Van Pascha tot Noah. Deel 1: Het Pascha - Leeuwendalers

[p. 303]

Hoofdstuk XII
Joseph in Dothan
1640

De onmiddellijke aanleiding tot het ontstaan van Joseph in Dothan is, naar Vondels eigen mededeling, het zien van een schilderij van Jan Pynas geweest. In zijn Opdracht¹ aan Joachim van Wickevort, diplomatiek agent van Bernard van Saksen-Weimar bij de Republiek, zegt de dichter:

Iosephs verkoopinge schoot ons in den zin, door het tafereel van Ian Pinas, hangende, neffens meer kunstige stucken van Peter Lastman, ten huise van den hooghgeleerden en ervaren Dokter Robbert Verhoeven; daer de bloedige rock den Vader vertoont wort: gelijck wy in 't sluiten van dit werck, ten naesten by, met woorden des schilders verwen, teickeningen, en hartstoghten, pooghden na te volgen².

Het bewuste schilderij, dat in 1618 door Jan Pynas (1583 of '84 - 1631) vervaardigd werd, bevindt zich thans in de Ermitage te Leningrad³. Vondels poging het in de slotscène van zijn drama ‘met woorden na te volgen’, is inderdaad ten volle geslaagd. Als Ruben zich tracht voor te stellen, hoe het zal zijn wanneer straks de bloederige rok van Jozef aan Jacob wordt getoond, geeft hij van onderdeel tot onderdeel de schilderij van Pynas weer. De centrale figuur daarvan is een nog heel jonge man, die licht-voorovergebogen de veelvervige rok aan Jacob voorhoudt: de ‘knaep’ (slaaf), die volgens vs. 1523-1526 van Vondels spel door de broeders met het kleed vooruitgezonden

1 WB IV, pag. 73-76.

2 Pag. 74, reg. 23-28.

3 Een afbeelding vindt men op pag. 153 van Oud-Holland 1935; een beschrijving geeft Mej. Dr. H.T. van Guldener: Het Jozefverhaal bij Rembrandt en zijn school, diss. Utrecht 1947, pag. 30-31.

[p. 304]

zou worden. Rechts is Jacob machteloos neergezonken op de trappen van een groot gebouw, waaruit allerlei personen ‘toeschieten op 't misbaer’. Verschrikt buigen een aantal vrouwen en mannen zich over de aartsvader heen om hem te helpen en te troosten; aan zijn knieën staat een klein kind, waarvoor in de algemene consternatie niemand aandacht heeft, erbarmelijk te schreien. Ruben ziet het precies zo vóór zich:

My dunckt ick zie met wat een jammerlijck gestalt
Hy¹ d'armen smijt van een, en achterover valt,
Met zynen blooten kop; al 't aengezicht geschapen
Natuurlijck als een lijck: de maeghden, kinders, knaepen,
Ons vrouwen, moeders, en 't geheele huisgezin
Toeschieten op 't misbaer: den kleenen Benjamin,
Aen zyne voeten staende, op 't schreien van de moeders,
Beschreien onbewust 't verlies zijns trouwen broeders.

(vs. 1545-1552)

Op het tweede plan zien wij bij Pynas een stokoude man met tastend uitgestrekte handen de trappen afkomen, terwijl een jonge vrouw hem leidt en ondersteunt. Ook in Rubens visioen vinden wij hem terug:

Zijn² blinde grootvaêr komt al bevende, op dat schreien,
De huisdeure uit, en laet zich onder d'oxels leien,
Met kommerlijcken gang... (vs. 1555-1557a)

Achter de ‘knaep’ met Jozefs rok staan bij Pynas de broeders verschrikt en zwijgend toe te kijken. Twee van hen, links op de voorgrond, trekken in het bijzonder de aandacht. De een, op de rug gezien, houdt gefascineerd het hoofd naar de groep op de trappen gewend; de ander heeft hem met twee handen bij pols en arm gegrepen, en spreekt hem dringend toe. In Rubens voorstelling treden eveneens deze twee figuren uit de groep der overige broeders naar voren:

Wy moorders staen beducht, waer vader zy gebleven,
En Levi druckt mijn hant: zwijgh stil, of't geldt u 't leven.
Zoo blaest hy my in 't oor. (vs. 1567-1569a)

1 Nl. Jacob.

2 Nl. Jozefs. Met de grootvader wordt dus de oude Isaäc bedoeld.

[p. 305]

Hoe treffend echter deze, rechtstreeks door het schilderij van Pynas geïnspireerde, slotscène moge zijn, toch is zij in het geheel van de Joseph in Dothan niet meer dan een epiloog, een toegift. Het eigenlijke drama blijft volkomen intact, als men zich deze monoloog van Ruben wegdenkt. Er blijkt uit, dat voor Vondel het zwaartepunt van de geschiedenis van ‘Iosephs verkoopinge’ toch elders lag dan in het tragische moment, dat hem in de uitbeelding door Pynas zozeer getroffen had.

Wat dit zwaartepunt betreft, heeft de Sophompaneas voor de conceptie van Joseph in Dothan stellig veel meer betekenis gehad dan het schilderij van Pynas. Vondel noemt in zijn Opdracht het drama van Grotius niet, maar er kan geen twijfel aan bestaan, dat het hem voortdurend voor de geest stond, toen hij zich op zijn Joseph bezon. Bij de bespreking van zijn vertaling hebben wij geconstateerd, dat hij in de Sophompaneas vooral getroffen was door het motief van ‘Gods wonderbaere voorzienigheid, die de boosheid der blinde menschen buiten hun wit weet te bezigen en te beleiden tot behoudenisse van geheele koningkrijcken, landen en volcken’¹. En wij hebben gezien, dat deze gedachte hem was blijven bezighouden. In Gysbreght van Aemstel leidde zij tot het axioma van Gods wijze voorzienigheid (‘Want d'opperste beleit zijn zaecken wonderbaer’), op grond waarvan het onvoorwaardelijk vertrouwen in de zinvolheid van het Godsbestel, ondanks alle schijn van het tegendeel, als beslissend criterium voor de echtheid van het Christelijk geloof kon worden aangewezen. Hetzelfde motief stond op de achtergrond van Maeghden, waar de martelie der elfduizend slechts in dit vertrouwen als zin-vol kon worden aanvaard, en het beheerste in Gebroeders de tweestrijd van David, van wie blinde gehoorzaamheid aan God werd gevraagd. Geheel in overeenstemming met het axiomatische karakter van dit geloofsmotief had Vondel in geen van deze drie drama's een poging gedaan de juistheid er van aan te tonen. Maar nu voert de geschiedenis van Jozef hem terug naar zijn uitgangspunt bij

1 Zie boven, pag. 167.

[p. 306]

Grotius. En daarbij moet het hem getroffen hebben, dat er in dit bijzondere geval wel een bewijs was voor de zin-volheid van het Godsbestuur, een bewijs dat God zelf in het Bijbelverhaal aan de Zijnen voorhield! Het tragische lot van Jozef voert hem tenslotte naar het onderkoningschap van Egypte en dient zelfs ‘tot behoudenisse van geheele koningkrijcken, landen en volcken’! - Eerst tegen deze achtergrond gaan wij begrijpen, waarom Vondel voor zijn Joseph in Dothan een opzet koos, die op dit bewijs de volle nadruk deed vallen, zoals wij bij onze analyse van het drama zullen zien. Daarmee is echter tevens de cirkel, die in de Voorrede bij de vertaling van Sophompaneas zijn begin had, tot afsluiting gekomen. Voor Vondel betekende dit, dat hij het probleem van het vertrouwen in Gods bestel voorgoed als afgedaan beschouwde. Hij komt er tenminste niet meer op terug, ook al boden zijn latere drama's hem daartoe meer dan eens de kans. Zelfs in de Joseph in Egypten, die toch zo nauw met het spel van Jozefs verkoping verbonden is, wordt er geen aandacht meer voor gevraagd.

Behalve zijn grondidee ontleende Vondel aan de Sophompaneas ook enkele détails, waaraan hij echter een betekenis en een glans wist te geven, waarvan bij Grotius geen sprake is. In het vierde bedrijf van Sophompaneas vraagt Judas, verwonderd over het feit dat de onderkoning (in wie hij Jozef nog niet heeft herkend) Hebreeuws verstaat, wat hem naar Egypte heeft gevoerd. Het antwoord van Jozef luidt: ‘Een ondier, tegens my met afgunst ingenomen’ (Sof. vs. 1110). Vondel neemt dit terloopse beeld over in zijn weergave van Rubens pleidooi voor Jozef, maar werkt het dan breed uit tot de beroemde beschrijving van het gruwelijke gedrocht, dat ‘Haet en Nijt’ heet¹. - Aan het slot van hetzelfde vierde bedrijf laat Grotius de Rey der Moorinnen uitroepen:

Och of de Fenix, daer gewis
Maer een af in de weereld is,
Op zijne vleugels, die zoo eel
En geurigh riecken na kanneel,

1 Zie beneden, pag. 329.

[p. 307]

 

My voerde door de heldre locht,

 

En in het land der Mooren brogt,

 

By mijnen broedren; daer men van

 

De hitte naulix duuren kan.

 

(Sof. vs. 1305-1312)

Bij Vondel vinden wij, eveneens in de vierde rei, zowel de fenix als het kaneel terug, maar de terloopse vermelding van de eerste bij Grotius blijkt er uitgewerkt te zijn tot een even functionele als diepgaande symboliek¹.

De voornaamste bron van Vondel is natuurlijk Genesis 37 geweest. Maar daarnaast heeft hij ook Flavius Josephus geraadpleegd, al wordt dat ditmaal niet, zoals bij Gebroeders, uitdrukkelijk door hem vermeld². In diens Antiquitates Judaicae vond hij een nadere toelichting op de poging van Ruben om Jozef te redden. Genesis 37 : 21-22 is daarover uiterst summier:

Ruben hoorde dat, en verloste hem uit hun hand, en hij zeide: Laat ons hem niet aan het leven slaan. Ook zeide Ruben tot hen: Vergiet geen bloed: werpt hem in deze kuil, die in de woestijn is, en legt de hand niet aan hem; opdat hij hem uit hun hand verloste, om hem tot zijn vader weder te brengen.

Josephus daarentegen geeft omstandig Rubens argumentatie weer, welke op het volgende neerkomt: ‘Een moord is groot kwaad, een broedermoord is nog erger. Denkt aan uwen vader, dien gij zult bedroeven; aan den Alzienden God, die u zal straffen; aan uw eigen geweten, dat u eeuwig aan 't harte zal knagen. Overigens Jozef, uw broeder, is een onschuldig kind dat veeleer uwen bijstand waardig is. Moest gij hem dooden, weet dat de nijd, die de drijfveer van uwe misdaad zou wezen, uwe schuld nog zou vermeerderen’³. Het is ongetwijfeld deze uitvoerigheid van Josephus, die er Vondel toe gebracht heeft,

1 Zie beneden, pag. 345-346.

2 Hierop is reeds gewezen door A.M. Verstraeten S.J., Studiën over Vondel en zijn Jozef in Dothan (Gent 1886), pag. 39 en 293 (aant. bij vs. 489).

3 Aldus de samenvatting van Verstraeten.

[p. 308]

in zijn drama aan het pleidooi van Ruben zulk een centrale plaats te geven en hem zelf tot een van de hoofdfiguren te maken. Bij de uitwerking gaat hij echter zelfstandig te werk, al ontleent hij aan de argumentatie bij Josephus soms een gedachte of zelfs een uitdrukking, die duidelijk bewijzen dat hij ze kende.

De kooplieden, aan wie Jozef tenslotte verkocht wordt, heten bij Vondel ‘Arabiers’ (vs. 904-905). Ook dit zal wel op Flavius Josephus teruggaan. Terwijl Genesis 37 slechts weet van ‘Ismaëlieten’ en ‘Midianieten’, is er bij hem sprake van ‘mercatores Arabas generis Ismaëlitici’ en besluiten de broeders ‘ut Josephum extrahentes venderent eum Arabibus’¹.

Daarentegen maakte Vondel geen gebruik van Josephus' voorstelling, als zou Ruben, na de broeders voor zijn plan te hebben gewonnen, persoonlijk Jozef naar de droge put geleid en voorzichtig (‘leniter’) daarin neergelaten hebben. Terecht heeft hij dit blijkbaar beschouwd als een détail, dat te ver afweek van de geest van het Bijbelverhaal om nog aanvaardbaar te kunnen zijn.

In 1908 wees J. te Winkel ook het Eerste Deel van Iosephs Droef en Bly-eind Spel door Jan Tonnis als een van Vondels bronnen aan²; in iets uitvoeriger vorm vinden wij dit betoog terug in de tweede druk van zijn Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde³.

Jan Tonnis (1607-vóór 1672) was een Doopsgezinde lakenkoper uit Emden, die als jongen bij zijn oud-oom Jacob Theunisz te Amsterdam in de leer was geweest en daar in een kring had verkeerd, waartoe ook Vondel behoorde⁴. In 1639 verscheen by Augustyn Eissens te Groningen zijn drie-delige spel over Jozef, dat kenmerkend mag heten voor de losse,

1 Flavius Josephus, Antiquitates Judaicae, Lib. II, cap. III, 3.

2 J. te Winkel, Bijdrage tot de wordingsgeschiedenis van Vondel's Joseph-trilogie, in Derde Verslag van de Vereeniging Het Vondel-museum (Amsterdam 1908), pag. 18-28.

3 Deel IV (Haarlem 1924), pag. 192 noot en 199-201.

4 H.F. Wijnman, Jan Tonnis, de schrijver van ‘Josephs Droef en Bly-eind Spel’ in Vondelkroniek XI (1940), pag. 172-181.

[p. 309]

aaneenschakelende verteltrant van de meeste tragi-comedies. Elk van de drie Delen bestaat uit een afzonderlijk spel in vijf bedrijven, maar de onderlinge verbinding van deze bedrijven ligt nagenoeg uitsluitend in de voortgang van het verhaal. Vooral in het Eerste Deel is er van compositorische samenhang zo weinig sprake, dat elk bedrijf zonder veel bezwaar beschouwd kan worden als de dramatisering van een zelfstandige episode. Zo brengt de eerste ‘Handelinge’ de geschiedenis van Jozefs verkoping; in de tweede wordt de met bloed besmeurde veelvervige rok aan Jacob vertoond en brengt diens wanhopig verdriet zelfs de meest verstokten onder de broeders tot berouw over hun daad; het derde bedrijf laat ons zien, hoe Jozef aan Potifar verkocht wordt en diens gunst verwerft, zeer tot ongenoegen van de knecht Mus, die als komische figuur optreedt; het vierde is gewijd aan de episode van Jozef en Potifars vrouw, die hier Syphora wordt genoemd; de laatste acte tenslotte toont ons Jozef in de gevangenis, waar hij de dromen van Farao's schenker en bakker uitlegt. Het geheel gaat ‘op den Regel’:

Of schoon de Nijt met pylen mickt,
Godt voeghtet soo't op 't beste schickt -

al moet aan het slot van dit eerste spel de tweede helft van die Regel nog altijd blijken. - De twee overige ‘Delen’ kunnen wij buiten beschouwing laten, omdat daarin geen episoden voorkomen, die ook door Vondel dramatisch verwerkt zijn en dus stof leveren voor vergelijking.

