De gedichten van Anthonis de Roovere

[p. 311]

Hekeldichten

[p. 312]

⁺Goede leeringhe

Nv ist tijdt dat ick steruens wensche¹
Nv wil ick alle solaes ghaen begheuen²
Nv en ghelooue ick gheenen mensche
Nv is mijn hope gheheel ontdreuen⁴
Nv mach my wel verdrieten dleuen
Nv soe gheuoel ic der wereldt sneuen
En kenne datse is vol druckich gheweens⁷
Nv heb ick rechte wantrouwe beseuen⁸
Schalckelijck gheschoren / bedrieghelijck geweuen⁹
Want dwoordt en therte en zijns niet eens.

Wien salmen segghen vreempde parcheelen¹¹
Wien salmen nv secreet ontdecken
Wien salmen therte teghens deelen¹³
Wien salmen nv een last vertrecken¹⁴
Wien salmen nv voor vriendt ontwecken¹⁵
Aen wien salmen nv sinnen strecken¹⁶
Is trouwe op aerden / Eylacen neens¹⁷
De wereldt dunckt my vol valscher becken
Wien salmen gheloouen / dits weert om ghecken¹⁹
Want dwoordt en therte / en zijns niet eens.

Mijn herte cleeft in dese heresie²¹
Mijn hooft ontempert / mijn ooghen weenen²²
Want wat is meerder verraderije
Dan woorden spreken sonder meenen
Hoe machmen goey herten bet verbeenen²⁵

+ RW K 1 v^o

1 steruens Zie voor de genitief bij wensen Stoett par. 167.

2 solaes vreugde.

4 ontdreuen vergaan.

7 kenne erken; - druckich droevig, smartelijk.

8 wantrouwe ontrouw; - beseuen ondervonden.

9 Schalckelijck gheschoren op een gemene manier beetgenomen?; - geweuen in elkaar gezet, beraamd? Zo ja, dan slaat gheschoren op de dichter en geweuen op de hem aangedane valsheid.

11 parcheelen hier blijkbaar: zaken, te vergelijken met de plaats bij Matth. de Castelein Const van Rhet. 52 in WNT XII, 1, 1189, bet. 3, e).

13 Met wie zal men zijn hart delen?

14 vertrecken meedelen, toevertrouwen.

15 ontwecken eig. wekken, dus: aanspreken, beschouwen?

16 sinnen strecken (zijn) genegenheid richten.

17 neens eig. neen zij (zie Gloss. op A. Bijns i.v., bl. 48), hier wellicht gebruikt uit rijmnood.

19 dits weert om ghecken daar kun je om lachen, versta: het is belachelijk zoiets te vragen.

21 cleeft scheurt? (Men zou hier het liefst aan Verdam's 2^e art. cleven denken; anders moet cleeft worden opgevat als ‘wordt geobsedeerd’); - heresie eig. ketterij, hier: boosheid.

22 ontempert raakt in de war.

25 verbeenen de spot drijven met.

[p. 313]

 

Ick segghe men mochtse lieuer steenen

 

⁺ Ter doodt / die dus doen veel vercleens²⁷

 

Godt wille hem zijnen loon verleenen

 

Men mach betrouwen eenen noch gheenen²⁹

30

Want dwoordt en therte / en zijns niet eens.

 

 

 

O bedrieghelijck ghewichte / o valsche balanche

 

Dijn suycker is binnen al reghael³²

 

Gy maeckt voor my een schoone samblanche³³

 

Maer de wortel is drooghe / al bloeydt den stael³⁴

35

O vrouwelijck herte / amoureux sindael³⁵

 

Tfy schoot ghy in my der minnen strael³⁶

 

Jae sonder meenen eens nochte gheens

 

My tonder te bringhene om cort verhael³⁸

 

Was properlijck dijn principael³⁹

40

Want dwoordt en therte en zijns niet eens.

 

 

 

Hoe mach in yemant dese valscheydt ruysschen⁴¹

 

Een Enghel schijnende int spreken int lesen⁴²

 

Op tcorte ick en cant niet meer vercuysschen⁴³

 

Ghy waent my doen mijn deckspaen wesen

45

Die sonne die was soe hooghe gheresen⁴⁵

 

Ghy en mocht haer bernen niet ghenesen⁴⁶

 

Dus socht ghy de coelte aen my ick meens

 

En die v beschenen hadde tot desen

 

Heeft my v werck ghelooft ghepresen

50

Maer dwoordt en therte / en was niet eens.

