die uw heerschappy verdaedight 215[regelnummer] Met wapenen, daer staet mijn werk in top volbout. De leste nagel is geklonken aen het hout. Indien de hooghste maght uw reuzekracht wil temmen Door eenen watervloet, berey u om te zwemmen, Of een geheele zee te drinken: want gy hoort 220[regelnummer] Hoe 's hemels almaght op het aerdtrijk is gestoort. Achiman: Boumeester van 't gebou, waeraen veel jaeren zweetten, Hoe groot is van 't begrijp, met uwe maet gemeeten?Ga naar voetnoot222 Boumeester: Dryhondert ellen langh, en dertigh ellen wijt, En vijftigh hoogh. de deur, waer door men binnen schrijt,Ga naar voetnoot223-24 225[regelnummer] Staet midden in de zy, de venster boven. binnen Valt ruimte, om daer verblijf en ook gerijf te vinnen:Ga naar voetnoot226 Dry zolderingen, een om hoogh, en een om laegh,Ga naar voetnoot227 En een in 't midden, om t'ontschuilen zulk een plaegh.Ga naar voetnoot223-28 Achiman: Gy hebt naer uw vernuft, dit dus bequaem geoordeelt?Ga naar voetnoot229 Boumeester: 230[regelnummer] In 't bouwen volghde ik stip des ouden vaders voorbeelt, Een tekening, waer in men niets bestraffen kan.Ga naar voetnoot231
[pagina 407]
Achiman: En hoe behaeghde uw werk in 't endt den ouden man? Boumeester: Volkomen: want hy heeft dien arbeit rijk vergouden, En zoo veel schimps, geleên terwijl mijn knechten bouden. Achiman: 235[regelnummer] Verdroeghtge met gedult dien dagelijxen hoon? Boumeester: Wy kreunden 't ons niet eens, en wrochten slechts om loon.Ga naar voetnoot236 Achiman: Wie wil hy bergen voor der watren ongenade? Boumeester: Gedierte en vogel, van elk slagh de wedergade En gade, op datze weêr aenteelen op haer' tijt. 240[regelnummer] Wy zienze alree gescheept, en voor gevaer bevrijt.Ga naar voetnoot240 Ik zagh my zelven blint, toenze alle in orde t'zaemen By paeren herwaert aen, gelijk gedaghvaert, quamen,Ga naar voetnoot241-42 Uit vier gewesten. dit heeft zeven dagen langGa naar voetnoot233-43 Geduurt. nu rustenze in 't volboude slotbedwang.Ga naar voetnoot244 245[regelnummer] Hy schaftze nootdruft naer den eisch, en spijs, en voeder,Ga naar voetnoot245 En drank, en onderhoudt, gelijk een trou behoeder: Want eerze aenquamen uit geberghte bosch en velt Had zijn voorzienigheit dien voorraet al bestelt.Ga naar voetnoot248 Achiman: Verneemt men geenen strijt van duiven raven gieren, 250[regelnummer] Van leeuwen, luiperden, en tamme en wilde dieren, En ongelijken aert, beschaduwt van een dak?Ga naar voetnoot251 Gedooght de wolf het lam? en zit de tyger mak?Ga naar voetnoot252 Boumeester: Der dieren koning, die de wouden plagh te vullen Met yslijkheên, weet hier van brieschen noch van brullen. 255[regelnummer] De draeken neemen geen venijn op hunne tong.Ga naar voetnoot255 De slangen sluimeren, gekrunkelt in een' wrong.
[pagina 408]
Indien de beer besta te grimmen en te gillen,Ga naar voetnoot257 d'Outvader weet hem flux met een gezicht te stillen.Ga naar voetnoot258 'k Begrijp niet door wat kracht, in dit benaeude kot,Ga naar voetnoot259 260[regelnummer] De wreetheit staet verbaest, en hoe een mans gebodtGa naar voetnoot260 Deze onvernuftige en verslindende natuuren,Ga naar voetnoot262 Alleen met eenen wenk gebreidelt, kan bestuuren. Achiman: Hoe draeght zich Lamechs zoon, in wandel spijze en draght?Ga naar voetnoot263 Boumeester: Gestreng, en elk ten schimp. de gansche weerelt lacht, 265[regelnummer] Wanneer hy met een kleet van kemelshaer, geslagenGa naar voetnoot265 Om 't lichaem, heenestapt door koude, en regenvlagen. De zoonen vlochten hem van biezen een mattras,Ga naar voetnoot267 Om 's nachts te rusten, of te waeken op zijn pas,Ga naar voetnoot268 In een spelonke, daer de gade om zeven dagen 270[regelnummer] Haer weêrgade eens genaekt, en noch op 's mans behaegen.Ga naar voetnoot270 Zoo dra de wakkre haen den midnacht innekraeit,Ga naar voetnoot271 De zon van 't noorden naer de zuidas 't aenzicht draeit,Ga naar voetnoot272 Verrijst de vader, schuw van 's levens tijt te kortenGa naar voetnoot273 Met slaepen, om voor Godt zijn nachtgebeên te storten, 275[regelnummer] Voor ons te bidden, en te lozen zucht op zucht. Men zagh hem menighmael ophangen in de luchtGa naar voetnoot279 Van d'aerde, uit yver diep verrukt in zijn gedachten,Ga naar voetnoot277 En eenen glans om 't hooft, gemat van jammerklaghten,Ga naar voetnoot278 Om d'onbekeerzaemheit der menschen, jaeren lang 280[regelnummer] Gewaerschuwt voor den haest aenstaenden ondergangGa naar voetnoot280 Van al wat adem schept, het welk zy traegh gelooven. Achiman: Onnoosle droefheit! quam het hartenwee dan boven? Boumeester: Al wat den ouden man, gelijk een molensteen, Op 't hart leght, jammert hy, in 't barnen der gebeên,Ga naar voetnoot284