Terecht merkt Te Winkel op, dat de verwantschap tussen de spelen van Tonnis en Vondel voor een deel moet worden toegeschreven aan de ‘gelijkheid van stof en bron’; de betekenis daarvan neemt nog toe, als wij constateren dat ook Tonnis naast de Bijbel Flavius Josephus heeft gebruikt¹. Maar Te Winkel noemt ook enkele punten van overeenkomst, die op deze wijze niet kunnen worden verklaard:

1.	Zowel bij Tonnis als bij Vondel horen wij Jozef vanuit de put klagen.

1 Dit blijkt uit de motieven in Rubens pleidooi.

[p. 310]

2.

De reactie van Ruben, als hij Jozef niet meer in de put vindt, is in beide stukken verwant.

3.

De beroemde sententie, waarmee Vondel zijn drama afsluit: Och d'ouders teelen 't kint, en maecken 't groot met smart: Het kleene treet op 't kleet; de groote treên op 't hart - (vs. 1621-1622) loopt parallel aan wat bij Tonnis door Jacob wordt gezegd, als deze zich ongerust begint te maken over het uitblijven van bericht omtrent Jozef: Met rechte machmen wel het spreeck-woort overleggen, Dat ick ons Voor-ouders wel hebbe horen seggen. Wanneer een Kindt met d'Ouders speelt, En Kindelycke Deunties queelt, Soo treet het Vaeder op die schoot: Maer als het meerder ende groot, Tot Mannelycken ouder wert, Soo treet het Vader op het hert. 'k Bevindet waerlijck soo, die saecke is gewis Ick heb het dick beproeft, ick weet hoe dat het is, Wanneer mijn Sonen zijn ten Huyse wtgetogen, En dat ickse niet meer afreycke met mijn ogen, Voort zijnse in mijn hert int Vaderlyck gemoet, En dat ic niet en docht dats' onder het behoet Van onsen groten Godt ons alder Vader stonden, Wiens hulpe ic altijdt genadigh heb bevonden, 'k En waer my selver niet, jae slimmer noch te moe, Doch echter is my 't hert beknepen 'k weet niet hoe: Ick sorg, ic hoop, ic vrees, 'k en kan my naeu bedaren Dat Ioseph onder weegs yets quaets is wedervaren^1.

1 J(an) T(onnis), Iosephs Droef en Bly-eynd'-spel Eerste Deel (Groningen 1639), pag. 72. Het ‘treden op het hert’ doelt hier dus enkel op de ongerustheid die volwassen kinderen bij hun ouders veroorzaken door niet voortdurend meer in hun onmiddellijke nabijheid te blijven. Vondel daarentegen legt de sententie in de mond van Ruben (vgl. beneden, pag. 350), waardoor zij een veel stringenter betekenis krijgt en onmiddellijk terugslaat op wat de broeders bewust hun vader hebben aangedaan. Te Winkels opmerking (Ontwikkelingsgang² IV, pag. 192, noot) dat ook Vondel het spreekwoord in de mond van Jacob legt, berust kennelijk op een vergissing.

[p. 311]

	Aan deze drie punten van Te Winkel heeft C.G.N. de Vooys^1 er nog een tweetal toegevoegd:
4.	Bij Tonnis zijn Simeon, Levi, Dan en Gad onder de broeders ‘Joseph op 't meeste vyant’; bij Vondel Simeon en Levi.
5.	In beide stukken verwijten de broeders, als Ruben tegen hun plannen ingaat, hem zijn bloedschande met Bilha, de bijvrouw van zijn vader.

Van deze vijf punten raken het eerste en het laatste het meest rechtstreeks de structuur van Vondels drama. Het is naar mijn mening dan ook vooral op grond van deze twee overeenkomsten, dat wij inderdaad tot ontlening door Vondel aan het spel van Tonnis moeten besluiten. Aangezien Tonnis, zoals wij reeds zagen, relaties had met de Doperse vriendenkring van de dichter in Amsterdam, ligt er trouwens niets verwonderlijks in, dat Iosephs Droef en Bly-eynd Spel spoedig na verschijning onder diens aandacht is gekomen. Vondel heeft daarvan gebruik gemaakt om er enkele détails uit over te nemen, die hem dienstig leken voor zijn eigen drama, dat toen waarschijnlijk al in statu nascendi verkeerde².

1 J. van den Vondel's Joseph in Dothan, ingeleid en toegelicht door Prof. Dr. C.G.N. de Vooys (Amsterdam 1931, in de serie ‘Dietse Letteren’), pag. 9.

2 De opdracht van Tonnis' trilogie is gedateerd op 8 Mei 1639, zodat Vondel het boek wel niet vóór Juni of Juli in handen zal hebben gekregen; de eerste opvoering van Joseph in Dothan vond plaats op 4 Maart 1640. - Het is echter mogelijk, dat Vondel een vroegere, afzonderlijke uitgave van het Eerste Deel heeft gekend. Uit Tonnis' opdracht valt op te maken, dat dit Deel reeds eerder het licht had gezien:

Ick heb dan (segh ick) door lust en vermaeck den vromen Patriarch Iosephs syne History, in drie bysondere Droef-bly-eynd'-spelen gestelt, waer van ick het Eerste aen uwer E:E: myne gonstige Heeren Borgemeesteren alleen hebbe toe-geeygent: Niet om dat ick die andere myne gonstige gebiedende Heeren Raeden daer uyt gesloten oft vergheten hebbe, neen, maer ick liet my voor-staen ende my docht, het Werck al te kleyn oft geringh te wesen, om den gantschen Raedt toe te schryven, hebbe het om dier oorsaecke gelaeten, maer nu alle drie Deelen veerdigh zijnde om onder die Persse gestelt te werden, ende gedenckende, dat een kleyn Werck soo veel Benyders en Haters niet heeft als een groot, hebbe my derhalven verstout, hetzelve u, myne E:E: grootgonstige gebiedende Heeren Borgemeesteren en Raeden gonstigh op te offeren, hope ende vertrouwe dat het veyligh sal mogen schuylen onder uwe E:E: Vreed-lievende Vleugelen, wel wetende dat desen mynen nieuw-geboornen Ioseph niet min veel benyders krygen sal, als voormaels den vromen Ioseph gehadt heeft.

Blijkens een aantekening aan het slot voltooide Tonnis zijn Eerste Deel ‘Anno 1636. den 24. Januar. in Embden.’; het zou dus in 1636 of 1637 verschenen kunnen zijn.

[p. 312]

Evenals bij de motieven uit Sophompaneas betekende deze ontlening echter tevens volledige herschepping. Wij zagen reeds (zie noot op pag. 310), hoe het spreekwoord over ouders-en-hun-kinderen bij Vondel, anders dan bij Tonnis, het hart van de situatie raakt. De putklacht van Jozef is bij de Emdense dichter niet meer dan een treffend, maar vluchtig intermezzo; bij zijn ‘navolger’ wordt zij - vooral door de variërende herhaling in vs. 958-976 - een pathetisch hoogtepunt, dat tevens voor het drama van functionele betekenis blijkt. Bij Tonnis wordt het motief van Rubens bloedschande slechts aangeroerd om onmiddellijk daarna weer te worden losgelaten; Vondel daarentegen maakt er een dominerende factor van, die de verhouding van Ruben tot zijn broeders bepaalt en hun gehele twistgesprek beheerst.

Zo leverden dus de Bijbel, Flavius Josephus, Grotius, Pynas en Tonnis aan Vondel de gegevens, impulsen en détails, waaruit tenslotte de Joseph in Dothan is ontstaan. Maar dit doet niets af aan het meesterschap, waarmee hij deze veelheid wist op te nemen in het verband van zijn centrale idee, en om te vormen tot een even verrassende als overtuigende eenheid.

Naar aanleiding van de Sophompaneas hebben wij reeds even over deze centrale gedachte gesproken. Wij moeten thans nagaan, wat daarover - en eventuëel over andere motieven - in de Opdracht te vinden is.

Vondel begint met te herinneren aan enkele drama's uit de Oudheid die aan ‘de haet der gebroederen’ gewijd zijn, om dan daaraan zijn principe van kerstenende imitatio vast te knopen:

Wy, om in de schaduwe der aeloude Tooneeldichteren van verre te volgen, kozen uit de zwaerigheit, gevallen onder de zonen van den aertsvader Iakob, de gebroeders in Dothan; en wouden liever stof uit Moses onfeilbare, als uit Weereltsche historie, of eenige Heidensche verzieringe, nemen: overmits de heilige, boven andere geschiedenissen, altijt voor zich brengen een zekere goddelijcke majesteit

[p. 313]

en aenbiddelijcke eerwaerdigheit, die nergens zoo zeer dan in treurspelen vereischt worden.

Hierna volgt de mededeling over het schilderij van Jan Pynas, die wij reeds hebben geciteerd. In aansluiting daarop bekent Vondel door het aandoenlijke karakter van Jozefs geschiedenis ‘geholpen, en menighmael aen 't harte geraeckt’ te zijn, wat hem gelegenheid biedt bij de motivering van zijn ontroering tevens de exemplarische betekenis van deze geschiedenis te doen uitkomen:

want wat valt maghtiger, om yemants gemoedt, al waer het een steenrots, te vermurwen, en te verzetten, als het ongelijck en gewelt, dat 't eene bloet het andere doet; en de misverstanden en huisgebreken, gevoedt door nayver van kinderen en gebroederen, aen d'eene, en d'onvoor-zichtigheit en eenzydigheit der ouderen aen d'andere zyde; waer uit dickwils groote ongelucken geboren worden.

Na deze min of meer terloopse generalisering van het bijzondere geval wordt, met veel meer nadruk, aandacht gevraagd voor het motief uit de Sophompaneas:

Wy zien hier oock, als in eenen klaeren spiegel, hoe Gots voorzienigheit zich hier van wel weet te dienen, tot uitvoeringe van zijn verborgen besluit, ten beste van 't menschelijck, inzonderheit van Abrahams geslacht; 't welck hy belooft hadde te zegenen, en te vermenighvuldighen, als de starren aen den hemel, en waer uit de Messias zoude geboren worden.

Zonder deze gedachte verder uit te werken keert Vondel vervolgens terug tot het exemplarische aspect van de broeder-twist, nu in actueel-politiek verband:

Iosephs historie is t'allen tyden, zoo in 't kleen als in 't groot, herspeelt onder allerhande geslachten en volcken: gelijck noch hedensdaeghs onder de Christenen, die, gebroeders en leden eens lichaems zijnde, en zich luttel aen Iosephs verdriet keerende, den onnoozelen dagelix vangen verkoopen en leveren aen hunne allerbitterste en gezwore erfvyanden...

[p. 314]

Er wordt hier gedoeld op de permanente strijd van de West-Europese Christenheid tegen de, in Vondels dagen nog altijd onweerstaanbaar opdringende, Turken. In deze gevaarlijke strijd, zo klaagt de dichter, vormen de Christenen geen gesloten front. Zij putten zichzelf uit in onderlinge oorlogen en willen ‘liever de poorten van Christenrijck voor den Ismaëlleren open zetten, dan malkanderen toegeven en ondergaen’. Broeder-twist ook dit, en met dezelfde oorzaak als in Dothan: afgunst; met hetzelfde gevolg ook voor degenen die er door in slavernij van de ‘Ismaëlleren’¹ raken! Uitvoerig en hartstochtelijk werkt Vondel deze gedachte uit, waarbij hij onomwonden uitspreekt, dat zijn tijdgenoten door hun onderling getwist ‘Gots rechtvaerdige zaeck in 't uiterste gevaer stellen’. Daarom houdt hij hun de tweeledige les voor, die in de historie van Jozelf besloten ligt:

Ondertusschen zullen wy hier, d'oirzaeck van het groote jammer in 't kleen ontwerpende, ons gemackelijck leeren spiegelen aen deze gebroeders en aertsvaders, welcker schande Moses niet heeft willen bedecken, om ons t'ontdecken, wat schelmeryen zoo vroegh onder Gots bontgenooten nestelden; en hoe deught en onnozelheit van outs her van haet en nijt verpickt en verbeten werden; op dat de vrome nakomelingen, zich aen geene schandaelen nocht ergernissen keerende, even mannelijck zouden houden de rechte en koningklijcke heirbaen, die tot den hemel de gotvruchtigheit en de deught leit: waer toe ons wijst het uitnemende voorbeelt des onbesproken, eerst verdruckten, en naemaels verheerlijckten aertsvaders, Ioseph...

In drieërlei opzicht wordt dus aan de historie van Jozefs verkoping emblematische waarde toegekend: met het oog op het gezin; de voorzienigheid van God; de actueel-politieke toestand. Dat desondanks het eerste aspect in het drama nergens wordt uitgewerkt of zelfs maar aangeduid, behoeft ons niet te verwonderen; ook zonder dat bleef de waarschuwing in de

1 Vondel rekent ten onrechte de Turken, vanwege hun Mohammedanisme, tot de Arabieren, nakomelingen van Ismaël.

[p. 315]

vertoonde gebeurtenissen duidelijk genoeg. Bevreemdender is, althans op het eerste gezicht, dat ook van de actueel-politieke duiding niets in het spel is terug te vinden, terwijl daaraan in de Opdracht toch de meeste aandacht wordt besteed. Naar mijn mening hebben wij hier te doen met een soortgelijk geval als indertijd bij Het Pascha. Daar werd immers de toepassing van de bevrijding der Israëlieten uit Egypte op de verlossing der Nederlanden uit de macht van Spanje geheel buiten het eigenlijke drama gehouden, en slechts als aanhangsel in een afzonderlijk gedicht toegevoegd¹. Vondel achtte het blijkbaar ontoelaatbaar, door zulk een incidentele duiding de aandacht af te leiden van de diepe religieuse zin, die God zelf in het Bijbelverhaal had gelegd; het Goddelijke en het menselijke moesten scherp van elkaar gescheiden blijven. Als wij daarvan uitgaan, wordt het duidelijk, dat de uitvoerige toelichting die de Opdracht op het actueel-politieke aspect van de Joseph in Dothan geeft, beschouwd moet worden als een variant op de Verghelijckinghe na Het Pascha. Nu deze toepassing, ondanks alle betekenis die Vondel er aan hechtte, in het drama geen plaats mocht vinden, was opname in de Opdracht het eenvoudigste middel om haar toch de nodige nadruk te verlenen.