+ K 2 r^o

27 *vercleen(e) hoon.

29 eenen noch gheenen niemand, vg. eens nochte gheens (r. 37): niets.

32 reghael vergif.

33 *samblanche vertoning, uiterlijke schijn; deze vorm op -anche naast het gebruikelijke op -ant wijst op ontlening aan ofr. samblance (verg. ook Kil.: semblancie).

34 drooghe dor; - stael steel.

35 sindael eig. een fijne, kostbare stof en dan ook een doek of kleed van die stof, hier blijkbaar toegepast op het ‘vrouwelijck herte’ (= amoreuze stof, materie?).

36 schoot ghy toen gij schoot, of: indien ge al schoot (bijzin bij r. 38-9); - eens nochte gheens Zie de aant. bij r. 29.

38 om cort verhael kort gezegd.

39 Was eigenlijk uw bedoeling.

41 ruysschen hier blijkbaar zijn, steken (misschien te vergelijken met ‘omgaan’, enz. in WNT i.v. Ruischen (I), bet. I, 25).

42 lesen plechtig verklaren?

43 e.v. De zin is mij niet duidelijk: vercuysschen biedt geen houvast om zijn tegenstrijdige betekenissen ‘bezoedelen’ èn ‘verfraaien’ (mèt eventueel nog ‘verkwisten’ (De Bo) en ‘mijn’ deckspaen klopt niet met hetgeen volgt in r. 45-7. Moeten we misschien lezen dijn deckspaen? (*deckspaen in WNT alleen fig. in de bet.: voorwendsel (III, 2, 2382) hier = beschutting?).

45 Die sonne Hiermee is blijkbaar een persoon bedoeld (vg. r. 48-9), een ‘beschermer’ van de vrouw, door wie de dichter werd bedrogen?

46 ghenesen de nadelige gevolgen ontgaan.

[p. 314]

 

Ist niet wel redene om te verhittene⁵¹

 

Ende seere verdrietetijck te verdraghene⁵²

 

Met ander lieden cleederen in dasschen te sittene

 

En mijn nuese met mijns selfs slippen te vaghene

55

Ghelijck de Jaghere dwilt pleech te iaghene

 

⁺ Dwelck hy meynt ter doodt te plaghene

 

Subtijlick hem doende veel gheteens⁵⁷

 

Dus vingt ghy my met dijnen ghewaghene⁵⁸

 

Dwelck my langhe sal staen te claghene⁵⁹

60

Want dwoordt en therte en warens niet eens.

 

 

 

Doch ist voor niet van clachte ghesproken⁶¹

 

Want tusschen ons beyden was lof noch coop⁶²

 

En al waert soe / ghy hebbet eerst ghebroken

 

Dus loopt de bolle vry haren loop

65

Maer looser smeer my noydt bedroop

 

Die tRoomken vanden potte soop⁶⁶

 

Wilde my tveruloten worpen binnens beens⁶⁷

 

Der stricken waren gheleydt eenen grooten hoop /⁶⁸

 

Maer by onvoorsinnichede ick ontcroop⁶⁹

70

Want dwoordt en therte en warens niet eens.

 

 

 

Prinche sulck waent verschoonen maer hi verleelict⁷¹

 

Drieacle is seer goet bijden fenijne⁷²

 

Dus laet ickt schrijuen / niet voorder deelickt⁷³

 

Die wel doet crijcht goedt loon ten fijne⁷⁴

75

Jhesus ende die Moedere zijne

 

Moeten ons beschermen van alder pijne⁷⁶

 

Ende brenghen daer eewelijck is wat reens

 

Poocht wel te doene tallen termijne⁷⁸

 

Soe muechdy commen ten claren schijne

80

Daer dwoordt en therte wordt al eens.

51 verhittene zich over op te winden?

52 verdrietetijck Lees verdrietelijck.

+ K 2 v^o

57 Subtijlick op listige, sluwe wijze; - *gheteen kwelling (niet in MNW en WNT), vg. teenijnghe in Quicunque (spel) r. 25 en zie MNW op Tenen en Teninge).

58 ghewaghene (mooie) woorden.

59 claghene beklagen.

61 voor niet nutteloos.

62 lof bod; lof noch coop (niet in MNW en WNT) wil blijkbaar zeggen: geen (zakelijke) overeenkomst.

66 Die enz. Is dit de ‘sonne’ van r. 48-9? Blijkbaar wel. Dan heeft hij als een Floris V zijn ‘versleten schoenen’ aan De Roovere willen overdoen?