[pagina 409]
285[regelnummer] Met zilte traenen uit, die langs de kaeken rollen.Ga naar voetnoot285 Dan ziet men d'oogen root bekreeten en gezwollen, Een groef van traenen doorgelekt op elke wang,Ga naar voetnoot287 Het aenzicht, in een kreuk van rouwe, bleek en bang Bestorven, en te vroegh gerimpelt en gebroken.Ga naar voetnoot289 290[regelnummer] De winkbraeu hangt op 't oogh, verslapt en traegh geloken Ten slaep, en 't vasten put al 's lichaems krachten uit. Achiman: De bouheer openbaerde u 't opperste besluit?Ga naar voetnoot292 Boumeester: Geduurigh, en bleef ons noit les en leering schuldigh. By wijlen wrong hy bey de handen ongeduldigh, 295[regelnummer] En stroide troosteloos zijn klaghten in den wint, De rotsen baeuden 't na, en galmden: zijtge blint, Verstokt, versteent! waekt op: de vloet wil u verrassen,Ga naar voetnoot297 Verlaet u op geen kracht, noch zwaert, noch harrenassen. By wijlen greep hy zelf een' hamer in de hant, 300[regelnummer] En dreef den arbeit aen, niet anders of al 't lant Tot aen den hals verzonk. wy lieten hem betyen,Ga naar voetnoot301 En gaven noit geloof aen zulke razernyen. Achiman: Men moght gelooven dat het aen de zinnen schort. Hy suft van ouderdom, en zwakheit, en verkort 305[regelnummer] Het leven met vergeefs te huilen en misbaeren. Boumeester: Dees strenge telt een ry van zeswerf hondert jaeren,Ga naar voetnoot306 En wou noit luisteren naer 't vleien van gemak, Terwijl hy 't lichaem temt, en, schuw van huis en dak, Blootshoofts, en barevoets, met moedernaekte beenen, 310[regelnummer] In ope lucht, langs 't velt, door slijk en scherpe steenen De raeuwe voeten quetst, in 't waschbadt noit gestooft.Ga naar voetnoot311 By wijlen slaet hy eens een schaepevacht om 't hooft En schouders, daer de schaer, gezeten om te hooren,Ga naar voetnoot313 Gedult neemt: maer zoo dra het dreigement van torenGa naar voetnoot314 315[regelnummer] En straffe, en watervloet, gelijk een donderstem
[pagina 410]
Uitbuldert, schietenze op, en vlughten wech van hem, Als een' die raeskalt, of, van razerny bezeten, Veel nutter laegh geboeit aen een metaele keten. Achiman: Hoe draegen zich de zoons, en zijne gemaelin?Ga naar voetnoot319 Boumeester: 320[regelnummer] De vaderlijke zorgh bewaert het huisgezin In tucht en zedigheit. zy, volghzaem en gebogen,Ga naar voetnoot321 Zien hunnen vader met eerbiedigheit naer d'oogen, En scheppen leerzaem hem de spreuken uit den mont; Gelijk de honighby, omvliegende in het ront, 325[regelnummer] Den honighdaeu, op tijm gedropen, weet te zuigen. Achiman: Men roept nochtans hoe Cham te noode zich wil buigenGa naar voetnoot326 Om 't juk van onderwijs te draegen, zoo 't betaemt. Boumeester: Hy volght zijn vaders les gehoorzaem, doch gepraemt,Ga naar voetnoot328 En houdt zich by een vrou alleen en onbesproken.Ga naar voetnoot329 330[regelnummer] Waer Kaïn Abels moort zoo zuur niet opgebroken, Dees wrevlige aert moght ook door eenen broederwrokGa naar voetnoot331 Uitspatten, en de broêrs voorthelpen met een' stok,Ga naar voetnoot332 Of steen, of moortpriem: maer dees strenge leert dien kriegelenGa naar voetnoot333 En byster barssen zich aen Kaïns onrust spiegelen.Ga naar voetnoot334 335[regelnummer] Aen Sem en Jafet ziet de vader zijnen wensch.Ga naar voetnoot335 Achiman: Zy neemen 't hier te naeu, of wy te ruim. een mensch,Ga naar voetnoot336 Een eenigh man verwijt alle andere hun gebreken.Ga naar voetnoot337 Boumeester: De boetgezant brengt net zijn' wandel en zijn preekenGa naar voetnoot338 Gestadigh overeen, en wort geen yvren moe. Achiman: 340[regelnummer] Zoo komt de titel van rechtvaerdigh eenen toe,Ga naar voetnoot340 En niemant meer. wat raet? hoe staet ons dit te lijden?