Wat overblijft, is het aspect van Gods voorzienigheid. Wij zullen straks zien, dat dit dan ook inderdaad het grondmotief van Vondels drama vormt en zelfs de opzet daarvan heeft bepaald.

Daarmee zijn wij er echter nog niet. Want in het spel blijkt deze grondgedachte begeleid te worden door een tweede, motief, dat in de Opdracht niet ter sprake kwam en toch van essentiëel belang is. Jozef is voor Vondel niet enkel maar een figuur uit het Oude Testament; hij is tevens een voorafschaduwing van Christus, en in zijn levenslot vallen de verschillende stadia van Christus' lijden, sterven en opstanding duidelijk te herkennen²

1 Zie boven, pag. 58-60.

2 Vgl. J.G. Bomhoff, Bijdrage tot de waardering van Vondels drama, diss. Leiden (Amsterdam 1950), pag. 40: ‘Wie in het lot van Joseph dat van Jezus niet herkent en wie niet verstaat dat Vondel en zijn ideale toeschouwer zich verbonden achten met Jezus als hun Heiland en zo ook met Joseph, Jezus' prototype, wie in de Broeders van Joseph geen trawanten herkent van Jezus' beulen en van allen die schuldig staan aan Jezus' dood, kan Vondels drama slechts zeer oppervlakkig benaderen: hij gaat niet tot het hart van Vondels dramatiek’.

[p. 316]

Ook dit prototyperend aspect moest, als inhaerent aan de figuur van Jozef, in het drama tot zijn recht komen. Telkens weer zien wij Vondel, door een bepaalde rangschikking der feiten of door toevoeging van een klein détail, aandacht vragen voor de overeenkomst tussen Jozef en Jezus¹. Van forcering is daarbij nooit sprake. Hij beperkt zich tot aanduiden, zodat de opmerkzame toeschouwer of lezer plotseling een situatie uit de Lijdensgeschiedenis herkent en achter Jozef de gestalte van Jezus ziet opdoemen - meestal vaag, soms dominerend, dan weer een tijdlang helemaal niet. Het is hetzelfde procédé, dat wij ons uit Het Pascha herinneren, waar Mozes eveneens als een voorafschaduwing van Christus werd uitgebeeld en soms voor een ogenblik in Hem opging².

Intussen doet de nadruk, die op de prototypie wordt gelegd, toch geen afbreuk aan de betekenis van het grondmotief. Deze wordt er integendeel nog door versterkt. Want op deze manier verteld, doet de geschiedenis van Jozef niet alleen duidelijk uitkomen ‘Hoe (Godt) de quaden (kan) gebruicken // Ten goede van het aertsch geslacht’ (vs. 114-115), maar wordt zij tevens vóór-uitbeelding van het lijden en sterven van Christus, waarin deze waarheid haar meest onweersprekelijke bevestiging vond.

Om de fout van Tonnis te vermijden, bij wie de ‘Regel’ van het Eerste Deel als een van de hoofdmotieven Gods leiding aankondigt zonder dat in het spel zelf van die leiding iets blijkt, kon Vondel er niet aan ontkomen de glorieuse toekomst van Jozef in zijn tragedie over diens verkoping te verwerken. De eenheid van tijd maakte het echter niet gemakkelijk aan deze voorwaarde te voldoen. De meest voor de hand liggende oplossing zou geweest zijn, die toekomst door een droom of een

1 Ook hierop heeft A.M. Verstraeten reeds in 1886 gewezen: Studiën over Vondel en zijn Jozef in Dothan, pag. 59-66.

2 Zie boven, pag. 47-48.

[p. 317]

profetie te laten voorspellen. Zodoende zou evenwel de bewijsvoering voor de zin-volheid van Gods leiding niet van het begin af het gehele drama hebben beheerst, maar eerst achteraf en min of meer incidenteel daaraan zijn toegevoegd. Vondel is er op meesterlijke wijze in geslaagd deze moeilijkheid te overwinnen, door een opzet te kiezen die zowel het menselijke als het Goddelijke aspect van de feiten tot hun recht doet komen. Hij bereikt dit door als Rey de Engelen te laten optreden, aan wie God de zorg voor Jozef heeft toevertrouwd. Zo wordt het mogelijk, dat het drama tegelijkertijd in twee verschillende sferen wordt beleefd. De eigenlijke bedrijven staan volledig in de aardse realiteit; wat zich daarin afspeelt, is enkel een tragedie die zich aan Jozef voltrekt. Maar de proloog en de reizangen van de Engelen encadreren deze realiteit met een àndere, hogere werkelijkheid, waarin het donkere lot van Jozef transparant wordt in de heerlijkheid van Gods plan. Ter wille daarvan moest Vondel de consequentie aanvaarden, dat de Rey in dit geval niet - zoals de klassieke traditie wilde - bij de handeling betrokken kon worden en aan de dialoog deelnemen; krachtens haar aard moest de bovennatuurlijke werkelijkheid in de menselijke wereld onzichtbaar blijven. Maar dit kleine verlies wordt meer dan goedgemaakt door de winst aan zin en sfeer. Na de proloog weten wij voorgoed, dat achter de realiteit van Jozef en zijn broeders de Engelen verborgen staan.

Deze encadrering verleent overigens aan de tragedie een typisch ontragisch karakter. Doordat de Engelen in hun reizangen voortdurend de gebeurtenissen in het licht van Gods plan stellen, wordt daaraan elke werkelijke tragiek ontnomen. Door de droefheid heen juicht al de blijdschap, onder het slavenkleed van Jozef wordt reeds de pracht van zijn koningsmantel gezien! Dat dit voor Vondel aanvaardbaar was, hangt samen met zijn toenmalige opvatting omtrent de exitus infelix, waarop ik in mijn Inleiding gewezen heb¹. Als de Sophompaneas een tragedie mocht heten, waarom dan niet de Joseph in Dothan, ondanks zijn perspectief van uiteindelijke glorie?

1 Zie boven, pag. 11-12.

[p. 318]

Wij beschikken thans over alle gegevens, die wij nodig hebben om ons te kunnen verdiepen in het drama zelf.

Eerste Bedrijf

Ia.

a. Het is kort voor het aanbreken van de dageraad, ergens in de omgeving van de stad Dothan in Noord-Kanaän. Bij een verwaarloosde, bemoste put ligt Jozef te slapen, vermoeid van het vergeefse zoeken naar de weideplaatsen van zijn broeders. Weggedoken in zijn veelvervige rok, maakt hij een indruk van hulpeloze verlatenheid. Maar dan komt de Rey van Engelen op, die hem onzichtbaar vergezelt en ook gedurende deze nacht over hem heeft gewaakt. Daardoor krijgt de situatie ineens een geheel ander karakter, en de Engelen lichten deze nader toe in hun proloog¹. Het is ‘door last des hemelvooghts’ (vs. 5), dat zij wacht houden over Jozef, die onder de bijzondere hoede van God staat; hij is een ‘hemelkint’, een ‘zorgh der Englen’ (vs. 13). Vaag nog, speelt hier reeds een gedachte aan de parallellie met Christus doorheen. Want ook Deze stond schijnbaar alleen in een vijandige wereld, maar omringd door Gods liefde, die ook bij Hem in de dienst van Engelen tot uiting kwam². Wanneer de Rey tot de slapende Jozef zegt:

wy tellen alle uw treên.

Wy baenen u den wegh, door steenrots ruighte en doren..

(vs. 14b-15)

dan roept dit de herinnering op aan de profetie van Psalm 91 : 11-12 omtrent Jezus: ‘Want Hij zal zijn Engelen van u bevelen, dat zij u bewaren in al uw wegen; zij zullen u op de handen dragen, opdat gij uw voet aan geen steen stoot’³. - Als Jozef, met het opgaan van de zon, wakker

1 ‘De Rey van Engelen spreeckt de voorrede’ (WB IV, pag. 77, reg. 23-24).

2 Vgl. bijv. Mattheüs 4 : 11, ‘Toen liet de duivel van hem af: en zie, de Engelen zijn toegekomen en dienden hem’.

3 Vgl. ook Mattheüs 4 : 5-6 en Lucas 4 : 9-11.

[p. 319]

wordt, trekken de Engelen zich terug, maar hun onzichtbare nabijheid blijft hem voor ons omringen. Verrukt begroet hij de stralende morgen, die hem verlost uit de beklemming van een onheilspellende droom waarvan hij zich nog alle détails herinnert:

My docht ick wert omringt van negen¹ wreede slangen,
Zich stellende in 't gelit en schrap, om my te vangen.

(vs. 47-48)

Eerst zweepten zij zichzelf tot woede op (zoals de broeders in het tweede bedrijf zullen doen door al hun grieven tegen Jozef nog eens op te halen); toen drongen zij bloeddorstig op hem aan (zoals de broeders in het derde bedrijf). Maar nog ontstellender werd de droom,

Als moeders geest (zoo 't scheen) het hooft in onze lucht
Opsteeckende uit den put, met nagelen en handen
Heur slordigh hair de borst en 't aenzicht aen quam randen,
En stooren mynen slaep met heesch en droef misbaer:
Op zoon, op op, vlie wegh. uw leven loopt gevaer.

(vs. 62-66)

Jozef was er van wakker geschrokken en opgevlogen. Maar er viel niets te ontdekken; alleen meende hij ‘driemael deerlijck steenen’ (vs. 68) te horen in de put waar hij naast lag (opnieuw een sinistere waarschuwing, want het is deze zelfde put, waaruit straks zijn eigen klachten zullen opklinken). De verschrikking had echter niet het laatste woord gehad:

Daer na scheen 't of 'er een al fluisterende zey:
Schep moedt, ô jongeling, Got zal uw reize zegenen.

(vs. 70-71)

Deze angstige droom, waarvan noch in het Bijbelverhaal noch bij Flavius Josephus sprake is, sluit aan bij een toneeltraditie die wij Vondel reeds zagen volgen in de droom van Badeloch (Gysbreght van Aemstel) en in die van Rispe (Gebroeders); de verschijning van Rachel aan Jozef loopt

1 Slechts negen, omdat onder de tien broeders Ruben niet instemde met het plan om Jozef te doden.

[p. 320]

zelfs volkomen parallel met die van Machteld van Velzen aan Badeloch. In het algemeen ligt de dramatische functie van zulk een waarschuwende voorspelling natuurlijk in het oproepen van een atmosfeer van dreiging, die voorbereidt op de richting waarin de situatie zich zal ontwikkelen. Maar in dit bijzondere geval meen ik, dat wij er ook nog een andere waarde aan moeten toekennen. Het gaat hier namelijk om Jozefs laatste nacht vóór het begin van zijn lijden: de parallel van Jezus' laatste nacht in Gethsemane. De angstdroom van Jozef stelt Vondel in de gelegenheid ondanks alle verschil toch een zekere overeenkomst te suggereren. In beide gevallen is die laatste nacht er een van ziele-angst; in beide gevallen volgt daarop een Goddelijke bemoediging. Van Jezus vermeldt Lucas 22 : 43: ‘en van hem werd gezien een Engel uit de hemel die hem versterkte’; voor Jozef geldt bij Vondel: ‘en van hem werd gehoord een Engel uit de hemel die hem versterkte’. Immers, de hierboven geciteerde versregels 70-71, waarin Jozef meende een stem te horen die hem moed insprak, zijn een weerslag op wat de Engelen in hun proloog inderdaad tot hem hadden gezegd, terwijl hij nog door zijn droom bevangen was:

Dies of u in den slaep yet naers zy voorgekomen
Van 't naeckende ongeval, dat doe uw' geest niet schroomen.

(vs. 27-28)

Het is dus de stem van een Engel geweest, waardoor Jozef werd vertroost. Dat maakt het wel zeer waarschijnlijk, dat Vondel zich hier inderdaad door de parallellie met Gethsemane heeft laten leiden. - Intussen blijkt uit het vervolg van Jozefs monoloog, dat zijn droom ook een psychologische achtergrond had. Hij ziet tegen de ontmoeting met zijn broeders op, want hij weet dat zij hem vijandig gezind zijn. Hij heeft immers ‘hun kwaad gerucht tot hun vader gebracht’ (Genesis 37 : 2) en hen bovendien verbitterd door het verhaal van de beide dromen, waarin hij zich boven hen gesteld had gezien (Genesis 37 : 5-11). Daarom

[p. 321]

neemt hij zich voor, ditmaal in alle opzichten de minste te zijn:

'k Wil dan, getroost in Got, mijn' broedren gaen bejegenen,
En groeten hen van verre, ootmoedigh en beleeft,
Uit vaders naem, die my tot hen gezonden heeft.
Een heusche groetenis kan onlust en krackeelen
En huistwist, tusschen bloet en broeders zomtijts heelen,
En harten strengelen door onderlingen vreê
En vrientschap; en misschien waer in ick hun misdeê
Door onbedachtzaemheit, waer uit yet quaets moght wassen.

(vs. 72-79)

Hij zoekt dus verzoening en vrede; naar het voorbeeld van zijn vader Jacob tegenover Ezau (Genesis 32 en 33), zoals hij zelf zegt (vs. 81-82), maar tevens als voorafschaduwing van de Vredevorst Christus. - Allereerst besluit Jozef naar de stad Dothan te gaan om daar navraag te doen naar de weideplaatsen van zijn broeders, onbewust als hij zich is van het feit dat hij zich daar reeds midden op bevindt. Het is een technisch trucje van Vondel, waardoor in het tweede bedrijf de broeders Jozef zullen kunnen ontdekken, terwijl hij zich in de richting van de stad van hen verwijdert: wat hun alle tijd laat om hun plannen tegen hem te beramen.

Ib.

b. De Engelen sluiten dit inleidende bedrijf af met een reizang, waarin voor het gehele drama de grondgedachte wordt aangegeven. Hun lied vangt aan met een verheerlijking van God, die in de hemel troont

Om naer zijn wijsheit t'overwegen,

Wat na ter werelt zal geschiên.

(vs. 102-103)

Soms doet Hij daarvan door dromen tevoren iets blijken (zoals in het geval van Jozef), opdat Zijn bedoelingen straks in groter glans aan het licht zullen komen. Zelfs van het kwade weet Hij voor Zijn plan gebruik te maken:

Laet haeters slincke hant vry zaeien,
Godts rechte weet de vrucht te maeien.

(vs. 107-108)

[p. 322]

Onnaspeurlijk zijn voor het menselijk verstand Zijn wegen. Wie zou kunnen vermoeden, dat Hij Jozef naar het Noorden, naar Dothan, zendt om hem zodoende naar het verre Zuiden, de Egyptische stad Memphis, te voeren?