67 tveruloten de vloeibare, waterige rest (t.w. nadat de room er af was)?

68 Der gen. part. afhankelijk van hoop; - waren plur. ad sensum.

69 onvoorsinnichede toeval.

71 waent meent, denkt te; - verleelict in MNW slechts bekend als adj. gebruikt part.

72 Drieacle tegengif of geneesmiddel.

73 deelickt beoordeel ik het.

74 ten fijne aan het eind.

76 Moeten mogen.

78 tallen termijne steeds.

[p. 315]

⁺Ander ghedicht

Heere Godt waer salmen kiesen betraute¹
Dat soudick al te gheerne weten²
Daermen meest hoopt / slaetmen meest faulte³
Want in een flaute⁴
Dunckt my noyaelheyt al verbeten⁵
Tvolck heeft zijn schaemschoens meest versleten⁶
Sweren en lieghen / dats nv al dliedt⁷
Oock derf ick my claerlijck wel vermeten⁸
De menighe spreeckt hy en meenes niet.⁹

Men vindt veel lieden soe schoon van woorden¹⁰
Daghelijcx teghens den anderen spreken
Met allen soe vriendelijck van accoorden¹²
Waert dattet hoorden
Andre / haer herte soude onsteken^14
+ Het schijndt eer sy hem lieten ghebreken¹⁵
Sy doochden selue lieuer verdriet
Maer sal recht vonnisse zijn ghestreken
De menighe spreeckt hy en meenes niet

Och Heere / oft voor elcx voorhooft stonde
De loosheyt die elck binnen heeft²⁰
Het soude de menighe met vollen monde
Wt ionsten gronde²²
Lachen / die noch in sorghen leeft

+ RW D 2 r^o

1 kiesen vinden; - *betraute vertrouwen.

2 al te zeer.

3 slaet men faulte wordt men teleurgesteld, eig.: is men er naast (faulte slaen alleen in Hwb, blijkbaar uitsluitend intransitief: mislukken).

4 *flaute krachteloosheid.

5 noyaelheyt rechtschapenheid, goede trouw; - verbeten eig. verdorven, vernietigd, hier (in verbijten in) gemaakt, gebracht.

6 Zie voor de zegswijze: ‘Zijn schaamschoenen versleten hebben’ d.i. alle schaamtegevoel verloren hebben MNW VII, 227 (met een aanhaling uit Tschr. 6, 79: 2) en WNT XIV, 138 (met een aanhaling uit A. Bijns); vg. ook Harreb. 2, bl. 237 en 3, 227-8.

7 Sweren vloeken; - dats nu al dliedt Vg. voor het gebruik van liedt ons: ‘dat is het oude liedje’, ‘het is altijd hetzelfde liedje’ (Stoett Spreekw.³ No. 1322, WNT VIII, 2, 2038, XI, 1531).

8 vermeten t.w. om te zeggen.

9 De menighe menigeen (Van Helten par. 373b, bl. 476, Stoett par. 112, bl. 74).

10 woorden apo koinoe bij schoon en spreken (r. 11).

12 Met allen geheel en al; - vriendelijck in accoorden vriendelijk gezind? Of: tot eendracht, tot minnelijke schikking geneigd?

14 ontsteken ontbranden (in liefde).

+ D 2 v^o

15 hem t.w. den anderen van r. 11.

20 loosheyt valsheid.

22 Wt ionsten gronde? Versta: Wt ionst ten gronde? Maar wat moet Wt ionst dan betekenen? Het lijkt mij waarschijnlijker, dat deze regel corrupt is en dat er oorspronkelijk iets heeft gestaan als Wt sherten gronde.

[p. 316]

 

De menighe schoone woorden gheeft

25

Van binnen / die buyten om loosheydt spiet²⁵

 

Wee hem / daer sulck ghebreck aen cleeft

 

De menighe spreeckt hy en meenes niet.

 

 

 

Sulck seydt met woorden dit ende dat²⁸

 

Ghebiedt / ghy muecht in my verweruen^28-29

30

Maer dies te doene eens heeft ghehadt³⁰

 

Die weetet plat³¹

 

Sy en gauen hem niet een stroo op steruen³²

 

Ick wilde wel / men sulck mocht scheruen³³

 

Sonder sonde / alsoomen wermoes pliet^33-3434

35

Nochtans al soudmer omme bederuen³⁵

 

De menighe spreeckt hy en meenes niet

 

 

 

Louetuyters spreken vele sonder meenen³⁷

 

Alle die veel clappen zijn loghenaers³⁸

 

Mans die veel grijnen / wijfs die veel weenen³⁹

40

Ghelooft niet eenen

 

Want tis al volcxken van eens tsiaers⁴¹

 

Dieder minst toe seydt die is de baers⁴²

 

Die ghetroust is / wanneer vriendt noodt gheschiet

 

⁺ Proeft sonder noodt / want trouwe is schaers⁴⁴

45

De menighe spreeckt hy en meenes niet

25 binnen en buyten in deze regel moeten worden verwisseld; - spien om streven naar, najagen.