[pagina 411]
Boumeester: Verstoor u niet: een man verandert geene tijden,Ga naar voetnoot342 Noch stelt de wetten aen geweldigen als gy,Ga naar voetnoot343 Gesteigert door uw kracht in top van heerschappy. Achiman: 345[regelnummer] Een eenigh hooft ontrust veel duizent onderdaenen.Ga naar voetnoot345 Boumeester: Hy schreit zijne oogen uit, en smilt vergeefs in traenen. Achiman: Hy dreight het gansche lant te zetten in een zee. Boumeester: Hy dreight, en 't roestigh zwaert wil langkzaem uit de schee.Ga naar voetnoot348 Achiman: Een, onder schijn van dwaes, kon op zijn luimen leggen,Ga naar voetnoot349 350[regelnummer] En naer regeering staen. wat valt'er op te zeggen? Boumeester: Dit staet te duchten, zoo de leeraar aenhang wint. Nu stroit dees leeringen, van niemant oit bemint. Hy looft verstorvenheit, en eigen wil te haeten.Ga naar voetnoot353 Alle oogen kijken uit naer wellusten, en staeten,Ga naar voetnoot354 355[regelnummer] En rijkdommen, behaelt door loosheit of gewelt, Het lekker lokaes, daer elx oor naer overhelt. Zoo kan dees strenge leer geen menighten bekooren. Achiman: Ik hielme doorgaens schuw dat prevelen te hooren:Ga naar voetnoot358 Doch nu hy 't leerampt dreight te schorten uit verdriet,Ga naar voetnoot359 360[regelnummer] Laet ons eens luistren, het behaege 't oor of niet. Boumeester: Daer treên de zoons vooruit, met kopere bazuinen. d'Inwoonders schieten toe, uit vestingen, en tuinen, En hofsteên, vlek, en slot, op luid bazuingeschal, Belust te hooren hoe hy afscheit neemen zal. 365[regelnummer] De vader volght de zoons, en zoekt zich t'ondersteunen Met eene sparre, daer zijne armen zacht aen leunen,Ga naar voetnoot366
[pagina 412]
Ten cederbossche uit, op twee boomen. hy staet stil, En wenkt elk met de hant, als een die spreeken wil. De zedige ega zet zich neder, voor zijn voeten, 370[regelnummer] Met dry schoondochtren. hy begint het volk te groeten. NOË. ACHIMAN. HOFMEESTER. Noë: Hoort toe, gy volken, zoo voorspelling by u gelt. 'k Heb, hondert jaeren lang, den jongsten dagh gespelt,Ga naar voetnoot372 Doch ydel en vergeefs, nu is de dagh geboren, Die, met den ondergang der zonne, u dreight te smooren 375[regelnummer] In eenen eeuwigen verdoemden duistren nacht, Een' nacht, die schemerlicht noch morgenstont verwacht. Gy zult, na dezen dagh, mijn aenzicht niet aenschouwen. Dit stom gevaerte heeft geduurigh, onder 't bouwen, U toegeroepen: schrikt voor 't bruischende element, 380[regelnummer] Dat u bestormen komt, en strant noch paelen kent. Maer Godts langkmoedigheit, misbruikt al t'onboetvaerdigh, Na zoo veel uitstels, acht u geen genade waerdigh, Die, van verwaetenheit en wrevel overtuight,Ga naar voetnoot383 U, onder 't hoogh gebodt, door geen waarschuwing buigt, 385[regelnummer] Ja voortvaert, tot daer 't quaet uit onmaght voortgang weigert. Uw lasterstukken staen nu kuin in top gesteigert,Ga naar voetnoot386 Gereet te storten van het overwightigh steil. Gy stort alree. hier is geen hoop van eenigh heil. Ik wil den oirsprong der elende kort ontvouwen, 390[regelnummer] Te reukeloos verhangtge uw ziel aen schoone vrouwen,Ga naar voetnoot390 Aen Kains dochters. al 't godtvruchtigh zaet van Seth,Ga naar voetnoot391 Ontaert van Godt, verlaet der vadren stijl en wet, Vermengt zich met den stam van Kain, noit boetvaerdigh. Uit dit vermengen spruit een afkomst, die boosaerdighGa naar voetnoot394 395[regelnummer] Een pest en vlegel strekt van 't menschelijk geslacht,Ga naar voetnoot395 Een afkomst, die noch wet, noch recht, noch regel acht, Geene andre godtheit kent dan 't zwaert, op zy gehangen; Een godtheit, nimmermeer afkeerigh van ontfangen, En vrek in 't zegenen. 't gewelt, een afgodin,Ga naar voetnoot399 400[regelnummer] Geeft wellust, eer, en staet, en sleept den rijkdom in. Zy kan de harten der geweldigen veroveren,Ga naar voetnoot401
[pagina 413]
En in haer' zachten schoot hunne oogen zulx betoveren,Ga naar voetnoot402 Dat zy verblint niet zien 't genaekende ongeluk, Begravende alle vreught in eenen poel van druk. 405[regelnummer] O overdwaelschen, van dien tuimelgeest bezeten,Ga naar voetnoot405 'k Heb mijne keel lang heesch, mijne oogen blint gekreeten, Veel tijt verloren, niet gewonnen. och, och, och,Ga naar voetnoot407 Laetge u bekooren van blanketzel en bedrogh, Een schoonheit, haest verwelkt! geen roos verwelkte oit radder.Ga naar voetnoot409 410[regelnummer] Wat koestertge in uw bedde en boezem? och een adder,Ga naar voetnoot410 Een giftige adder, die u 't hart afsteeken zal.Ga naar voetnoot411 Dat vleien staet u op een eeuwigh ongeval.Ga naar voetnoot412 Woudt gy u spiegelen, geen voorbeelt toont u nader Dan 't heiloos voorbeelt van den allereersten vader 415[regelnummer] Wat eene vrou vermagh. de snoeplust van een vrou Ging boven Godt en al. een entloos naberou Tradt, na een' montvol saps, de misdaet op de hielen; Toen zy, ten lusthove uit, in 's hemels ban vervielen,Ga naar voetnoot418 Met alle hunne afkomste, aes van d'onverzoenbre doot.Ga naar voetnoot419 420[regelnummer] De rampen spreidden zich rondom den weereltkloot. Alle elementen, met de vloeken aengespannen,Ga naar voetnoot421 Bestormden Adams zaet geduurigh. dat leert mannen Zich onderworpen der jongkvrouwen zinlijkheit!Ga naar voetnoot423 Waekt op: verlaetze, eer gy die smet vergeefs beschreit. 