't Gaet boven menschelijck vermoên,

Dat wy met Joseph herwaert reizen
Naer Dothan, en van Memphis deizen,

Om derwaert grooter sprong te doen.

(vs. 109-112)

Nog rechtstreekser brengt de Tegenzang het hoofdmotief onder woorden:

Ja Vader, laet de menschen ruicken,

Hoe ghy de quaden kunt gebruicken,

Ten goede van het aertsch geslacht;

Als ghy violen onder doornen
Gaet plucken, en uwe uitverkoornen

Door uw beleit zet in hun kracht.

(vs. 113-118)

Bovendien zal de geschiedenis van Jozef het verschil tussen goed en kwaad nogmaals scherp in het licht stellen, en doen uitkomen hoe de deugd, als een edelsteen door het slijpen, door de beproeving groter glans verkrijgt:

Zoo zal oock Josephs braeve jeught

Dan d'allerdomsten op doen mercken,
Als zy verstreckt, om op te wercken,

De puick- en proefstof van de deught.

(vs. 127-130)

De Toezang verwijlt nog even bij het slijpen van de ‘puicksteen’ Jozef: het leed dat hem wacht in slavernij en ballingschap. Maar uiteindelijk is hij geroepen tot het koningschap, waarvan hij gebruik zal maken om velen te redden van de hongersdood. - Door dit alles heen speelt voortdurend de gedachte aan Christus mee, die in hoogste zin ‘de puick- en proefstof van de deught’ zou zijn en die eveneens door het lijden heen Koning zou worden om de mensheid te redden. De ‘haeters’ brachten Hem aan het

[p. 323]

kruis, maar ‘Godts rechte weet de vrucht te maeien’. Geen mens kon begrijpen, dat Zijn sterven - een zich verwijderen van het leven - slechts diende om naar dat leven ‘grooter sprong te doen’, door de overwinning op de dood mogelijk te maken. Zo wijst dus deze rei met zijn verheerlijking van Gods wijze voorzienigheid in het geval van Jozef, tevens perspectivisch naar de supreme bevestiging daarvan in het geval van Christus.

Tweede Bedrijf.

IIa.

a. Met uitzondering van Ruben komen Jozefs broeders gezamenlijk op¹. In de verte ontwaart Simeon een zich wegspoedende gestalte, en al spoedig wordt daarin Jozef herkend. Een woedende uitval van Levi over ‘de droomer’ leidt tot het voorstel van Simeon:

Versteur u niet te vroegh. hy is van pas gekomen,
Om loon naar zijn verdienst t'ontfangen. zet u wat,
Of slaet een' ronden ring. hy neemt den wegh naer stat.
Wy hebben tijdts genoegh, om van zijn straf te spreecken.
Hier valt gelegenheit om al ons leet te wreecken.

(vs. 160-164)

Hoewel dit nog niet uitdrukkelijk is uitgesproken², begrijpen de anderen dadelijk, dat met ‘straf’ de dood wordt bedoeld. Levi valt Simeon bij, en wij moeten veronderstellen dat ook de zwijgende broeders met een hoofdknik of een gebaar hun instemming met diens plan betuigen. Alleen Judas verzet zich daartegen. Hoe moet dan straks die wraakneming verantwoord worden? En vóór alles: ‘Men stel de misdaet voor. wat heeft dat kint misdaen?’ (vs. 170). Die vraag is voor Simeon en Levi aanleiding om nog eens hartstochtelijk al hun grieven tegen Jozef te formuleren: het klikken over zijn broeders om zelf ‘als een

1 Met het oog op Horatius' voorschrift ‘Nec quarta loqui persona laboret’ (Ars poëtica, 192) laat Vondel slechts Simeon, Levi, Judas en later ook Ruben aan de dialoog deelnemen, ‘d' Andere zes Broeders’ zijn ‘zwygende Personagien’.

2 Dat doet Simeon eerst aan het einde van deze scène in vs. 238: ‘Men breeck hem strax den neck, en offer 't lijf een' put’.

[p. 324]

troetelkint in vaders hart te staen’ (vs. 174); de veelvervige rok die hij daarmee verdiende; zijn dromen van heerschappij vooral! Tevergeefs tracht Judas dit alles te vergoelijken door te wijzen op de jeugd en de onhandigheid van Jozef. Steeds weet de sluwe en venijnige Levi in antwoord daarop de feiten in het meest ongunstige licht te stellen. Wanneer Judas schouderophalend van Jozefs dromen zegt: ‘Hy raeskalt’, dan voegt Levi er onmiddellijk aan toe:

of ontdeckt al't geen hy broet in 't hart,

Arghlistigh poogende zijn broeders te verpletten.

(vs. 186-187)

Zelfs Judas reageert daarop met de uitroep: ‘Waer 't zoo, men zou 'er zich eendraghtigh tegen zetten’ (vs. 188), om eerst in tweede instantie de juistheid van deze insinuatie te ontkennen:

Dit is het jongste kint,

Naest Benjamin. wanneer steeckt jongkheit naer bewint?
Wat broêr verkloeckt zijn broêr? (vs. 213b-215a)

Maar Simeon herinnert aan het voorbeeld van hun eigen vader Jacob, die immers Ezau van zijn eerstgeboorterecht beroofde¹, en Levi concludeert hartstochtelijk:

En schut men 't niet, 't gaet vast, wy zullen moeten duicken,
En buigen onder hem. wie dat niet ziet, is blint.
Wie anders slaef wil zijn; ick ben zoo niet gezint.
Ick laet my langer met geen droomen ringelooren.
Wy zijn zoo goet als hy, en van een' stam geboren².

(vs. 224-228)

1 Vgl. Genesis 25 : 28-34 en 27 : 1-45. Met deze opmerking van Simeon doet Vondel een heel perspectief opengaan. Wat hier gebeurt, wortelt in alle opzichten in het verleden. Ook Jacob gaat niet vrij uit; niet alleen door zijn voortrekken van Jozef, maar ook door zijn bedrog tegenover Ezau heeft hij bij zijn zonen aan prestige ingeboet. Zij zullen echter beter oppassen dan indertijd hun oom! En zij beroepen zich op de ‘diefstal’ van het eerstgeboorterecht door hun vader als motief voor de moord op Jozef. Daardoor wordt het wanhopige verdriet van Jacob, wanneer hij de bebloede rok van Jozef ziet, tevens een vergelding: zoals hij zijn vader bedrogen had, zo wordt hij het nu op zijn beurt door zijn zoons.

2 De broeders geloven in Jozefs dromen. Hun felle reactie komt voort uit afgunst, en zij willen trachten de vervulling onmogelijk te maken door een moord. Zodoende verzetten zij zich feitelijk tegen de wil van God, zoals Hij die in Jozefs dromen heeft kenbaar gemaakt. Zij weigeren er in te berusten, dat Hij de jongere boven de ouderen wil verheffen en persoonlijke uitverkiezing boven het geboorterecht laat gelden. In wezen hebben wij hier dus reeds te doen met hetzelfde motief, dat straks de Lucifer zal beheersen.

[p. 325]

Het enige wat Judas nog kan doen om een onmiddellijk doodvonnis te voorkomen, is zich beroepen op de afwezigheid van Ruben:

Zoo 't Ruben niet bestemt, heeft al dit werck geen klem.
Het moest eenpaerigh gaen, of deze koort zou breecken.
Men vraegh den outsten raet. hy komt. ick ga hem spreecken.

(vs. 242-244)

Simeon stemt daarin toe, maar met een onverholen dreigement:

Ga heen, maer zie wel toe, noch maeck het niet te lang:
Want wie ons tegenstemt, gaet licht den zelven gang.

(vs. 245-246)

IIb.

b. Ruben schrikt hevig, als Judas hem abrupt van het moordplan op de hoogte stelt. In pathetische exclamaties geeft hij uiting aan zijn afschuw, en met nadruk verzekert hij:

ick sal dien jongen voorstaen,

En eerst verdaedigen, zoo lang ick adem schep;
Zoo lang ick hart in 't lijf, en bloet in d'adren heb.

(vs. 260b-262)

Met deze verzekering wordt hij de verre voorganger van Petrus, die onmiddellijk vóór de lijdensnacht tot Jezus zeide ‘Ik zal mijn leven voor u zetten’ (Johannes 13 : 37), om Hem even later driemaal te verloochenen (zoals Ruben driemaal tegenover Jozef zal tekort schieten). - Judas reageert beheerst en rustig, een tikje sarcastisch, op de woordenvloed van Ruben. Hij heeft gedaan wat hij kon: ‘'k Heb al zijn feilen in de beste ploy geleit’ (vs. 310). Het woord feilen is hier kenmerkend; ook hij acht Jozef schuldig, maar hij vindt de dood een veel te excessieve straf. Daarom heeft hij er zich tegen verzet, maar zonder succes.

[p. 326]

Nu laat hij het verder aan Ruben over. Als deze nog een poging wil wagen om Jozef te redden:

Begin vry ick zal u daer in niet tegenstreven,
Noch 't vonnis hinderen; maer aanzien met gedult
Het algemeen besluit, zoo draegh ick scha noch schult.

(vs. 300-302)

Ten volle beseft hij, dat de broeders in hun tot razernij opgezweepte woede ook voor een tweede moord niet zouden terugschrikken:

Zal ick, om Josephs wil, my steecken in gevaer
Van 't leven? neen, dat pack valt mynen hals te zwaer.

(vs. 297-298)

En hij waarschuwt Ruben, die dat gevaar veel te weinig ziet:

Ghy zult u zelven leet, den knaep geen voordeel doen.
Daer komenze. ziet toe. bedenck uw onvermogen.
Zy dreigen u den doot, en moorden met hun oogen.

(vs. 314-316)

IIc.

c. De nu volgende scène is een dramatisch hoogtepunt. De spanning daarvan wordt nog verhoogd, doordat wij voortdurend weten dat Jozef elk ogenblik ten tonele kan verschijnen. Iedere nieuwe poging van Ruben loopt dus meer kans door diens ontijdige verschijning te worden doorkruist. In vs. 400 draagt Vondel die spanning ook over op de broeders; Levi zegt daar: ‘Komt mannen, ziet eens uit: de Droomer zal strax komen’. Wij moeten ons voorstellen, dat dan een van de zwijgende broeders op de uitkijk gaat staan. Telkens zien Simeon, Levi en de anderen even naar hem om: geeft hij nog niet het signaal dat Jozef nadert? Totdat omstreeks vs. 465 het teken werkelijk komt; alleen zo is verklaarbaar, dat Simeon in vs. 469 kan waarschuwen: ‘Daer koomt hy van de stadt, naer dezen heuvel toe’. Dan spitst zich de situatie dadelijk toe, omdat van beide zijden de noodzaak wordt gevoeld een beslissing te forceren. - Het begin van deze scène is vrij rustig, maar wij dienen ons bewust te blijven van de wijze waarop,

[p. 327]

naar Judas' woorden, de broeders nader kwamen: dreigend en met moordzucht in hun ogen; Simeon en Levi als de woordvoerders voorop, daarachter de gesloten falanx van de zes anderen. Tegenover hun vastbeslotenheid is Ruben nerveus en gejaagd. Hij spreekt in vragen, in uitroepen, in lange betogen: even zovele bewijzen van zijn innerlijke onzekerheid. Stuk voor stuk laat hij zich zonder eigenlijk verweer zijn sterkste argumenten uit de hand slaan: dat hij als oudste nog niet met het plan heeft ingestemd; dat zulk een ingrijpend besluit slechts met algemene stemmen kan worden genomen; dat hij voor de moord geen verantwoordelijkheid wil dragen (vs. 320-331). Hij mist de moed om er met zijn hele persoonlijkheid achter te gaan staan en zijn leiderschap als oudste aan Simeon en Levi op te leggen, desnoods met geweld, desnoods met gevaar voor zijn leven. In plaats daarvan vraagt hij om verlof voor een pleidooi: ‘Laet ick in vaders naem dan eerst mijn hart uitspreecken’ (vs. 332), en gaat hij trachten hen door overreding tot andere gedachten te brengen; wat betekent dat hij zich in principe van hen afhankelijk stelt. Dat blijkt ook uit de wijze, waarop hij zijn pleidooi inkleedt. Hij begint met een poging zijn broeders voor zich in te nemen door hun wrok tegen Jozef te billijken, waarmee hij zich de neerbuigende en ironische instemming van Simeon en Levi verwerft (vs. 355-358). Zodra hij na deze captatio benevolentiae echter begint met zijn vergoelijking op grond van ‘Josephs jeught, en vaders ouderdom’ (vs. 370), reageren zij scherp en weigeren zij zelfs verder naar hem te luisteren. ‘Indien u 't preecken lust, zoo preeck voor deze boomen’ (vs. 399), voegt Simeon hem toe; tegelijkertijd vestigt Levi de aandacht op de noodzakelijkheid van een uitkijkdienst naar Jozef, waardoor de spanning toeneemt. - Na deze mislukking van zijn poging tot overreding gooit Ruben het over een andere boeg; hij doet een beroep op het eigenbelang van zijn broeders. Zouden zij terwille van dromen, die ‘grenzen dicht aen d'ydelheit en logen’ (vs. 403), zich-

[p. 328]

zelf in gevaar willen brengen? In gevaar - ja! Want als de moord op Jozef aan het licht komt, betekent dat vijandschap met hun vader, zodat het geslacht in twee groepen uiteenvalt en de kracht verliest die alleen mogelijk is bij onderlinge eendracht. En die kracht is juist nu onmisbaar, want:

Bedenckt oock, hoe wy staen op een' uitheemschen gront,
Die naeuw om Sichems moort, verdraeght de vreemdelingen.
Splist tweedraght 't huis, 'tgaet vast, dit volck zal 'thuis bespringen,

(vs. 406-408)

Ruben doelt hier op de geschiedenis van Sichem en Dina, waarvan Genesis 34 vertelt. Sichem, de zoon van de landvorst Hemor, had Jacobs dochter Dina onteerd. Daarna echter had hij haar aan Jacob ten huwelijk gevraagd, en zijn vader en hij hadden in alle voorwaarden toegestemd, zelfs in die om zich met alle mannen van hun stad te laten besnijden en daarmee de godsdienst van Jacob aan te nemen. De besnijdenis had inderdaad plaats gevonden, maar toen de mannen ten gevolge daarvan tijdelijk weerloos waren, overvielen Simeon en Levi - buiten medeweten van hun vader - de stad en doodden ‘al wat mannelijk was’, Hemor en Sichem inbegrepen. Geen wonder, dat na deze verraderlijke overval de Kanaänieten vijandig staan tegenover Jacob en de zijnen! - Meesterlijk tekent Vondel de uitwerking van deze waarschuwing. Simeon en Levi voelen er een persoonlijke aanval in; hun kwaad geweten doet hen veronderstellen dat Ruben er een verwijt mee bedoelt. Daarmee staat hun autoriteit over de zwijgende broeders op het spel. Want als hun bloedige wraak op Sichem ongemotiveerd was, dan is er geen enkele reden om niet aan te nemen dat zij ook tegenover Jozef door blinde en onverdedigbare moordzucht worden gedreven. Hun reactie is daarom uiterst fel: een heftige tegen-aanval. Wat zij (ten onrechte) menen dat Ruben deed: hun door een verwijzing naar hun eigen schanddaad het recht ontzeggen over

[p. 329]

anderen te oordelen, dat brengen zij nu zelf tegenover hem in praktijk. Wil hij voor zedenmeester spelen, hij die zich niet ontzien had bloedschendige omgang te plegen met Bilha, de bijvrouw van zijn vader (Genesis 35 : 22)? Het is natuurlijk weer Levi, die daarover de venijnigste opmerking maakt: ‘Het heught ons noch, hoe kleen hy lest by vader zong’ (vs. 418). Dat roept het beeld op van een kleine jongen, die met gebogen hoofd en met tranen van schaamte in de ogen voor zijn vader staat, na een ondeugende streek; het doet tevens uitkomen, hoe volledig Rubens autoriteit als oudste door dit voorval voor zijn broeders heeft afgedaan. Zijn tweede poging mislukt nog grondiger dan de eerste:

Ruben:

Zal dan dit heiligh huis vermoorden zynen broeder?