28 sulck menigeen, vg. Stoett par. 114; - met woorden met zijn mond.

28-29 dit ... verweruen vraag me maar dit of dat en ge kunt het van me gedaan krijgen.

30 te doene nodig (dies te doene eens heeft ghehadt die het eens heeft moeten doen).

31 plat maar al te goed.

32 een stroo op steruen een strohalm (of strobos?) bij zijn sterven; wel niet om op te sterven, of dit zou moeten inhouden, dat de stervende zelfs geen gewoon bed bezit. Het gebruik was niet, zoveel we weten, op stro te sterven, maar eerst na het overlijden, voor het kisten op stro te worden gelegd, vg. Jos. Schrijnen Nederl. Volkskunde 1, bl. 290 e.v., R.J. Hirsch Doodenritueel in de Nederlanden voor 1700 (A'dam 1921) bl. 84 e.v., WNT XVI, 112; zie echter Harreb. 2.3 16. ‘Hij zoude mij geenstro geven om op te sterven’.

33 sulck zodanigen; - scheruen fijnhakken.

33-34 Let op de ontstellende verbittering, die hieruit spreekt.

34 wermoes moeskruid; - pliet pleegt te doen (doet).

35 bederuen te gronde gaan.

37 Louetuyters loftuiters, pluimstrijkers.

38 Vg. het refrein op de stok: ‘Maer die veel clapt, die moet veel lieghen’ bl. 328 e.v.

39 grijnen lachen.

41 van eens tsiaers eig. van weleer, van de goede oude tijd. Maar wat wil dat hier zeggen? Of had eensjaers ook nog een andere betekenis?

42 Dieder minst toe seydt die de minste praatjes heeft; - baers Verdam op Baes citeert baers in Everaert's Visscher r. 181, maar de bet. baas (pater familias) past hier niet; voor beide plaatsen kunnen we baers weergeven met kerel, vent (bij Everaert in malam partem, bij De Roovere in bonam).

+ D 3 r^o

44 Sonder noodt? Lees ter noodt (als de nood aan de man komt)?

[p. 317]

 

Prinche.

 

Alle die schoone voor de ooghen spreken

 

Ghelooft niet voordere dan ghijse siet⁴⁷

 

Int schoone samblandt / zijn veel ghebreken⁴⁸

 

De menighe spreeckt hy en meenes niet.

47 voordere verder, meer.

48 samblandt uiterlijke schijn.

⁺Refereyn.

Siedy eylaes de duecht alomme veriaecht
Ende versmaden die goede ghewercken
Siedy dat de Juge nae ghiften vraecht³
Of siedy hem den persoon aenmercken⁴
Siedy discretie alomme verpercken⁵
Ende elck volghen zijnen quaden wille
⁺ Al siedijt al dolen Priesters en clercken⁷
Houdt tant voor tonghe ende swijcht al stille⁸

Siedy thouwelijck smallen en dinnen
Ende douerspel voor goet ghepresen
Siedy dat Heeren looftuyters beminnen¹¹
Siedy oncuyscheyt in eeren gheresen
Siedy oock ter wereldt wesen¹³
Dat haer de Maecht draecht als een dille¹⁴
Siedy een monninck rebel tot desen¹⁵
Houdt tant voor tonghe / ende swijcht al stille.

Siedy metten schapen de woluen gaen¹⁷
Ende fortselijck henlieden tvel af stroopen¹⁸

+ RW C 2 v^o

3 Juge rechter.

4 aenmercken letten op, rekening houden met.

5 discretie hier: ingetogenheid? Of: wijsheid (zoals in De Roovere's Lof van den H. Sacramente r. 121 en Everaert 414)?; - *verpercken verbannen, uitsluiten?

+ C 3 r^o

7 Priesters en clercken Eerder zou men verwachten leken en clercken. Of moet men verstaan: allen, zelfs geestelijken en geleerden?