425[regelnummer] Haer vrientschap staet u dier. verlaet uw bedtgenoten, Eer 's hemels grimmigheit, van boven uitgegoten, U t'zaemen dompele in een grondeloos bederf:Ga naar voetnoot427 Het water schokt alree den bodem van dees werf. Achiman: Hoe vader, heetge ons voor een schoonheit d'oogen luiken?Ga naar voetnoot429 430[regelnummer] Natuur schiep niet vergeefs: zy leerde een vrou gebruiken.Ga naar voetnoot430 Noë: Godt schiep een eenige, en verloofdeze aen den man.Ga naar voetnoot431 Van Adam af tot Seth bestont het echtgespan Alleen by twee, zoo langh godtvruchtigheit in waerdeGa naar voetnoot433 Van 't heiligh voorbeelt der vooroudren niet veraerde,Ga naar voetnoot434
[pagina 414]
435[regelnummer] Hun onderwijs, gelijk een wet in 't hart gesneên, Gevolght wiert, en het licht, dat uit den hemel scheen, Alle aerdtsche duisternis verdreef uit zuivre zielen: Maer toen de jongen door bekooringen vervielenGa naar voetnoot438 Van d'oude zeden, wies 't getal der vrouwen aen. 440[regelnummer] Wat gruwlen durf men nu niet denken en bestaen! Kan Godt dees boosheit, koel aenschouwende, gehengenGa naar voetnoot441 Dat moeders, dochters, en de zusters zich vermengen, De vaders, zoons en broêrs, te toomen noch verbiên, Als dieren, los van bant, geen schennissen ontzien, 445[regelnummer] Geen bloetschande, overspel, noch bijstre lasterstukken?Ga naar voetnoot445 Dit kon den oirsprong der genade zoo verrukkenGa naar voetnoot446 Van zijn natuure, dat hy zwoer, vol naberouGa naar voetnoot447 Om 't scheppen van den mensch, veraert van Godt en trou, Door eenen watervloet al 't menschdom wech te spoelen. 450[regelnummer] Gaet heene zoekt nu troost en hulp by schoone boelen,Ga naar voetnoot450 Een' kranken toeverlaat, in zulk een' watersnoot. Een schrede is tusschen u en d'onontvlughtbre doot.Ga naar voetnoot452 Achiman: Men zeght hoe geesten, die om hoogh op wolken treden, Bekoort door schoonheên, zich vermengden hier beneden 455[regelnummer] Met keur van maeghden, 't welk een kroost te voorschijn broght, Waer in men levend twee natuuren zagh verknocht, Gemengt van geest en mensch, uit zulk een paer gesproten.Ga naar voetnoot453-57 Verslingren geesten zelfs op aerdtsche bedtgenooten, Vergeef den grootvorst dan dees dertle vrouwezucht. Noë: 460[regelnummer] Verwijfden pooghden door dit lasterlijk geruchtGa naar voetnoot460 Hunne ongebondenheên, te schendigh om te noemen, Met eenen schoonen glimp te dekken en verbloemen: Doch geen gezonde reên, geen wijs vernuft gehengt Dat zich d'onsterflijkheit met sterflijkheên vermenght. 465[regelnummer] Laet dees gedichtzels, die de geilheit voên, dan vaeren.Ga naar voetnoot460-65 Ga naar voetnoot465
[pagina 415]
Achiman: Gelukkigh levenze, die 't eêlste van hun jaeren Besteên in wellust, eer 't hun d'ouderdom benijt.Ga naar voetnoot466-67 Noë: Gelukkigh levenze, die zuiver 's levens tijt Besteden, Godt ter eere, in 't bloeienst van hun leven. Achiman: 470[regelnummer] 't Gebruik van 't leven is den mensch gemeen gegeven Met stomme dieren. het verdwijnt, gelijk een rook.Ga naar voetnoot471 Men zagh noit iemant, die voor 't licht zijne oogen look,Ga naar voetnoot472 Verrijzen uit het graf. geen mensch verstaet te voren Met kennisse, eer hy van een vrouwe wort geboren, 475[regelnummer] Zijn levens oirsprong, en vaert heene met een' zucht.Ga naar voetnoot473-75 De geest verdwijnt, gelijk een damp, in dunne lucht; Gelijk een schaduwe, als de zon begint te daelen, En kan den adem, na dien dootsnik, niet herhaelen.Ga naar voetnoot478 Het staet eens vast gestelt dat niemant wederkeert.Ga naar voetnoot470-79 Ga naar voetnoot479 Noë: 480[regelnummer] Och Seth, och Enoch, hoort. hoor, Henoch, wat men leert.Ga naar voetnoot480 Die pijlen komen uit den koker van verbastert Verwildert reuzenzaet, 't welk 's hooghsten naem verlastert.Ga naar voetnoot482 Houdt u gewaerschuwt, eens voor eeuwigh, datge scheit Van 't heiloos vrouwendom, 't welk mannen laegen leit, 485[regelnummer] Verblint door wellusten, en stijft in alle boosheit. Of wacht vergeldingen naer uwe godeloosheit.Ga naar voetnoot486 De roe, die langsaem komt, wil met te feller slagh Uw staetsi treffen. waekt. beraet u, eer de dagh,Ga naar voetnoot488 De leste dagh van boete, ontschoten, 's hemels plaegen 490[regelnummer] Deze eeu, verzweerende rechtvaerdigen te draegen, Al teffens dompele in de grootste jammernis,Ga naar voetnoot489-91 Die met geen traenen noch berou te boeten is.