Simeon:

Zal dan dit heiligh huis onteeren zyne moeder?

(vs. 427-428)

Nog geeft Ruben zijn pogingen niet op. Wanhopig zoekt hij naar een middel om opnieuw de aandacht van zijn broeders te vangen, en hij slaagt daarin inderdaad door een beroep op hun.... nieuwsgierigheid: door zijn geheimzinnige beschrijving van het ‘schrickelijck gedroght’ (vs. 434) dat ‘Haet en Nijt’ heet¹. De broeders gaan er echter nauwelijks op in. Spanning komt er eerst weer in de dialoog door de mededeling van Simeon, dat Jozef op komst is (vs. 469). Dat werkt electriserend op alle betrokkenen: voor Ruben is het nu de laatste wanhopige kans; voor Simeon en Levi gaat het er om, te voorkomen dat hij door een waarschuwing aan Jozef hun spel bederft. Onmiddellijk na Simeons mededeling wordt Ruben dan ook door Levi bedreigd (vs. 470). - Desondanks waagt Ruben inderdaad die laatste kans. Weer bepaalt hij zich daarbij echter tot pathetische woorden in plaats van een daad te stellen. Wel concludeert hij:

1 Deze beschrijving is ontleend aan Ovidius' Metamorphosen II, 761-782, maar de opname daarvan in dit verband werd geïnspireerd door de Sophompaneas (zie boven, pag. 306).

[p. 330]

 

Och Joseph is geen straf maer eer erbarmens waert¹.

 

Ick wil hem tegen gaen, eer yemant verder vaert.

 

(reg. 481-482)

Maar het spreekt vanzelf, dat de broeders hem na deze mededeling niet ongehinderd zullen laten vertrekken. Hij kan dat trouwens zelf niet hebben verwacht en moet er op gerekend hebben, dat zij hem zouden tegenhouden; was het wellicht juist de bedoeling van zijn aankondiging dit uit te lokken, zodat hij er zich later op zou kunnen beroepen dat de anderen hem met geweld belet hadden Jozef te gaan waarschuwen? Hoe dit ook zij, in ieder geval heeft hij zich in de stemming van zijn broeders vergist. Deze zijn te nerveus en geïrriteerd om nog veel onderscheid te maken tussen een voornemen en een daad. Zij grijpen Ruben vast, alsof hij al achterhaald was op zijn vlucht naar Jozef, op heterdaad betrapt bij zijn verraad. Levi staat klaar met getrokken mes: ‘wil ick hem 't hart afsteecken?’ (vs. 487b). In zijn doodsangst roept Ruben de hulp in van Judas, die inderdaad tussen beide komt, zoals blijkt uit Levi's woorden in vs. 489: ‘Nu Iudas, laet my los. ick zal hem niet misdoen’. - Wanneer door deze tussenkomst van Judas het onmiddellijke gevaar is afgewend, blijkt Ruben volledig te hebben gecapituleerd. Hij doet geen enkele poging meer om zijn broeders van hun plan af te brengen. Nederig (vs. 494: ‘Ick bid u...’) vraagt hij enkel nog om uitstel van executie voor één nacht. Het is een laatste wanhopige zet. Misschien valt er met list nog iets te bereiken - zonder al te veel gevaar voor zijn eigen leven. Maar dan moet hij voorkomen, dat Jozef dadelijk bij aankomst gedood wordt; als hij één nacht tot zijn beschikking had, zou hij er wel iets op vinden om het kind te redden! De reactie van de broeders valt mee. Zij zijn misschien nog wat geschrokken van hun twist, die bijna

1 Vgl. Flavius Josephus, Antiquitates Judaicae, Lib. II, cap. III, 1: ‘... Josephum vero, qui nequaquam malignus in ipsos exstiterit, occiderent: cujus aetas tenera misericordiam potius commoveret, curamque ab iis & tutelam impetraret’.

[p. 331]

Ruben het leven had gekost; wellicht ook zien zij meer tegen de broedermoord met voorbedachten rade op dan zij voor zichzelf willen weten¹. Simeon komt slechts met een zakelijk bezwaar: Jozef zou van het uitstel gebruik kunnen maken om te ontvluchten (vs. 496). Ruben voelt dadelijk dat zijn voorstel eerst kans zal krijgen, wanneer hij er in slaagt dit bezwaar afdoende te weerleggen. Koortsachtig zoeken zijn hersenen naar een oplossing. Onderwijl begint hij al vast te praten, vóórdat hij die gevonden heeft, want zwijgen zou de indruk wekken dat hij Simeons bezwaar aanvaardde. Terwijl hij in vs. 497-503 van allerlei zegt, dat wel zijdelings met de zaak te maken heeft maar toch op de kern daarvan niet ingaat, dwalen zijn ogen zoekend rond, in de hoop dat zij iets vinden zullen, dat hem op een idee brengt. Daar ziet hij de oude put. Is er een betere gevangenis denkbaar?

Daer staet een drooge put. men zet den knecht gevangen.

(vs. 504)

Eerst hier wordt dus het eigenlijke antwoord op Simeons opmerking gegeven. Maar ook onder het uitspreken van dit voorstel blijven Rubens hersenen doorwerken: als Jozef eens niet voor één nacht, maar voorgoed in die put geworpen werd, dan zou er nog veel meer kans zijn een gelegenheid te vinden om hem te redden. Ook dat moet hij dus gedaan zien te krijgen! En zo komt hij vanzelf tot het amendement op zijn eerste voorstel:

Of hy verga daer in, van honger en van dorst,
Eer ghy u met zijn bloet zoo lasterlijck bemorst.
't Luidt schandelijck een wees aen 't leven te verkorten;
Noch allerschandelijckst zijn broeders bloet te storten².
Verschoont uw' naem en faem, en zet hem in dien poel,
Op dat hy stervende zijn straf te langer voel. (vs. 505-510)

1 Dit motief speelt een belangrijke rol, wanneer in het vierde bedrijf Judas het voorstel doet om Jozef als slaaf te verkopen in plaats van hem te doden (zie beneden, pag. 341-342).

2 Vgl. Flavius Josephus, Antiq. Jud. Lib. II, cap. III, 1, waar Ruben zegt: ‘Ut nefarium quidem & Deo visum iri, & hominibus flagitiosum, etiam non consanguinei caedem perpetrare; multo autem scelestius fratris necis reos deprehendi...’

[p. 332]

De broeders gaan dadelijk, en zelfs enthousiast, op deze laatste suggestie in. Een zwaardere straf voor Jozef, en toch behoeven zij hun handen niet rechtstreeks met zijn bloed te bezoedelen! ‘Hy heeft den besten raet van allen voorgeslaegen’ (vs. 512), erkent zelfs Levi. Maar als onmiddellijk daarop Jozef ten tonele verschijnt, maakt Ruben zich haastig uit de voeten onder het voorwendsel zijn vee te moeten verweiden. Ingrijpen durft hij niet, zwijgend toezien wil hij niet. Door een vlucht onttrekt hij zich aan de pijnlijke situatie. Daarmee laat hij op het kritieke moment Jozef in de steek: de eerste maal¹.

1 Noch in de Bijbel, noch bij Flavius Josephus, noch bij Jan Tonnis komt deze ‘vlucht’ van Ruben voor. Dit versterkt mij in de overtuiging, dat Vondel Rubens houding tegenover Jozef inderdaad heeft willen tekenen naar het model van die van Petrus tegenover Christus in de Lijdensnacht.

IId.

d. De Rey van Engelen - onzichtbaar voor de directbetrokkenen - begeleidt de komst van Jozef met een zang, die het metaphysisch perspectief van dit moment doet uitkomen.

Hy komt, hy komt, die jonge borst,

Als 't hygent hart, 't welck zynen dorst

Wil lesschen aen de versche sprongen

Der zilverzuivre koele bron... (vs. 517-520)

Maar bij de drinkplaats liggen de jagers het in hinderlaag op te wachten ‘Met zwijnspriet en gespanne boogen’ (vs. 525). Het ‘hygent hart’ is natuurlijk ontleend aan het begin van Psalm 42, het lied van het verlangen naar God. Maar de beschrijving van de zwaar-gewapende jagers, uitgegaan om het éne argeloze hert te vangen, roept tevens in ons het beeld op van de gevangenneming in Gethsemane: ‘Judas dan, genomen hebbende de bende krijgsknechten en enige dienaars van de overpriesters en Farizeërs, kwam aldaar met lantaarnen en fakkelen en wapenen’ (Johannes 18 : 3). - De Tegenzang begint met deze bedreiging te stellen tegen de achtergrond van Gods plan: ‘Hy kom, getroost op 's hemels hulp’ (vs. 531), om vervolgens uit

[p. 333]

te weiden over de tranen die de lijdende Jozef zal schreien - tranen zó kostbaar door zijn onschuld en zijn geduld, dat de Engelen wensen ze als parels aan een gouden snoer te rijgen

om onzen hals te cieren;

Wanneer wy, tot de keel vervult

Van blyschap, 's jongelings gedult

En onverbloemde deughden vieren! (vs. 539b-542)

Door deze nadruk op Jozefs geduldig lijden, in het kader van Gods plan, wordt opnieuw de gedachte opgeroepen aan de parallellie met het lijden van Christus. - De Toezang bouwt rechtstreeks op deze suggestie voort. Als prototype van Christus kàn immers Jozef, lichamelijk en zedelijk, niet anders zijn dan ‘schoon’:

't Moet schoon zijn, 't geen een schets moet strecken
Van yet volmaeckts, en zonder vlecken. (vs. 545-546)

Slechts de morgenster is waardig de komst aan te kondigen van de zon!

Derde Bedrijf

IIIa.

a. In overeenstemming met wat hij zich voorgenomen had¹, begroet Jozef zijn broeders, uit naam van zijn vader, ‘ootmoedigh en beleeft’. Hij vertelt hun, hoeveel moeite hij gehad heeft om hun weideplaatsen te vinden, want Jacob had hem naar Sichem gestuurd, terwijl zij al verder getrokken waren naar Dothan. Gelukkig heeft hij toen iemand ontmoet, die hem kon meedelen waarheen zij gegaan waren. Iemand? Neen, een Engel van God - daarvan is Jozef overtuigd, en uitvoerig tekent hij de heerlijkheid van diens verschijning. In het Bijbelverhaal is enkel sprake van ‘een man’, zodat deze interpretatie van Jozef een innovatie van Vondel is². Haar functionele waarde

1 Zie het citaat van vs. 72-79 op pag. 321 hierboven.

2 In de ‘Inhoudt’ van zijn spel spreekt Vondel van ‘eenen man, misschien een' Engel’ (WB IV, pag. 77, reg. 4). Jozefs beschrijving laat voor dit ‘misschien’ echter nauwelijks plaats; vgl. vooral vs. 573-578.

[p. 334]

maakt ze tot een werkelijke vondst. Want wat de broeders tegen Jozef hebben, is vooral dat hij zich niet tevreden stelt met zijn bescheiden plaats als jongste en minste, maar steeds weer een uitzonderingspositie zoekt in te nemen. Dáárom verklikt hij zijn broers, dáárom glorieert hij in zijn dromen waarin hij meer is dan zij en zelfs meer dan hun vader en moeder. En van dit grijpen naar een uitzonderingspositie geeft hij in hun ogen nu meteen weer duidelijk blijk: de man die hèm de weg wees, kon natuurlijk geen gewoon mens zijn, maar moest een Engel wezen! Jozefs verhaal is dus bij uitstek geschikt om de broeders in hun haatgevoelens te stijven. Maar hij zelf is zich daarvan niet bewust. Argeloos en enthousiast gaat hij van zijn reisverhaal over op de vragen naar de welstand van hen allen en van het vee. Eerst het uitblijven van een antwoord maakt hem attent op de dreiging in hun houding. Verschrikt en plotseling onzeker, vraagt hij naar de oorzaak van hun misnoegen. En dan storten zich over zijn kleine, smekende geluid de grove hoon van Simeon en de venijnige spot van Levi uit. Als Jozef bij voorbaat schuld erkent en hun knielend om vergiffenis vraagt, rukt Levi hem, met een honende zinspeling op de dromen van heerschappij, ruw weer omhoog:

Rijs op, het is geen wijs, dat Koningklijcke zielen,
Zich buigende in het stof, voor onderdaenen knielen.

(vs. 603-604)

En hij zet zijn spot voort door hem aan te spreken als ‘koning’ bij het Driekoningsspel, die uit de aanwezigen zijn hofhouding mag kiezen¹.

Nu koning Joseph, zegh, wie zal uw stalknecht zijn?
Wie schryver? wie poortier? wie schencker, om met wijn
Te kroonen 's konings disch? wie kamerling verstrecken?
Wie muilpaert? wie kameel? wie uw karrossen trecken?