8 Vg. Vanden .X. Esels uitg. A. v. Elslander bl. 38: ‘door zijn simpele dwasheyt en can hy seluen niet swijghen noch helen / noch zijn tanden voor zijn tonge niet houden ...’; ook het omgekeerde komt voor: ‘Houdt tongh voor tanden’ (Antw. Spelen Ooo 1).

11 looftuyters pluimstrijkers.

13 Siedy wesen Ziet ge het gaan.

14 dille meisje, meid, hier in ongunstige zin.

15 monninck contaminatievorm van monnick en moenck?; - rebel weerspannig, ongehoorzaam; - tot desen in deze tijd.

17 gaen met gaan naar, afkomen op.

18 fortselijck met geweld.

[p. 318]

 

Siedy groote dieuen den hals ontgaen¹⁹

20

Ende cleene aen die galghe cnoopen

 

Siedy een Nonne met Heer omnes loopen²¹

 

En lieuer naeyen dan hanthieren de spille²²

 

Siedy alomme ghebreck by hoopen²³

 

Houdt tant voor tonghe ende swijcht al stille.

 

Prinche

25

Prinche / tswijghen / en machmen niet verelen²⁵

 

Tvele spreken is vol van gheschille²⁶

 

Dus wat ghy siet / al macht v veruelen²⁷

 

Houdt tant voor tonghe / ende swijcht al stille.

19 den hals ontgaen contaminatievorm van ‘de galg (of de straf) ontgaan’ en ‘de hals behouden’.

21 Heer omnes Jan en alleman; loopen omgang hebben.

22 naeyen coire; - spille t.w. van het spinnewiel.

23 ghebreck zedelijke gebreken.

25 verelen eig. veredelen, hier: edel (genoeg) voorstellen, (genoeg) prijzen.

26 is vol van gheschille kan aanleiding geven tot allerlei moeilijkheden.

27 veruelen tegen de borst stuiten.

⁺Rondeel

Die nv ter wereldt sal bedien¹
Die moet duersteict zijn als een iacke²
Alomme moet hy hoocheydt dien³
Die nv ter wereldt sal bedien
Onnoosel als die Godt verrien⁵
Oft anders gaet hy metten sacke⁶
Die nv ter wereldt sal bedien
Die moet duersteict zijn als een iacke.

+ RW D 3 v^o

1 bedien slagen.

2 duersteict vol ‘steken’ (= gaten?) met een toespeling op ‘doorgestoken’ (bedrieglijk) in ‘doorgestoken kaart, -werk’)? duersteict als een iacke versta: als een jak vol ‘steken’, i.c. streken zitten.

3 dien dienen.

5 onnoosel ironisch! (onnoosel zal hier toch niet de in MNW 5, 846 (aanm. bij Onnoselheit) veronderstelde betekenis ‘weerzinwekkend’ hebben? - als die Godt verrien t.w. de Joden.

6 gaet hy metten sacke loopt hij in armoedige plunje, is hij er slecht aan toe (of is sacke hier = bedelzak?).

[p. 319]

⁺Een andere

Die door de wereldt sal gheraken
Die moet connen huylen metten honden²
Ende moet oock connen diuerssche spraken³
Die door de wereldt sal gheraken
⁺ Hier waerheyt segghen / en ghinder missaecken⁵
Vooren saluen / en de achter wonden⁶
Die door de wereldt sal gheraken
Die moet cunnen huylen metten honden.

+ RW D 3 v^o

2 Vg. ons ‘huilen met de honden (of wolven) in het bos’: Stoett Spreekw.³ No. 932.

3 diuerssche spraken verschillende talen, versta: verschillend weten te spreken naar gelang van de omstandigheden.

+ D 4 r^o

5 missaecken (die waarheid) loochenen of (intrans.): liegen.

6 Versta: in iemands gezicht hem vleien en achter zijn rug smaden of: zijn meerderen vleien en zijn minderen trappen.

⁺Een ander rondeel

Die gheen pluymen en can strijcken¹
Die en dooch ter werelt niet²
Is hy aerm / hy en sal niet rijcken³
Die gheen pluymen en can strijcken
Alomme soe heeft hy tachterkijcken⁵
Hy wordt verschouen / waer men hem siet⁶
Die gheen pluymen en can strijcken
Die en dooch ter wereldt niet.

+ RW D 4 r^o

1 pluymen strijcken vg. ons pluimstrijken, vleien.

2 dooch Zie voor deze vorm naast doocht, deught in de 16^e eeuw Lubach par. 86, 93, 95.

3 rijcken rijk worden.