[pagina 416]
Achiman: Het luste ons 's levens tijt, nu tijdigh en voorhanden,Ga naar voetnoot493 Te bezigen, ontbloeit van tucht en strenge banden.Ga naar voetnoot494 495[regelnummer] Het luste ons deze leên, nu jeughdigh en gezont,Ga naar voetnoot495 Te bezigen, en niet, geprangt door naeu verbont,Ga naar voetnoot496 Zwaermoedigh, hangends hoofts, te jammeren, te treuren. Schenkt wijn. brengt balssem. juicht. het magh ons nu gebeuren. Vlecht roozekranssen. zet op elke knie een bruit,Ga naar voetnoot499 500[regelnummer] Eer 's levens tijt verloop', de doot den draeiboom sluit'.Ga naar voetnoot498-500 Ga naar voetnoot500 Belieft het vader, hy magh speelen, daer wy danssen.Ga naar voetnoot501 Een jeugdigh hart verzuim' noch feest noch bruiloftskanssen. Noë: Een schoone vrou is geil en trots en trouweloos. Haer afkomst volght den aert der moeder, valsch en boos.Ga naar voetnoot504 505[regelnummer] De hemel, lang geterght, door bloetschand, zal 't zich belgen,Ga naar voetnoot505 En 's overspeelders bedde en zijne vrucht verdelgen. Hofmeester: Doorluchtste weereltvorst, het joffrentimmer wachtGa naar voetnoot507 Uw komste op 't juichend hof, vol heerlijkheit en pracht. De bruit verlangt of zy uwe aenspraek magh genieten. Achiman: 510[regelnummer] Wy zien de menighten dit prevelen verdrieten.Ga naar voetnoot510 Dees feestdagh is de vreught der grooten toegewijt.Ga naar voetnoot511 Wie 't leven niet gebruikt beklaeght d'ontschote tijt. De tijt vereischt dat wy de vorsten welkom heeten. Noë: Toehoorders hier rondom voor Reuzenburgh gezeten,Ga naar voetnoot514 515[regelnummer] Ziet toe, de tijt verloopt. verzuimtge Godts gena, Het zal u rouwen, eer de zon te water ga.Ga naar voetnoot516
[pagina 417]
REY VAN ENGELEWACHT. I. Zang: Waer is de klaere luister Gebleven, die voorheen Uit 's eersten vaders aenschijn scheen!Ga naar voetnoot519 520[regelnummer] Hoe ziet Godts beelt dus duister,Ga naar voetnoot520 Dat eerst zoo helder blonk! Toen d'ongekrenkte reden, Bestierende al des menschen leden,Ga naar voetnoot523 Als met een' toom bedwongk.Ga naar voetnoot524 525[regelnummer] Het lichaem, zijne plichtenGa naar voetnoot525 Bewaerende, bestaet Niets buiten zijn gestelde maet Te reppen, maer leert zwichten.Ga naar voetnoot525-28 Het luistert, en ziet om, 530[regelnummer] Ook zonder wederstreven, Naer dees vooghdes, den mensch gegevenGa naar voetnoot531 Van 't hoogh almogendom, Daer ziel en lichaem paeren, Als zangk en klank van snaeren.Ga naar voetnoot517-34 Ga naar voetnoot533-34 I. Tegenzang: 535[regelnummer] 't Vernuft van Jubal boude,Ga naar voetnoot535 Op 't gadeslaen van klank En maet, het lieflijk maetgezangk, Dat zich, vol geest, ontvoude.Ga naar voetnoot538 Der zangen vader wist 540[regelnummer] Door onderling vermengen Een hemelsche eendraght voort te brengen,Ga naar voetnoot541 Uit klankkrakkeel en twist.Ga naar voetnoot542 Hy bint de schaepedarmen,Ga naar voetnoot543 Metaelen, elpenbeen,Ga naar voetnoot544 545[regelnummer] Schalmeyhout, wint, en keel aen een.Ga naar voetnoot545
[pagina 418]
Zy ketelen, en kermen.Ga naar voetnoot546 De gallem geeft den geest,Ga naar voetnoot547 Of wort gezwint herboren. Zoo leit hy mensch en dier by d'ooren;Ga naar voetnoot549 550[regelnummer] Een vont, die rou geneest.Ga naar voetnoot550 Dus stemden ziel en leden,Ga naar voetnoot551 Eer Adam vlughte uit Eden.Ga naar voetnoot552 II. Zang: Nu strijden d'ongelijken. Het lichaem luistert niet 555[regelnummer] Naer 't geen de geest met Godt gebiet.Ga naar voetnoot555 't Gebrek ontzeght te strijkenGa naar voetnoot556 Voor reden, en de mensch Wil onder Godt niet buigen, Schoon hem de misdaên overtuigen.Ga naar voetnoot559 560[regelnummer] De hooghste mist zijn' wensch.Ga naar voetnoot553-60 Ga naar voetnoot560 De heilige heroutenGa naar voetnoot561 Vermaenen vruchteloos Hardnekkigen, verstokt en boos. Wat raet met zulke stouten!Ga naar voetnoot564 565[regelnummer] Zy zingen eenen zang.Ga naar voetnoot565 Zy zwichten niet, noch schroomen.Ga naar voetnoot566 De weerelt draeght geen vroomen, En spoet ten ondergang. Het uurglas is verloopen.Ga naar voetnoot569 570[regelnummer] Wat heil staet hier te hoopen! II. Tegenzang: Kon Noë, door vermaenen Tot afstant en berou,Ga naar voetnoot572 Uit vaderlijke trou, In eene zee van traenen 575[regelnummer] Verdrinken al het quaet, Eer Godt hen overrompelt, Hy had het lang gedompelt:
[pagina 419]