(vs. 609-612)

1 Vgl. K. Heeroma, De spotkoning bij Vondel in De Nieuwe Taalgids XXX (1936), pag. 10-14.

[p. 335]

Het is de rechtstreekse parallel van Johannes 19 : 2-3, waar Jezus door de soldaten van Pilatus als spotkoning wordt gehoond. - In aansluiting op de bespotting wordt Jezus door Pilatus aan de menigte getoond, ‘dragende de doornenkroon en het purperen kleed’ (in Zijn gedaante van spotkoning dus): ‘en Pilatus zeide tot hen: Zie, de mens’ (Johannes 19 : 5). Bij Jozef treedt Levi in Pilatus' plaats. Ook hij toont zijn spotkoning aan de verzamelde menigte; hij roept er zelfs alle broeders met name bij om ze op Jozef in diens vernedering te wijzen: ‘dit is de schoof: vernedert uwe schoven’ (vs. 615b). Dit is de schoof - zie, de mens. - Onmiddellijk daarop geeft Simeon opdracht tot een daad, die opnieuw aan het lijden van Jezus herinnert: ‘Ontweldight hem dien staf, en drijft hem naer den put’ (vs. 617). De bedoeling is natuurlijk: ruk hem die reisstaf uit de hand en drijf hem daarmee naar de put, sla hem met zijn eigen stok. In Mattheüs. 27 : 30 slaan de Romeinse soldaten Jezus niet de rietstok, die zij Hem als scepter in de rechterhand hadden geduwd, op het hoofd. Daarna begint voor Jezus de kruisgang (Mattheüs 27 : 31); voor Jozef de putgang (‘... en drijft hem naer den put’).

IIIb.

b. Terwijl de anderen met Jozef bezig zijn, komt Ruben er zich van overtuigen dat de put, die hij als gevangenis heeft aangewezen, inderdaad droog is. Daarna begint hij op zijn gebruikelijke pathetische toon een aanspraak tot die put, welke hem moet helpen om zijn broer te redden. In deze monoloog geeft hij echter tevens zijn diepste gedachten bloot, en die zijn niet in alle opzichten even edel. Hij heeft inderdaad medelijden met Jozef en met Vader Jacob, hij verafschuwt inderdaad de broedermoord die de anderen in de zin hebben. Maar het blijkt er hem toch niet enkel om te doen, Jozef te redden en Jacob een groot verdriet te besparen. Hij hoopt van zijn nobele daad ook persoonlijk profijt te trekken! Hij stelt zich al voor, hoe vurig Jacob hem danken zal voor wat hij heeft gedaan, terwijl de broeders, schaamrood, bij hun vader geen goed meer zul-

[p. 336]

len kunnen doen. Dat komt dus hierop neer, dat hij zijn dominerende plaats als eerstgeborene herwint en dat hij zijn broeders, die hem niet meer als hun leider erkennen, in een positie brengt waarin zij niet anders zullen kunnen doen dan opnieuw zijn meerderheid aanvaarden. Het gaat niet alleen om Jozef en Jacob, maar evenzeer om Ruben! En het is of Vondel daarop de nadruk heeft willen leggen, want onmiddellijk na deze hoogdravende fantasie van een glorieuse toekomst ziet Ruben de broeders met hun gevangene naderen. Dadelijk is hij zich vooral bewust van het gevaar dat hem persoonlijk bedreigt, en hij verbergt zich in het struikgewas. Weer laat hij een gelegenheid om Jozef daadwerkelijk te helpen, ongebruikt voorbijgaan: de tweede maal.

IIIc.

c. De broeders zijn met Jozef bij de put gekomen. En nu volgt een prachtige scène, waarin Vondel volledig aan de realiteit van Dothan weet vast te houden en toch telkens achter de put het kruis van Golgotha te suggereren. Het wordt een voortdurend wisselspel van aspecten, waarvan de grootste verdienste wel is, dat het steeds natuurlijk blijft en er in slaagt alle forcering te vermijden. De figuur van Jozef is daarvan het middelpunt. Het ene ogenblik is hij niet meer dan de weerloze, wat naieve en onhandige jongen, die het slachtoffer wordt van zijn volwassen broers; even later herkennen wij in zijn woorden (hoezeer die ook door de situatie bij de put bepaald blijven) duidelijk de kruiswoorden van Christus en is hij dus méér dan enkel zichzelf. - De kinderlijke naïveteit van Jozef blijkt al dadelijk uit zijn aarzeling om aan Simeons bevel te voldoen en zijn veelvervige rok uit te trekken (parallel van de ontkleding van Jezus!). Hij kan nog steeds niet geloven, dat het zijn broeders werkelijk ernst is. Levi spoort dan Simeon aan: ‘ja leer hem met dien stock’ (vs. 662b). En wij moeten ons voorstellen, dat Jozef dan inderdaad met zijn eigen reisstok geslagen wordt; in vs. 663-664, 665b en 666b horen wij in zijn klacht de schreiende toon, van

[p. 337]

pijn zowel als van wanhoop. Als Simeon hem even later de put wijst, waar hij in moet, kan hij zich niet weerhouden over de rand naar beneden te kijken, en zijn reactie is weer even naief als ontroerend: ‘O put, ick zie geen' gront: hier schijnt noch zon noch maen’ (vs. 674). Eerst op het ogenblik dat hij gedwongen wordt langs het touw daarin af te dalen, begrijpt hij ten volle dat er geen redding meer voor hem is: ‘nu kan ick niet ontvliên’ (vs. 710b). In felle tegenstelling tot deze ontwapenende naïveteit staat de grimmige, meedogenloze spot van Simeon en Levi: de spot van de omstanders, wanneer Jezus aan het kruis hangt. - Maar anderzijds spreekt Jozef in zijn lijden ook vier van de zeven kruiswoorden uit¹. Als zijn broeders hem dwingen in de put af te dalen, bidt hij voor hen: ‘O Godt, vergeef hun dit’ (vs. 722a), zoals Jezus onder het kruisigen bidt: ‘Vader, vergeef het hun, want zij weten niet wat zij doen’ (Lucas 23 : 34). Even later klaagt hij van dorst: ‘Och schenckt my eens voor 't lest: mijn hart verstickt van dorst’ (vs. 725), zoals Jezus klaagt: ‘Mij dorst’ (Johannes 19 : 28). Zijn laatste gedachte is voor zijn vader: ‘leeft lang mijn broêrs. troost vader in zijn' rouw’ (vs. 730), zoals Jezus aan Johannes de zorg voor Zijn moeder opdraagt: ‘Zie, uw moeder’ (Johannes 19:27). En wanneer uit de put zijn klacht opklinkt:

Myn Godt, mijn Godt, magh mijn geklagh niet baeten,
En gaet uw glans en aenschijn voor my schuil,
Voor my, helaes, van u en elck verlaeten,
In dees spelonck, en onverlichten kuil? (vs. 743-746)

dan is dit in wezen dezelfde klacht als die van Jezus aan het kruis: ‘Mijn God, mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten?’ (Mattheüs 27 : 46).

1 De drie, welke uitsluitend in de mond van Jezus passen en niet zonder forcering in die van Jozef gelegd zouden kunnen worden - nl. de belofte aan de goede moordenaar; ‘het is volbracht’; ‘Vader, in uwe handen beveel ik mijnen geest’ - laat Vondel terecht achterwege.

IIId.

d. Wanneer de broeders zich na volbrachte arbeid van de put hebben verwijderd, kruipt Ruben uit het struikgewas

[p. 338]

tevoorschijn, waarin hij zich verborgen had. Uit de woorden, waarmee hij voor zich heen aan zijn verontwaardiging uiting geeft, blijkt dat hij zich over zijn houding van lijdelijk toezien toch niet helemaal gerust voelt (vs. 766-770). Maar hij suggereert zich, dat het zo het beste was, omdat hij nu een kans heeft Jozef te redden. Hij wil dit meteen proberen; althans, dat verzekert hij zichzelf (vs. 772b: ‘'k wil zien of ick hem redde’) zowel als Jozef (vs. 776b: ‘Ick koom, om u te helpen’). Maar als het dan werkelijk op een daad aankomt en Jozef smeekt: ‘Och help my uit’ (vs. 778a), schiet hij toch weer tekort en laat het bij woorden. Er is geen touw en er is geen ladder, en bovendien is het op dit moment veel te gevaarlijk. Weer denkt hij allereerst aan eigen veiligheid en verzuimt hij ter wille daarvan van de gelegenheid - de laatste die hij zal krijgen! - gebruik te maken: ‘'t Gevaer jaeght my van hier. leer harden. ick moet voort’ (vs. 789). Opnieuw laat hij Jozef in de steek: de derde maal.

IIIe.

e. In de zang, waarmee de Rey van Engelen dit bedrijf besluit, gaan op eenzelfde wijze als in de eerste en derde scène - maar op een hoger plan - Jozef en Jezus telkens ongemerkt in elkaar over. Staande om de nu weer verlaten put waaruit Jozef vergeefs zijn wegvluchtende broeder naroept: ‘Och Ruben Ruben, hoor. ay broeder, noch een woort’ (vs. 790), roemen de Engelen de duisternis van die put schoner dan de zonneschijn. Want meer dan de hemellichamen is in die put besloten:

Wy willen hier een' hemel stichten,
Verzien met aengenamer lichten
Dan aen dat blaeuw gewelfsel staen.

(vs. 795-797)

Daarvoor hebben zij alles ter beschikking wat zij nodig hebben. De mond van Jozef is een nieuwe en schonere maansikkel, zijn ogen zijn sterren, zijn voorhoofd is een zon waarvan de haren de zonnestralen vormen, de schemer van zijn wenkbrauwen doet denken aan de avondstond,

[p. 339]

de kleur van zijn wangen aan de dageraad. Slechts op Jozef betrokken, kan dit alles overdreven lijken, en zelfs dwaas. Maar het wordt anders, zodra wij begrijpen dat de Engelen hier in Zijn prototype eigenlijk Jezus zelf bezingen. De put is de voorafschaduwing van het graf, waarin Hij verborgen ligt die ‘het licht der wereld’ is. Dáárom verdient deze duisternis de voorkeur boven de zonneschijn:

Het lust ons om dees duisternissen

Des puts al 't hemelsch licht te missen:
Want zulcke duisternissen zijn
Ons schooner dan de zonneschijn. (vs. 791-794)

En het is ‘het licht der wereld’, dat wordt bedoeld in de vergelijking van de hemellichamen met onderdelen van Jozefs - neen, van Jezus' gezicht. Want zon, maan en sterren zijn immers slechts een afglans van de heerlijkheid Gods, en God en Christus zijn één. - In de eerste regel van de Tegenzang werkt de gedachte aan ‘het licht der wereld’, dat in de put begraven is, nog altijd door. ‘Het zal strax ryzen, om te reizen’ (vs. 815). De eerste helft daarvan slaat duidelijk op de opstanding; bij het moeizaam uit de put klauteren van Jozef met behulp van Judas (vs. 1005 vv.) past het helemaal niet. Anders staat het met de tweede helft: ‘om te reizen’. Daarbij moeten wij weer eerder denken aan Jozef die naar Egypte gevoerd zal worden, dan aan Jezus voor Wie na Zijn opstanding van ‘reizen’ geen sprake meer is. Zo wordt dus deze regel een typisch voorbeeld van de twee-eenheid Jezus-Jozef in deze rei. - In het vervolg van de Tegenzang blijft dan verder Jozef op de voorgrond staan. Veel leed en verdrukking wachten hem in Egypte, voordat hij begenadigd zal worden met de kroon van onderkoning, ‘tot heil en troost van veele volcken’ (vs. 823)¹. Maar ‘dees langsaemheit past groote zaecken’ (vs. 828); en dan volgt het uitvoerig uitgewerkte beeld van de langzaam groeiende eik, als sym-

1 Ook deze regel verwijst, over Jozef heen, tevens naar Christus.

[p. 340]

bool voor de moeizame opgang van Jozef naar het koningschap. Toch blijft de gedachte aan Christus voortdurend zó nabij, dat de zang eerst zijn volle betekenis krijgt, wanneer wij die tevens op Hem betrekken. Ook Hij moest immers,

vermomt met donckre wolcken

Van ballingschap, veel jaeren lang,
Na een' bedruckten ondergang,
In arbeit gaende, aen 't baeren raecken.

(vs. 824b-827)

De vermomming met donkere wolken van ballingschap slaat dan op het aannemen door Christus van menselijke gedaante, waardoor Hij Zijn heerlijkheid ‘vermomde’ en de ballingschap der aardse wereld aanvaardde; het ‘veel jaeren lang’ op de 33 jaren van Zijn aardse leven¹. - De Toezang schildert tenslotte de vrucht (en daarmee de zinvolheid) van Jozefs lijden in put en ballingschap: het geluk van Jozefs geslacht in het veilige en schone Egypte, dat beschreven wordt als een idyllisch aards paradijs. Maar het woord ‘paradijs’, dat onwillekeurig in ons opkomt, brengt ons al op het spoor van de tweede en diepere zin van deze strofe. Het gaat hier niet alleen om ‘Jakobs kinderen en knaepen’ (vs. 839), het Israël van vlees en bloed, dat door Jozefs lijden wordt gered - maar tevens om het ‘geestelijke Israël’, de gelovigen die door Jezus' lijden en sterven zich de poort ontsloten vinden naar het hemelse paradijs. Weer zijn er enkele woorden, die onmiskenbaar een meervoudige betekenis hebben en zodoende aangeven, dat wij de gehele passage zowel letterlijk als figuurlijk hebben op te vatten. We vinden ze in vs. 841-842:

In schaduw van dien hoogen boom,
By eenen wijdt vermaerden stroom...

1 De hele passage herinnert aan Filippenzen 2 : 7-8: ‘(Hij) heeft zichzelven vernietigd, de gestaltenis eens dienstknechts aangenomen hebbende, en is den mensen gelijk geworden; en in gedaante gevonden als een mens, heeft hij zichzelven vernederd, gehoorzaam geworden zijnde tot de dood, ja de dood des kruises’.

[p. 341]

Die boom (aansluitende bij het beeld van de langzaam groeiende eik in de Tegenzang) is natuurlijk de tot aanzien gekomen Jozef, en die wijd-vermaarde stroom is de Nijl. Maar tegelijkertijd verwijzen deze woorden naar de beschrijving van het Nieuwe Jeruzalem, zoals we die vinden in Openbaring 22 : 1-2: ‘En (de Engel) toonde mij een zuivere rivier van het water des levens, klaar als kristal, voortkomende uit de troon Gods en des Lams. In 't midden van hare straat, en op de éne en de andere zijde der rivier, was de boom des levens..’

Vierde Bedrijf

IVa.

a. Na ‘al 't geleden leedt’ - zoals Levi het uitdrukt (vs. 852) - verkwikken de broeders zich met een ontbijt, gezeten op een heuveltop vanwaar zij de put in het oog kunnen houden. Alleen Judas kan geen rust vinden. Hij wordt gekweld door wroeging en berouw om wat hij Jozef heeft aangedaan. Levi betrapt er hem zelfs op, dat ‘zijn oogh begint te leecken’ (vs. 884b). Toch waagt hij het nog niet, zich tegen zijn broeders te keren; hij bepaalt zich tot een voor hen onverstaanbaar gemompel¹, dat ons intussen duidelijk maakt wat er in hem omgaat:

't En past den broeder niet zich zelven te verblyden
In 's broeders doot of straf. ô schrickelijck bestaen!