5 *tachterkijcken Vg. mnl. Dachtersien hebben iemand of iets slechts kunnen nakijken; (t)achterkijcken hebben (niet in MNW en WNT) vg. De Bo i.v.: te laat komen, de kans missen.

6 verschouen verstoten; - waer men hem siet overal.

[p. 320]

⁺Andere

Sluymende zueghen eten wel haer draf¹
Al sietmen de lieden men kentse niet²
Ten is gheen coorne sonder caf³
Sluymende zueghen / eten wel haer draf
Het heet sulc milde die noydt en gaf⁵
By desen veel tsghelijcx gheschiet⁶
Sluymende zueghen / eten wel haer draf
Al sietmen de lieden men kentse niet.

+ RW D 4 r^o

1 Sluymende slapende (met bijgedachte aan luie of gluiperige, gemene?), vg. Harreb. 1, bl. 151: De stille zeug eet al den draf op.

2 Deze uit Bredero bekende zegsw. (bij Harreb. 2, bl. 23: Al ziet men de liên: men kent ze niet) vormt ook de stok van St XIII.

3 Deze regel vormt de stok van het refrein beg. Sondighen es menschelijck int exponeren.

5 sulc menigeen.

6 By desen tegenwoordig?

⁺Refereyn

⁺ Tis quaet deluen sonder spade
Tis quaet teghen stercke stroomen roeyen
Tis quaet niet hopen op Gods ghenade
Tis de zee quaet beletten haer vloeyen⁴
Tis quaet drooghe stocken doen groeyen
Tis quaet besueren ende niet besoeten⁶
Tis quaet yser smeden sonder gloeyen
Tis quaet coopen ende bidden moeten⁸
Tis quaet sonder eten hongher boeten⁹
Tis quaet een zijn ouerhooft te slane¹⁰
Tis quaet een ionstelijc met quader herten groeten¹¹
Tis quaet in vreesen stille te stane¹²
Tis quaet voor cruepels manck te ghane.¹³

Tis quaet te schouwene Gods gheboden¹⁴
Tis quaet aerm zijn ende ouermoedt¹⁵
Tis quaet oeffenen vremde goden¹⁶

+ RW D 1 r^o

+ D 1 v^o

4 Lees Tis quaet de zee enz.

6 besueren met moeite tot stand brengen; - besoeten de vruchten plukken.

8 coopen ende bidden kopen zonder geld te bezitten.

9 boeten stillen.

10 een zijn ouerhooft een van zijn meerderen; of is een een dittografie (ie 11)?

11 ionstelijc Versta: uiterlijk vriendelijk.

12 in vreesen in gevaren.

13 Vg. het tweede spel van die Wercken der Bermherticheydt (Amsterdam 1591): ‘'t is quaet cruepel gaen voor mancken die hincken’ en Harreb. 1, bl. 449: ‘Het is kwaad hinken (of: mank gaan) voor den kreupele’.

14 schouwene schuwen.

15 ouermoedt overmoedig.

16 oeffenen dienen.

[p. 321]

 

Tis quaet wercken teghens spoet¹⁷

 

Tis quaet clappen dat yemant hinder doet¹⁸

 

Tis quaet al willens indrincken fenijn

20

Tis quaet sotten te makene vroedt

 

Tis quaet weeren der sonnen schijn

 

Tis quaet om niet te lijdene pijn²²

 

Tis quaet met tamboeren hasen te vane²³

 

Tis quaet oudt ende aerme zijn

25

Tis quaet weeren tschijn der mane

 

Tis quaet voor cruepels manck te gane.

 

 

 

Tis quaet ontmeten / ontweghen / ontschrijuen²⁷

 

Tis quaet niet connen ende niet willen leeren

 

Tis quaet teghens de waerheyt kijuen

30

Tis quaet / quaet doen / ende niet bekeeren

 

⁺ Tis quaet den versuften informeren³¹

 

Tis quaet oude honden in banden leeden³²

 

Tis quaet een Jode wel instrueren

 

Tis quaet twee ghelieuers scheyden³⁴

35

Tis quaet beesten vetten in magher weyden³⁵

 

Tis quaet beletten tcraeyen den hane

 

Tis quaet een man zijn wijf ontleyden³⁷

 

Tis quaet veel hooren ende niet te verstane

 

Tis quaet voor cruepels manck te ghane.

 

Prinche.

40

Tis quaet oudt zijn ende versteken⁴⁰

 

Tie quaet steken in een nauwe bane⁴¹

 

Tis quaet te vele willen spreken

 

Tis quaet voor cruepels manck te ghane.