Maer niemant hoort naer raet. Wie spiegelt zich aen 't ende 580[regelnummer] Van Kain, die verbaestGa naar voetnoot580 Onrustigh voorvloot met der haest,Ga naar voetnoot581 Vol wanhoop en elende! Hy boude een stadt, doch vontGa naar voetnoot583 Zich in geen vesting zeker. 585[regelnummer] In 't harte zat de worm, een wreker, Die hem naer 't leven stont. Zijn afkomste is veroordeelt.Ga naar voetnoot587 Hier baet noch les noch voorbeelt.	voetnoot222 begrijp: inhoud, omvang. voetnoot223-24 dertigh ellen wijt (breed) En vijftigh hoogh: hier is een onnauwkeurigheid ingeslopen, daar volgens Gen. VI, 15 de ark 50 el breed en 30 hoog was. voetnoot226 gerijf: gerief, het benoodigde; vinnen: vinden. voetnoot227 zolderingen: verdiepingen. voetnoot223-28 Vgl. Gen. VI, 15-16. voetnoot229 dus: aldus. voetnoot231 bestraffen: afkeuren. voetnoot236 kreunden 't ons niet eens: wij bekommerden er ons niet eens om; wrochten: werkten. voetnoot240 Wij zien ze alree gescheept: wij zien, dat de dieren al zijn ingescheept. voetnoot241-42 Vgl. Gen. VII, 15-16; Bijbel-illustraties uit Vondels tijd stelden dit zoo voor. voetnoot233-43 Versta: Noë heeft den arbeid en den schimp, welke de bouwmeester al bouwend ondervond, rijk vergolden. voetnoot244 't volbouwde slotbedwangh: het gereed gekomen deel, waar de dieren achter slot worden bedwongen. voetnoot245 nootdruft: levensonderhoud. voetnoot248 voorzienigheit: voorzorg. voetnoot251 een dak: lees: één dak. voetnoot252 zit: blijft. voetnoot255 draeken: gifdragende dieren, zooals scorpioenen, adders en slangen. voetnoot257 besta: het waagt. voetnoot258 gezicht: blik. voetnoot259 kot: hok. voetnoot260 De wreetheit staet verbaest: de wreedste dieren zich zoo overmeesterd toonen; een mans gebodt: het gebod, de heerschappij van een mensch. voetnoot262 onvernuftige: redelooze. voetnoot263 draeght: gedraagt; Lamechs zoon: Noë. voetnoot265 kemelshaer: Vondel kleedt Noë als Joannes den Dooper, vgl. Matth. III, 4 en Joannes de Boetgezant, I, 158. voetnoot267 mattras: matras, met gedachte aan een mat. voetnoot268 op zijn pas: naar omstandigheden. voetnoot270 en noch op 's mans behaegen: en nog maar alleen, als Noë het goedvindt. voetnoot271 midnacht: middernacht. voetnoot272 De zon loopt van het Noorden (middernacht) over het Oosten (ochtend) en het Zuiden (middag) naar het Westen (avond). voetnoot273 schuw: bang. voetnoot279 ophangen in de lucht: in de lucht hangen of zweven, zooals heiligen, die onder hun gebed van de aarde werden opgeheven; Vondels beschrijving van Noë's ontheffing herinnert aan de schilderkunst. voetnoot277 verrukt: in geestvervoering. voetnoot278 glans: aureool; gemat: afgemat. voetnoot280 haest: spoedig. voetnoot284 barnen: branden, opvlammen. voetnoot285 zilte: zoute. voetnoot287 Deze trek is ontleend aan den schreienden apostel Petrus, vgl. Peter en Pauwels, vs. 292 en noot op vs. 285 in Dl. IV, bl. 239. voetnoot289 Bestorven: doodsbleek. voetnoot292 De bouheer: Noë; 't opperste besluit: het besluit van God, om de wereld door water te verdelgen. voetnoot297 wil: zal. voetnoot301 betijen: begaan. voetnoot306 Volgens Gen. VII, 6 telde de strenge Noë (vgl. vs. 333) 600 jaar, toen de zondvloed uitbrak. voetnoot311 in 't waschbadt noit gestooft: Waarsch. met gedachte aan de warme en lauwe baden (tepidaria en caldaria) van de Romeinsche badstoven; Noë hield zich verre van alle wuftheid. voetnoot313 de schaer: het volk. voetnoot314 toren: toorn. voetnoot319 draegen: gedragen. voetnoot321 gebogen: onderworpen, vgl. zich buigen in vs. 326. voetnoot326 Cham:: dezen tweeden zoon van Noë stelt Vondel als een weerbarstig en moeilijk karakter voor (vgl. het Vierde Bedrijf), omdat hij ook bij de bijbelverklaarders, vooral op grond van zijn gedrag in Gen. IX, 22, een slechten naam had; Marius o.a. haalt S. Augustinus aan, die Cham sluw, ongeduldig en twistziek noemde, Pentateuch, l.c. bl. 77. voetnoot328 gepraemt: gedrongen. voetnoot329 by een vrou alleen: enkel bij éen vrouw; al is Cham een moeilijk heer, hij doet toch niet mee aan de algemeene veelwijverij. voetnoot331 Dees wrevlige aert: dit lastig karakter; moght: ware in staat. voetnoot332 voorthelpen: van kant maken. voetnoot333 dees strenge: Noë, vgl. vs. 306; dien kriegelen, weerbarstigen Cham. voetnoot334 Kaïns onrust: Caïn was na den moord op Abel een zwerver, vgl. Gen. IV, 12, 14, 16. voetnoot335 Noë was over zijn beide andere zonen Sem en Jafet, die hem eerbiedigden (Gen. IX, 23, 26-27), tevreden. voetnoot336 een mensch: lees: éen mensch. voetnoot337 Een eenigh man: één enkele man, nl. Noë. voetnoot338 net: volledig. voetnoot340 eenen: éénen. voetnoot342 een man: één man. voetnoot343 geweldigen: machthebbers. voetnoot345 ontrust: verontrust. voetnoot348 't roestigh zwaert: het zwaard dat zoo lang niet gebruikt is, en daarom verroest in de schede zit; wil: gaat. voetnoot349 Versta: iemand kan, door zich als een dwaas aan te stellen, op de heerschappij loeren (misschien een herinnering aan Hamlet?). voetnoot353 verstorvenheit: mortificatio, afgestorvenheid aan wellust en genot. voetnoot354 staeten: hooge positie. voetnoot358 doorgaens: steeds; prevelen: kwezelen, vrome taal uitslaan, vgl. vs. 510 en prevelen en preecken in Gysbert v. Aemst. vs. 594. voetnoot359 schorten: op te schorten, beëindigen. voetnoot366 Volgens Vondels voorstelling steunt de oude Noë op een soort draagbare leuning, die hem meteen tot preekstoel dient: twee boomtakken verbonden door een spar; evenals Joannes de Dooper doet, in Joan. d. Boetg. I, 485-87; misschien heeft Vondel dit zoo op prenten gezien. voetnoot372 jongsten: laatsten; gespelt: voorspeld. voetnoot383 Van verwaetenheit enz.: schuldig bevonden aan overmoed en boosheid. voetnoot386 Kuin in top gesteigert: zóo hoog opgestapeld, dat ze wankelen, zooals 't volg. vs. verklaart. het overwightigh steil: de topzware hoogte. voetnoot390 reukeloos: roekeloos. voetnoot391 Vgl. vs. 164-66. voetnoot394 afkomst: nakomelingschap vgl. vs. 419. voetnoot395 vlegel: geesel. voetnoot399 vrek in 't zegenen: gierig in 't weldoen. voetnoot401 geweldigen: machtigen, vgl. vs. 709. voetnoot402 zulx: zoodanig. voetnoot405 overdwaelschen: dwalenden, afgedwaalden; tuimelgeest: verleiding. voetnoot407 niet: niets. voetnoot409 haest: spoedig. voetnoot410 een adder: vgl. vs. 835. voetnoot411 afsteeken: doodsteken. voetnoot412 ongeval: ongeluk. voetnoot418 ten lusthove uit: buiten het Paradijs; in 's hemels ban vervielen: de verbanning uit den Hemel en door den Hemel opliepen. voetnoot419 afkomste: nakomelingschap, vgl. vs. 394; als: prooi. voetnoot421 vloeken: duivelen. voetnoot423 onderworpen: onderwerpen. voetnoot427 grondeloos bederf: bodemlooze, eindelooze ondergang. voetnoot429 heetge: gebiedt ge; luiken: sluiten. voetnoot430 niet: niets. voetnoot431 een eenige: éen enkele vrouw; bedoeld is, dat God door het scheppen van éen vrouw voor Adam de veelwijverij vanzelf uitsloot. voetnoot433 twee: twee menschen. voetnoot434 veraerde: ontaardde. voetnoot438 de jongen: de jongeren, lateren. voetnoot441 gehengen: toestaan. voetnoot445 bijstre lasterstukken: vreeselijke schandalen. voetnoot446 den oirsprong der genade: de bron van alle goedheid, God, vgl. vs. 135; verrukken: afrukken. voetnoot447 Van zijn natuure: van zijn goedheid, waarin Gods natuur bestaat; naberou: spijt; vgl. Gen. VI, 6. voetnoot450 boelen: ontuchtige vrouwen. voetnoot452 Een schrede: lees: één schrede. voetnoot453-57 Vondel doelt op den uitleg der vroegste christelijke schrijvers van Gen. VI, 2, die de vermenging van geesten met menschen (vrouwen) voor mogelijk hielden en den dichter van Lucifer rechtvaardigen, waar hij Apollion op Eva verliefd laat worden; zie mijn art. in De Katholiek van 1907, bl. 27: ‘Apollion en Eva in Vondels Lucifer’. voetnoot460 lasterlijk gerucht: schandalig verhaal. voetnoot460-65 Noë's antwoord schijnt geïnspireerd door St. Augustinus' Confessiones, I, 16. voetnoot465 gedichtsels: verdichtsels, verzinsels. voetnoot466-67 Het renaissance-motief, o.a. in de herderspoëzie van Tasso, Guarini, Hooft enz. verwerkt. voetnoot471 het: het leven. voetnoot472 die voor 't licht zijn oogen look: die stierf. voetnoot473-75 geen mensch enz.: waarschijnlijk is de bedoeling, dat een mensch zich alleen zijn voortkomst uit een vrouw bewust is; van God als oorsprong en doel van het leven weet hij niets. voetnoot478 kan den adem, na dien dootsnik, niet herhalen: kan, eenmaal gestorven, niet opnieuw adem halen, niet herleven. voetnoot470-79 Achiman spreekt de taal der goddeloozen, zooals die in Wijsheid II, 1 vv. is weergegeven, vgl. Prediker, V, 19-21; Job, XIV, 1, 12, 14 en zie vs. 498-500. voetnoot479 Vgl. Hebr. IX, 27. voetnoot480 Seth-Enoch-Henoch: zie over deze voorvaderen van Noë de noot op Inhoudt, r. 5-6. voetnoot482 reuzenzaet: de kinderen der reuzen, vgl. vs. 58; verlastert: godslasterend afzweert. voetnoot486 godeloosheit: zooals gewoonlijk bij Vondel voor goddeloosheid. voetnoot488 staetsie: feestelijke praal, vgl. vs. 83. voetnoot489-91 Versta dezen eenigszins ingewikkelden zinsbouw aldus: Beraad u, voor dat - terwijl de laatste dag u ontschoten is - het straffen (plaegen, w.w. als subst. gebruikt) van den hemel het hedendaagsch geslacht (Deze eeu), dat geen rechtvaardigen wil voortbrengen (verzweerende: verzakende), in zijn geheel of ineens (al teffens) in de grootste ellende dompelt. voetnoot493 tijdigh en voorhanden: aanwezig en in onze macht. voetnoot494 bezigen: benutten. voetnoot495 ontboeit: los, hoort bij ons van vs. 494. voetnoot496 bezigen: gebruiken, ervan genieten; geprangt door naeu verbont: door al te enge banden gekweld. voetnoot499 zet op elke knie een bruit: even denken wij hier aan het overmoedig zelfportret van Rembrandt met de wijnfluit in de hand en Saskia op zijn knie (1635, Dresden). voetnoot498-500 Vgl. Wijsheid, II, 7-8, waar de onweldenkenden hun epicuristische theorieën verkondigen. voetnoot500 den draeiboom: het afsluithek van het leven. voetnoot501 vader: sarcastisch van Noë gezegd; speelen: honend noemt Achiman Noë's preeken de muziek waarop hij en de zijnen dansen, vgl. Matth. XI, 17. voetnoot504 afkomst: nakomelingschap; moeder: dikwijls verklaard als Eva, maar wellicht alleen in 't algemeen bedoeld. voetnoot505 bloetschand: vermenging van man en vrouw, die bloedverwant zijn; in den Bijbel wordt deze zonde van Noë's tijd niet met name aangeduid; zal 't zich belgen: zal er wraak over nemen. voetnoot507 joffrentimmer: de vrouwenstoet, vgl. vs. 59, 704. voetnoot510 dit prevelen: het preeken van Noë, vgl. 358. voetnoot511 Dees feestdagh: de verjaardag van Urania, vgl. 82; ook als een bruiloft voorgesteld, vs. 590, 714. voetnoot514 Reuzenburgh: Achiman's paleis, vgl. vs. 63. voetnoot516 eer de zon te water ga: voor de dag ten einde is. voetnoot519 's eersten vaders: Adams. voetnoot520 Door de zonde is Gods beeld in den mensch geschonden; zijn verstand verduisterde, zijn wil verzwakte, het lichaam was niet langer aan de rede onderworpen. voetnoot523 Bestierende: heerschende over. voetnoot524 Als met enz.: lees: deze als met enz. voetnoot525 Bewaerende: vervullende. voetnoot525-28 bestaet enz.: waagt (waagde) het niet, zich even buiten de vastgestelde maat te begeven; maar weet (wist) zich te onderwerpen. voetnoot531 dees vooghdes: de rede; 't hoogh almogendom: het hoogste gezag, God. voetnoot517-34 Evenals in Adam in Ballingschap (vs. 505-vlg.) bezingen de Wachtengelen hier den toestand van den mensch in den staat der oorspronkelijke rechtvaardigheid, toen het onbenevelde verstand nog volle heerschappij over het lichaam uitoefende. voetnoot533-34 vgl. Ad. in Ball., vs. 529-20; Daer: terwijl. voetnoot535 't Vernuft van Jubal: het genie van Jubal; deze was de uitvinder (vader, vs. 539) der muziekinstrumenten, vgl. Gen. IV, 21. voetnoot538 vol geest: met geest, vernuftig; ontvoude: ontplooide. voetnoot541 eendraght: harmonie. voetnoot542 klankkrakeel en twist: ongelijke en als met elkaar twistende klanken. voetnoot543 schaepedarmen: snaren. voetnoot544 elpenbeen: ivoor. voetnoot545 Schalmeyhout: fijn hout voor muziekinstrumenten; keel: stem. voetnoot546 Al die onderdeelen veroorzaken een vroolijke of droevige muziek; ketelen: kittelen; kermen: kreunen. voetnoot547 Versta: de naklank (gallem, galm) sterft uit. voetnoot549 hij: Jubal. voetnoot550 vont: uitvinding. voetnoot551 Dus: zóó; stemden: stemden samen; leden: lichaam. voetnoot552 Vóor den zondeval. voetnoot555 met Godt: evenals God. voetnoot556 Versta: het zedelijk gebrek, de ondeugd of kwade neiging weigert zich te onderwerpen aan de rede (reden); voetnoot559 overtuigen: schuld bewust maken, vgl. vs. 583. voetnoot553-60 De toestand van den gevallen mensch (nu); d'ongelijcken: het geestelijk en lichamelijk deel van den mensch, vgl. Ad. in Ball. vs. 533-40. voetnoot560 Versta: God heeft niet met den mensch bereikt wat Hij bedoeld had. voetnoot561 herouten: profeten, boetepredikers. voetnoot564 stouten: overmoedigen. voetnoot565 eenen: met klemtoon. voetnoot566 Zij wijken niet en zijn niet bevreesd. voetnoot569 weerglas: de zandlooper als tijdaanwijzer. voetnoot572 afstant: afstand van het kwaad. voetnoot580 Kaïn: de broedermoordenaar; verbaest: overmeesterd, ontsteld, vgl. Gen. IV, 13-14. voetnoot581 voorvloot: lees voortvlood, vluchtte. voetnoot583 De stad Henoch, naar Kaïns zoon zoo genoemd, Gen. IV, 17. voetnoot587 afkomste: nakomelingschap.

Vorige Volgende

De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

Het tweede bedryf.

Over het gehele werk

titels

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

lied