(vs. 888-889)

De aandacht wordt van hem afgeleid door de nadering van een karavaan van Arabische kooplieden. Die karavaan brengt hem op een idee. Plotseling ziet hij een mogelijkheid om althans Jozefs leven te redden, en hartstochtelijk doet hij het voorstel om Jozef als slaaf aan de Arabieren te verkopen. De motivering daarvan komt vrijwel overeen met wat in het tweede bedrijf door Ruben naar voren was gebracht; de felle tekening van de door wroeging gekwelde Kaïn had van deze kunnen zijn. Maar belangrijker dan

1 Vgl. de vraag van Levi: ‘Wat speeckt ghy binnens monts?’ (vs. 890a).

[p. 342]

deze overeenkomst is het verschil. Terwijl Rubens betoog zich bepaalde tot het negatieve, wordt Judas' gepassionneerde verwerping van de broedermoord omraamd door een concreet voorstel, waarvan hij uitgaat en waarmee hij besluit. En het is dit positieve element, waardoor hij resultaat boekt. De broeders aanvaarden graag de door hem aangewezen uitweg uit een moeilijke situatie. Want ook hun stuit de broedermoord tegen de borst, al hadden zij die aanvaard, omdat zij geen ander middel zagen de kwestie-Jozef tot een oplossing te brengen. Levi ziet in het voorstel zelfs de leiding van God: ‘Het schijnt dat Godt ons raet op dees gelegentheit // Te letten...’ (vs. 950-951a). En dus krijgt Judas toestemming Jozef voor elk bod te verkopen.

IVb.

b. Uit de put horen wij Jozefs tweede putklacht opklinken. In vers-technisch opzicht is deze uiterst merkwaardig. Wanneer wij ze vergelijken met de eerste klacht in vs. 743-762, onmiddellijk nadat Jozef in de put is neergelaten, dan blijkt dat de rijmwoorden in alle twintig regels volledig dezelfde zijn. Alleen is het rijmschema iets verschoven. Terwijl de eerste klacht a b a b c d c d enz. heeft (waarbij de gecursiveerde letters slepend rijm aanduiden), is dit in de tweede geworden tot b a b a d c d c enz. Het gevolg van deze omzetting van staand en slepend rijm is, dat de tweede klacht in veel mindere mate natuurlijke rustpunten heeft¹ en daardoor een nerveuser indruk maakt. De toon is onzekerder, doordat het zweven van het slepende rijm een ontspannend vervolg doet verwachten dat steeds weer uitblijft. Eenzelfde pejoratie merken wij op in de inhoud.

1 In de eerste klacht vergemakkelijkt het slepende rijm de overgang van de eerste naar de tweede regel, van de derde naar de vierde enz. Ten gevolge daarvan vormt een paar opeenvolgende regels telkens min of meer een eenheid, die haar natuurlijke afsluiting vindt in de staande rijmklank. Bij het schema van de tweede klacht ontbreekt - met name in de gevallen waar twee opeenvolgende versregels een zins-eenheid vormen - dit natuurlijke rustpunt. In vs. 959-960:

En worde ick dus, in dezen naeren kuil,

Van Godt en u en yeder een verlaeten?

vervloeit de zin in de laatste onbetoonde syllabe en vraagt bij het lezen een zwevende toon, zoals wij die aangeven met een reeks puntjes....

[p. 343]

Grote gedeelten van versregels komen letterlijk overeen met die uit de eerste klacht; de volgorde der motieven (de verlatenheid, het verre licht, de echo van de putgalm die medelijden toont, de bitterheid van het haat-ooft, het horen dat er iemand nadert) is volkomen identiek. Tegelijkertijd doen echter de variaties uitkomen, dat Jozefs toestand sinds zijn eerste klacht is verslechterd. Hij heeft het daar in de modderige diepte benauwd gekregen: ‘Ick stick in slijm, en hijgh vast naer de lucht’ (vs. 961); hij heeft zoveel geklaagd en geschreid, dat zijn stem hem dreigt te begeven: ‘Mijn keel wort heesch, en naulix kan ick spreecken’ (vs. 968). Bovendien is zijn wanhoop nog groter geworden, doordat hij zich had vastgeklampt aan de belofte van Ruben die echter niets meer van zich laat merken; niet minder dan viermaal komt diens naam in de klacht voor. - Ditmaal is het echter niet Ruben, die door zijn komst de klaagzang van Jozef onderbreekt, maar de Vrachtmeester van de karavaan, die bij de put een ogenblik verpozing komt zoeken.

IVc.

c. Daar vindt Judas hem. Al spoedig komt hun gesprek op Jozef, doordat de Vrachtmeester gerucht in de put hoort en naar de betekenis daarvan informeert. Op Judas' antwoord:

Daer leit een jonge slaef, die huilt, en maeckt gerucht.
Hy heeft het wat verkerft, en zich wat wulpsch verloopen...

(vs. 1002-1003)

vraagt hij eigener beweging, of die slaaf soms te koop is. Judas geeft een bevestigend antwoord, en helpt dan Jozef uit de put naar boven klimmen om hem aan de Arabier te tonen.

IVd.

d. Zodra hij weer op de begane grond staat, klemt Jozef zich angstig aan Judas vast: ‘Och Judas, zijt ghy daer? erbarm u over my’ (vs. 1013). Deze snijdt dit echter dadelijk af: de Vrachtmeester behoeft niet te merken, dat het hier niet gaat om een werkelijke slaaf! Met ruwe, maar toch niet vijandige, zakelijkheid zet hij zijn broer de situatie uiteen:

[p. 344]

 

Koom herwaert, ga met my een luttel aen d'een zy.

 

Wat billijcke oirzaeck ghy uw' broed'ren hebt gegeven,

 

Valt nu te lang. in 't kort, danck my, die u het leven

 

Verbiddende, dat schencke en aenbie tot een gaef,

 

Mits dat men u terstont verkoope en veil voor slaef,

 

Aen dezen Arabier; dies draegh uw straf geduldigh.

 

(vs. 1014-1019)

Daarop wordt Jozef aan de Vrachtmeester vertoond, die hem grondig op verborgen gebreken onderzoekt en tenslotte koopt voor tien paar zilverlingen¹. - In scherpe tegenstelling tot het levendige realisme van deze verkoopsscène staat het nu volgende lyrische intermezzo van Jozefs klaagzang tot de Vrachtmeester (als Arabier een ‘Ismaëller’), waarin hij deze herinnert aan de redding van Ismaël door een Engel² en hem smeekt:

Weest zoo een Engel en behoeder

Van my, die, op mijn moeders schoot,

En aen de borst der lieve moeder,

Verstreckte een lieve waerde vrucht,

Niet min als Ismaël de zyne...

(vs. 1078-1082)

Als lyrisch intermezzo is deze zang natuurlijk navolging van voorbeelden in de Griekse tragedie. Maar het motief, dat wordt aangeroerd, heeft in dit prototypische drama ook zijn functionele waarde. In Genesis 21 en 25 wordt verteld, hoe Abraham ter wille van de erfgenaam Isaäc de zonen van zijn bijvrouwen Hagar en Kethura wegzendt. Dat verklaart de vijandschap tussen de nakomelingen van Isaäc (waartoe Jozef behoort) enerzijds en die van Ismaël en Midian anderzijds, ondanks hun gemeenschappelijke afstamming van Abraham. En nu wordt Jozef door zijn eigen geslacht overgeleverd aan de vijanden van dit ge-

1 De annotator van de WB-editie (IV, pag. 123, aant. bij vs. 1044) tekent hierbij aan. ‘opzettelik minder dan de dertig zilverlingen waarvoor Jezus verraden werd’. Het bedrag wordt echter in Genesis 37 : 28 genoemd.

2 Vgl. Genesis 21 : 9-21.

[p. 345]

slacht, als slaaf met wie zij kunnen doen wat zij willen. Vandaar zijn smeekbede om medelijden, met een beroep op het voorbeeld van Gods medelijden met de versmachtende Ismaël. Primair blijft echter het feit van de uitlevering, dat opnieuw Jozef met Jezus verbindt. Want ook Christus werd door de Zijnen uitgeworpen en aan de erfvijanden, de Romeinen, uitgeleverd; men vergelijke Mattheüs 20 : 19, waar Jezus van Zichzelf voorzegt: ‘. . en zij zullen hem den heidenen overleveren, om hem te bespotten en te geselen en te kruisigen’. De parallel met Christus speelt hier nog altijd een rol, zij het veel minder rechtstreeks dan in het derde bedrijf. - Onverschillig maakt de Vrachtmeester aan Jozefs gesmeek een einde:

Naer u geboorte staet my wyders niet te vragen,
Ghy zijt dan vry of slaef: voortaen moet ghy u dragen,
Gelijck een' eygen slaef en een' verkochten past.

(vs. 1099-1101)

Terwijl Jozef gebonden wordt weggevoerd, ziet Judas hem met medelijden en wroeging na:

Helaes, hoe kruipt mijn bloet, daer het niet gaen en kan.
Hoe deerlijck ziet hy om, zoo nat en root bekreten.
Ick doe 't om beters wil, 't en werd my niet geweten.

(vs. 1110-1112)

IVe.

e. Aansluitend bij het motief uit de smeekzang van Jozef, houdt ook de Rey van Engelen zich bezig met de tegenstelling tussen Ismaël en Israël. Hoezeer Arabië (het gebied van Ismaël) moge pochen op de schoonheid van zijn wondervogel Phenix,

Zwijgh Arabier, dit's 't oude liedt.
Den rechten Phenix kent ghy niet.

(vs. 1133-1134)

De Tegenzang brengt het weerwoord van Arabië: een verheerlijkende beschrijving van de weelderige pracht van zijn vogel, uitlopende op de uitdagende vraag:

Waer vint men vogel in een Rijck,
Die mynen Vogel zy gelijck? (vs. 1163-1164)

[p. 346]

Maar de Toezang ontkent, dat dit de echte zou zijn.

Den rechten Phenix, die gewis
Veel schooner dan uw vogel is, (vs. 1169-1170)

dat is Jozef, dat is de slaaf die nu door de karavaan naar Egypte gevoerd wordt ‘door eene wolck van zant en stof’ (vs. 1175), om daar tenslotte te komen tot een grootheid welke - als tegenhanger van de Phenix-pracht uit de Tegenzang - uitvoerig beschreven wordt. Zodoende wordt tevens nogmaals nadruk gelegd op de zin-volheid van het lijden dat Jozef moet ondergaan. - Zoals wij reeds gezien hebben, heeft Vondel het motief van de Phenix naar alle waarschijnlijkheid ontleend aan de Sophompaneas¹. Maar terwijl dit bij Grotius slechts ornamentieke waarde heeft, krijgt het hier een diepe symbolische zin. Want de Phenix is een oud-Christelijk symbool voor Christus², zó overbekend, dat Vondel mocht aannemen dat het onmiddellijk als zodanig zou worden herkend. Al hebben de bijzonderheden die de Toezang geeft, slechts betrekking op de latere lotgevallen van Jozef, toch wijst ‘den rechten Phenix’ tevens over hem heen naar Christus.

1 Zie boven, pag. 306-307. Ook bij Tonnis komt trouwens de Phenix, en zelfs ‘een rechten Phoenix’ voor! In diens Eerste Deel wordt de vierde handeling (de scène met de huisvrouw van Potifar) besloten door een Choor, waarin o.m. de volgende strofen voorkomen (pag. 148):

Is oyt een Phoenix op der Aerdt
Geweest, gelooft en seer vermaert,
Wiens kuysheyt, reyn en edel bloet,
Ter deughden ons aenwysingh doet.

Soo ist dees Soon van Israel,
Die ons voorbeeldet claer en hel
Een rechten Phoenix aerdt en sin
Een hater van onreyne min.

2 Vgl. het aan de Kerkvaders ontleende bijschrift bij de plaat van de Phenix in Vondels Warande der Dieren (WB I, pag. 762):

Ghelijck den Vogel Phoenix hem selven zeer welrieckendt hout vergadert, 'twelck der Sonnen hitte aensteect, ende hem daerop sett ende verbrandt, ende dat daernae uyt die selve assche eenen nieuwen Phoenix voortkomt: Alsoo heeft onse Heer ende Salighmaker Jesus Christus hem selven dat hout des Cruyces verkoren, ende is aen het selfde in 't vier der heeter liefde te-ghelijck verbrandt, ende ghestorven. Maer daernae ten derden dage is hij wederom nieu, onsterflijck ende onlijdelijck weder op ghestaen.

[p. 347]

Maar dan is de Phenix, waarop de Arabieren ten onrechte zo trots zijn, tevens Mohammed, om wie Arabië ‘in festoenen weeft: // Mijn Vogel zagh noit wederga’ (vs. 1120b-1121): geen profeet is aan hem gelijk! Maar:

Zwijgh Ismaël, zwijgh Madian
Van roem, die luttel baten kan.
Zwijgh Arabier, dit's 't oude liedt.
Den rechten Phenix kent ghy niet.

(vs. 1131-1134)

Want dat is niet Mohammed, maar de lijdende Christus:

Een Phenix, dien de Haet en Nijdt
Met sporen stoot, verpickt en bijt.

(vs. 1171-1172)

Vijfde Bedrijf

Va.

a. Zoals het vierde bedrijf beheerst werd door het berouw van Judas, zo het vijfde door dat van Ruben. - Op het heetst van de dag, als de Arabische karavaan weer verder is getrokken en hij verwachten kan dat de broeders de hitte in de slaap ontwijken, gaat Ruben opnieuw naar de put om een poging te doen Jozef te redden. Maar wanneer hij het touw neergelaten heeft en roept, krijgt hij geen antwoord. In dodelijke ongerustheid daalt hij dan zelf in de put af, om te ontdekken dat deze leeg is. De schrik verbijstert hem en maakt hem voor een ogenblik waanzinnig, zodat hij werkelijkheid en schrikbeeld niet duidelijk meer van elkaar kan onderscheiden¹. Zó schuldig voelt hij zich tegenover Jozef, zó onwaardig om voort te leven, dat gras en bloemen en bladeren moeten verdorren waar hij komt. Is dat misschien al gebeurd? Staat hij in dit stinkende, benauwde donker, omdat alles om hem heen afgestorven is? Of is hij dood en is dit zijn graf? Of is het de muil van een ondier dat hem verscheuren wil? Ruben heeft in zijn

1 Dit is eenzelfde soort verstandsverbijstering als die van Rispe in Gebroeders (zie boven, pag. 288).

[p. 348]

pleidooi zo vaak de wreedheid van zijn broeders vergeleken met die van verscheurende dieren, dat tijgers en luipaarden voor hem tot een obsessie geworden zijn, die zijn angstvisioenen beheerst. Met moeite herstelt hij zich voldoende om uit de put te kunnen klimmen en op zoek te gaan naar zijn broeders:

Och broeders, hebtghe u oock, na mijn vertreck, bedocht,
Hem uit den put gehaelt, en stil om hals gebroght?