17 teghens spoet zonder hoop op succes.

18 hinder doet benadeelt.

22 om niet tevergeefs.

23 tamboeren trommels, vg. Harreb. 2, bl. 345: ‘Het is kwaad hazen (of: vogels) met tamboeren vangen’ en ‘Hij is te vangen als een haas met een trommel’.

27 ontmeten enz. te kort doen (door te weinig te meten, enz.).

+ D 2 r^o

31 informeren onderrichten.

32 Vg. Harreb. 1, bl. 30: ‘Het is kwaad oude honden aan banden te leggen’.

34 ghelieuers (i.p.v. ghelieven minnenden) met analogische meervoudsvorm.

35 vetten vetmesten.

37 ontleyden schaken.

40 versteken verstoten, verdreven.

41 Tie lees Tis; - steken zich bevinden.

[p. 322]

⁺Noteert

Tsint dat gheen minne en was sonder goet
Tsint dat tgoet maeckte nijdighen moet²
Tsint dat ouermoet meer hiesch dan recht³
Tsint dat de ghierighe met ghelde creech spoet⁴
Tsint dat de man metten ghelde hiedt vroedt
Tsint dat donnoosel creech gheen berecht⁶
Tsint dat die Heere gheleeck den knecht
Tsint dat den knecht den Heere beriedt⁸
Tsint dat elck dobbel werdt als ghevlecht⁹
Tsint dat trouwe wten lande schiedt¹⁰
Tsint wast al quaet datmen hoordt oft siedt.

Tsint dat Practijckers practiseerden^12
+ Tsint dat de Rijcke voorcoop vseerden¹³
Tsint dat gheuers nemers bedeghen¹⁴
Tsint dat de schalcke ghelijck mineerden¹⁵
Tsint dat de Rijcke den aermen destrueerden¹⁶
Tsint dat ghierighe macht vercreghen
Tsint dat looftuyters de waerheyt versweghen
Tsint dat ezels met ghelde resen
Tsint dat elck wilde rapens pleghen²⁰
Tsint dat schadt voor eere was ghepresen²¹
Tsint wast quaet inde werelt wesen.

Tsint datmen Officien cochte²³
Tsint datmen diuerssche costumen op brochte /²⁴
Tsint dat ghelt ghinck voor Justicie

+ RW M 8 v^o

2 nijdighen afgunstigen; - moet gemoed, hart, geest.

3 ouermoet hier wellicht: geweld; - hiesch eiste (t.w. in rechte); zie voor deze participiumvorm Van Helten par. 182a, bl. 249.

4 ghierighe hebzuchtige; - spoet succes.

6 donnoosel de onschuldige, eenvoudige; - berecht recht.

8 beriedt adviseerde.

9 dobbel vals, huichelachtig; - *ghevlecht (niet in MNW en WNT) blijkbaar hetzelfde als mnl. gevlechtsel vlechtwerk.

10 schiedt (= scheidde) vertrok.

12 *Practijckers bedriegers, knoeiers; - practiseerden bedrieglijke listen toepasten, knoeiden.

+ N 1 r^o

13 voorcoop koop onder speciale, bevoorrechte omstandigheden, inz. opkoop en dan bijzonder gehaat, indien deze betrekking heeft op de eerste levensmiddelen, inz. graan. De hekeling van de voorkoop van het graan door de ‘corenbijters’ reeds in W. van Hildegaersberch's Van den corencopers (uitg. Gedichten d. Bisschop en Verwijs bl. 109 e.v.), later vooral in L. Jansz' Van tCoren (zie mijn De Rederijkers bl. 109).

14 bedeghen werden.

15 schalcke boze; - ghelijck recht, billijkheid; - mineerden ondermijnden.

16 destrueerden ruïneerden.

20 rapen geld bijeenschrapen.

21 schadt bezit.

23 Officien ambten.

24 costumen gewoonten (hier in malam partem); - opbrochte invoerde of uitdacht.

[p. 323]

 

Tsint dat elck hem seluen sochte

 

Tsint dat gheen gheuer misdoen en mochte

 

Tsint dat de ghierighe creech Officie²⁸

 

Tsint dat den coopman vandt malitie²⁹

30

Tsint dat de versworene wethouders worden³⁰

 

Tsint dat op quam compositie³¹

 

Tsint datmen thgemeynte goudt sach gorden³²

 

Tsint ist al ouer tschreue ghetorden.³³

 

Prinche.