(vs. 1257-1258)

Vb.

b. Onderwijl heeft Judas aan Simeon verslag uitgebracht van de verkoop. Na de felle bewogenheid van Rubens monoloog is hun gesprek niet veel meer dan een rustpunt vóór de nieuwe climax van de volgende scène. Belangrijk is hier eigenlijk alleen, dat Judas - ook nu hij Jozef van de dood heeft weten te redden - toch gekweld blijft door medelijden en berouw.

Vc.

c. Ruben nadert, gevolgd door de zes andere broeders die blijkbaar weigeren op zijn smekende vragen antwoord te geven, omdat zij dit aan Simeon als hun leider willen overlaten:

Och Broeders, spreeckt toch: leeft het kint, of is het heen?
Ten minste toont my 't lijck, op dat ick 't noch beween,
En weenende verzacht het snerpen van den rouwe.

(vs. 1313-1315)

Simeon, die volkomen dóór heeft wat Ruben bij de put was gaan doen (vgl. vs. 1329: ‘Zegh liever heimelijck te redden in den noodt’), straft hem daarvoor door hem zo lang mogelijk in de waan te laten dat Jozef inderdaad dood is. Tenslotte kan Judas dit wrede spel niet langer verdragen, en hij is het die Ruben de waarheid zegt: ‘'k Verkocht hem Ismaël, om twintigh zilverlingen’ (vs. 1343). - Dan volgt een passage, die vooral merkwaardig is, omdat de derde scène uit het tweede bedrijf zich daarin herhaalt. Wéér zijn er de ontstelde uitroep van Ruben aan het begin, zijn hartstochtelijk verwijt, de felle tegenaanval van Simeon met verwijzing naar de door Ruben begane bloed-

[p. 349]

schande, het handgemeen, de bedreiging van Ruben met de dood, de tussenkomst van Judas, en uiteindelijk de berusting van Ruben die zich bij de feiten neerlegt. Wij vinden hier dus eenzelfde parallellie als tussen de eerste en de tweede putklacht van Jozef. En ook hier dient de sterke overeenkomst vooral om het verschil zo scherp mogelijk te doen uitkomen. In het tweede bedrijf ging het om het voorkomen, hier om het herstellen van de misdaad; dáár om Rubens voornemen Jozef te waarschuwen, hier om hem terug te halen. Maar hoe zou hij de kracht en de moed voor dit tweede kunnen opbrengen, terwijl hij in het minder moeilijke al was tekort geschoten? Opnieuw accentueert de herhaling een pejoratie; zelfs na zijn doodschrik in de put komt Ruben nog niet verder dan aan het begin: woorden ... en het aanvaarden van Simeons dwingende leiderschap. Daarentegen is Judas zelfstandiger en mannelijker geworden. Terwijl hij bij het eerste conflict passief bleef en slechts zwijgend ingreep toen het leven van Ruben werd bedreigd, treedt hij nu voortdurend actief op als bemiddelaar tussen Ruben en de anderen.

Vd.

d. Levi maakt zich gereed de veelvervige rok van Jozef te gaan bewerken met het bloed van een geslachte bok, om daarmee Jacob te kunnen bedriegen. Als Ruben de rok ziet, rust hij niet voordat hij die een ogenblik in zijn handen mag houden. Hij spreekt er een dodenklacht over uit, die de rechtstreekse pendant is van die van Elektra over de urn met de vermeende as van Orestes¹. Maar de twee symbolen die hij voor Jozef kiest, het duifken en het lam, komen in de Elektra niet voor; zij werden bepaald door het feit dat Jozef tevens een prototype van Christus is. - Na gereed gekomen te zijn met de rok, gaat Levi over tot het verdelen van de twintig zilverlingen, die Judas voor Jozef ontvangen heeft. Aanvankelijk weigert Ruben hartstochtelijk zijn deel van dit ‘bloetgeldt’ (vs. 1502) aan

1 Zie boven, pag. 239-240.

[p. 350]

te nemen, maar tenslotte laat hij zich daartoe dwingen. Ook tot deelname aan de eed van stilzwijgen, die Levi van de broeders eist, laat hij zich ‘verbluffen’ (vs. 1520). Vervolgens wordt er opgebroken voor de tocht naar Hebron, om Jacob mee te delen dat Jozef door een wild dier verscheurd is.

Ve.

e. Terwijl de anderen al wegtrekken, blijft Ruben nog even alleen achter. In zijn verbeelding ziet hij reeds de schrik en het verdriet van Jacob, als hem de bebloede rok van Jozef getoond wordt¹, en hij hóórt diens rouwklacht:

O hondert zeven jaer, wat stapelt ghy op een?
'k Heb in mijn jeught verdriet en dienstbaerheit geleên;
Mijn broeders wrock bezuurt, veel jaeren moeten zwerven;
Maer 't leste valt my 't zwaerste. ick ga met Joseph sterven.
Gaet kinders, graeft een graf: mijn beenen worden stijf.
Zoo dunckt my dat hy kermt, en gordt een' zack om 't lijf,
En jammert nacht en dagh; het zy de zon in 't oosten
Verryze, of daele in 't west; geen mensch kan Vader troosten.
Och d'ouders teelen 't kint, en maecken 't groot met smart:
Het kleene treet op 't kleet; de groote treên op 't hart.

(vs. 1613-1622)

De vele rechtstreekse en indirecte verwijzingen naar Christus zijn voor de Joseph in Dothan zo typerend, dat ik niet nalaten mocht daar telkens weer de aandacht op te vestigen. Ten gevolge daarvan is mijn inhoudsoverzicht langer geworden dan anders, wellicht ook minder overzichtelijk. Het is dus goed, er ons nog eens rekenschap van te geven, dat deze parallellieën en toespelingen de eigenlijke structuur van het spel niet aantasten. Wij zouden ze kunnen vergelijken met de spiegelschijn-in-het-water van de stad bij Vermeers ‘Gezicht op Delft’. In het geheel van het schilderij is dit spiegelbeeld essentieel en onmisbaar, maar het doet geen enkele afbreuk aan de duidelijk-

1 Zie ook boven, pag. 303-304.

[p. 351]

heid van het silhouët van het werkelijke Delft; dat wordt er slechts door verdiept en verinnigd. Op soortgelijke wijze wordt de geschiedenis van Jozefs verkoop door het - zéér bewust toegevoegde - spiegelbeeld van Christus' lijden verdiept en verinnigd, zonder daardoor iets van haar realiteit te verliezen. De structuur van het spel blijft ongecompliceerd: de tragedie van Jozef, omraamd door de reizangen van de Engelen die er de zin-volheid van tonen door vooruit te wijzen naar de glorieuse toekomst van zijn koningschap.

Nog om een tweede reden kon mijn inhoudsoverzicht niet korter zijn. Na Jozef zijn Judas en Ruben de meest op de voorgrond tredende figuren van het spel, aan wier uitbeelding Vondel veel zorg heeft besteed. Ik meen echter, dat de gangbare interpretatie van hun karakters, volgens welke Ruben de meest rechtschapene van deze twee zou zijn en Judas een zwakkeling, niet in overeenstemming is met zijn bedoeling¹. Daarom moest ik in mijn overzicht zoveel mogelijk alle gegevens opnemen, die voor deze kwestie betekenis hebben. Op grond daarvan kunnen wij thans trachten een eigen conclusie te trekken.

Wij moeten er daarbij van uitgaan, dat Vondel tot de geschiedenis van Jozef gekomen is via de Sophompaneas. En daar is het niet Ruben, maar Judas, die zich het flinkst houdt, wanneer Jozef als onderkoning van Egypte zijn broeders op de proef stelt; het is in de eerste plaats aan zijn houding te danken, dat tenslotte een verzoening volgt. Deze dominerende plaats van Judas vond Vondel bovendien bevestigd in de zegen, die in Genesis 49 de stervende Jacob aan zijn zonen geeft. Tot Ruben zegt hij: ‘gij zult de voortreffelijkste niet zijn, want gij hebt uws vaders leger beklommen’, en daarmede wordt aan deze de zegen van eerstgeborene onthouden. Ook Simeon en Levi komen niet in aanmerking, vanwege de moord van Sichem: ‘want in hun toorn hebben zij de mannen doodgeslagen, en in

1 Vgl. mijn artikel Judas en Ruben in Vondels ‘Joseph in Dothan’ in De Nieuwe Taalgids XLI (1948), pag. 97-107, dat grotendeels in dit hoofdstuk werd verwerkt.

[p. 352]

hun moedwil hebben zij de ossen weggerukt. Vervloekt zij hun toorn..’ Eerst op Juda(s) wordt de zegen gelegd: ‘Juda, gij zijt het, u zullen uw broeders loven; uw hand zal zijn op de nek uwer vijanden; voor u zullen zich uws vaders zonen nederbuigen’.

Naar mijn mening kan er geen twijfel aan bestaan, of Vondel heeft zijn karaktertekening van de vier broers op deze gegevens uit Genesis 49 afgestemd. Wat daar definitief wordt bevestigd, laat hij in zijn spel de facto reeds geldend zijn: Ruben heeft ten gevolge van zijn bloedschande met Bilha zijn leiderschap als eerstgeborene verloren, Simeon en Levi zijn woeste doodslagers, van Judas gaat de beslissende wending uit: ‘Juda, gij zijt het!’

Dit houdt niet in, dat Vondels Judas als een ideale figuur beschouwd moet worden. Heldhaftig is, vooral aanvankelijk, zijn optreden niet, en tegenover Jozef schiet hij ongetwijfeld tekort in broederliefde. Hij heeft dus wel degelijk schuld. Maar een lafaard of zwakkeling is hij stellig niet. Zijn houding wordt steeds bepaald door een juist begrip van de situatie en door zakelijkheid; hij wil niets wagen, wanneer er geen redelijke kans is op succes. Zodra dit echter het geval is, toont hij zich in staat tot een snel en beslist optreden, waarbij hij tevens blijk geeft van de nodige moed. Daardoor redt hij tweemaal het leven van Ruben, en bovendien dat van Jozef (van Rubens plannen in dezelfde richting kon hij uiteraard niet weten). In zekere zin is hij natuurlijk het prototype van de Nieuw-Testamentische Judas, maar de overeenkomst beperkt zich tot enkele uiterlijkheden (de naam; het aanbod tot verkoop; de uitlevering van het slachtoffer). Van verraad en Judaskus is bij hem geen sprake.

Ruben daarentegen laat zich wel degelijk als een zwakkeling kennen. Hij berust in het verlies van zijn prestige als eerstgeborene en in de usurpatie van het leiderschap door Simeon. Hij is te laf voor daadwerkelijk verzet, dat uiteraard enig risico zou meebrengen, en vecht slechts met woorden. Door deze lafheid schiet hij ondanks zijn goede bedoelingen ernstig tekort

[p. 353]

tegenover Jozef. Ook hij heeft dus schuld, zelfs een zwaardere dan Judas die tenminste iets deed. Wij hebben gezien, hoe Vondel hem tekent als prototype van de discipel Petrus: evenals deze begint hij met de verzekering zelfs zijn leven op het spel te zullen zetten, om even later tot driemaal toe, uit angst, Jozef te ‘verloochenen’ door hem op een beslissend moment aan zijn eigen lot over te laten.

Maar - in het Passieverhaal staat Petrus oneindig veel hoger dan Judas, terwijl bij hun prototypen blijkens Genesis 49 juist het omgekeerde het geval moest zijn! Dit leidt tot het eigenaardige gevolg, dat Vondel zich genoodzaakt ziet vanaf het begin van het vierde bedrijf Judas en Ruben als prototypen van rol te doen verwisselen om de hiërarchie van de Jacobszegen te kunnen handhaven. Dat hij bij zijn karaktertekening van Genesis 49 was uitgegaan, maakte dit trouwens zonder veel bezwaar mogelijk.

In het vierde bedrijf wordt het berouw van Judas uitgebeeld, in het vijfde dat van Ruben. Maar daarbij gaat Vondel chiastisch te werk: aan Ruben kent hij het onsympathieke en vruchteloze berouw van Jezus' verrader toe, terwijl Judas het bittere maar vergeving-verwervende berouw van Petrus toegewezen krijgt. Men vergelijke slechts de feiten:

In wat Mattheüs 27 : 3-5 ons over het berouw van de Nieuw-Testamentische Judas vertelt, domineren twee momenten: 1. hij wil het bloedgeld niet behouden, maar de overpriesters weigeren het terug te nemen; 2. zijn berouw is volslagen nutteloos: ‘gij moogt toezien’, wordt hem toegevoegd. Hij kan aan de feiten niets meer veranderen en verworgt zichzelf uit wanhoop. - Evenzo weigert Ruben aanvankelijk zijn deel van wat hij uitdrukkelijk ‘bloetgeldt’ noemt, maar wordt hij toch gedwongen dit aan te nemen. Ook het nutteloze van zijn berouw en van zijn verwijten aan zijn broeders komt duidelijk uit; hij wordt voor een fait accompli gesteld: hij mag toezien. Zijn uiteindelijke berusting is een even hopeloos aanvaarden van de gevolgen van zijn schuld als dit bij Jezus' verrader het geval was, ook al maakt hij niet als deze een eind aan zijn leven.

[p. 354]

Het enige wat ons over het berouw van Petrus wordt medegedeeld, vinden wij in Mattheüs 26 : 75, ‘en naar buiten gaande, weende hij bitterlijk’. In Johannes 21 wordt ons bovendien verteld, hoe Jezus na Zijn opstanding Petrus' berouw aanvaardt en hem, na hem op de proef gesteld te hebben, weer als Zijn volgeling aanneemt. De beide kenmerkende trekken zijn dus: de tranen en het gelukkige eindresultaat. - Beide vinden wij bij Judas terug. Aan het begin van het vierde bedrijf ontdekt Levi, dat hij aan het schreien is: ‘Wel wat of Judas schort? zijn oogh begint te leecken’ (vs. 884). En ook dit berouw leidt tot een gunstig resultaat: Judas ontleent er de moed aan om bij zijn broeders aan te dringen op verzachting van het vonnis en hun voor te stellen Jozef te verkopen in plaats van hem te doden. Bovendien kan de verzoening met Jozef, zoals deze in de Sophompaneas wordt uitgewerkt, beschouwd worden als een parallel van de wederaanneming van Petrus door Jezus.