 

Tsint dat hem kattijuen als Heeren droeghen³⁴

35

Tsint dat Herders haer schapen vloeghen³⁵

 

Tsint dat elck creech ruyme conscientie

 

Tsint dat Eters op de schamele loeghen³⁷

 

Tsint dat de Heeren ghelt ghauen om wroeghen /³⁸

 

Tsint dat Foortse hadde reuerentie³⁹

40

Tsint dat / Da Nobis / creech scientie⁴⁰

 

Tsint dat / Placebo: was Aduocaet⁴¹

 

Tsint dat / Volo: ghaf Sententie⁴²

 

⁺ Tsint dat Pilatus was Apostaet⁴³

 

Tsint wast al quaet / sack ende saedt.^{40-42 en 44}

28 officie ambt.

29 malitie boosheid.

30 versworene trouwelozen of meinedigen; - wethouders magistraten of rechters.

31 compositie financiële schikking, t.w. het afkopen der strafvervolging door het betalen van een geldsom aan de schout (MNW op Composeren)

32 gorden Geen der bett. in MNW en WNT is hier rechtstreeks van toepassing; indien niet corrupt, dan wellicht: zich omringen met, als fig. toepassing van: zich omgeven (t.w. met een gordel).

33 ouer tschreue ghetorden over de schreef gegaan, hier: mis-, verkeerd gegaan.

34 kattijuen schooiers; - droeghen gedroegen.

35 vloeghen (praet. van vlaen, een vorm die volgens MNW IX, 573 niet voorkomt, maar hier dan voor de dag is gekomen) vilden.

37 op ... loeghen lachten om, uitlachten.

38 wroeghen een vervolging instellen of een verklaring afleggen.

39 Foortse geweld; - hadde reuerentie gerespecteerd werd.

40 Zie voor Da Nobis (= rapalje, hebzucht) mijn art. De Nobiskroeg in mythe en cultus in Volkskunde 1948, bl. 21 en mijn aang. art. in Tijdschr. 1951.

41 Placebo Vleierij.

42 Volo Willekeur.

+ N 1 v^o

43 Een door De Roovere t.w.v. het rijmschema aan het oorspronkelijke priamel toegevoegde regel; - Apostaet afvallig, hier trouweloos.

40-42 en 44 Deze regels vindt men letterlijk terug in Hs A, 2^e schutblad (Leuv. Bijdr. 4, 363) met één variant (de sententie) en enigszins gewijzigd ook in de bundel van Jakob de Hondt en Anth. Stalin (uitg. d. N. de Pauw Mnl. Ged. en Fragm. 2 (Gent 1914) bl. 340 (zie hierover mijn art. Da Nobis in Tijdschr. 1951 bl. 104 e.v.); r. 44 ook in een ‘vremde snede’ van Matthijs de Castelein Const v. Rhet. 224.

[p. 324]

⁺Van Houeerdye / nijdt ende ghierichede

By Houeerdye wordt menich man
Dies noydt schuldt gheensins ghewan²
Verdreuen ende iammerlijcke ontlijft
Ende Ghiericheyt die bedrijft⁴
Datmen nae onrechtuaerdich goedt moet pijnen /⁵
Dat rooft den Coopman vanden zijnen⁶
Daer alder wereldt ghewin by lach⁷
Doen hy in vreden te varene plach
Want hy den goeden tijdt op brachte⁹
Nijdt pijnt / hoemen een gheslachte¹⁰
Teghens anderen mach maecken onvriendt¹¹
Daer gheen onvriendtschap en is verdient
Van beyden zijden / noch noydt en wiste¹³
Nijdt die is moedere van allen twiste
Daer veel iammerhede by gheschiet
Dus is de wereldt int verdriedt
Ende seere gheplaecht met desen drien¹⁷
Die Godt in duechden wille voorsien.¹⁸

+ RW K 8 v^o

2 Die daaraan volstrekt onschuldig is.

4 Ghiericheyt hebzucht (avaritia); - bedrijft maakt.

5 pijnen streven.

6 rooft berooft; - vanden zijnen van het zijne (zijn bezit).

7 ghewin baat, nut, voordeel; - by lach van afhing.

9 Want hij zorgde voor de welvaart.

10 Nijdt kwaadstokerij als gevolg van afgunst (invidia).

11 onvriendt vijandig.

13 wiste het subject is elk der beide geslachten in de hoofdzin.

17 gheplaecht apo koinoe bij wereldt (r. 16) en Die (r. 18).

18 voorsien bijstaan, sterken.

⁺Van quade tonghen

O Schieloose Tonghe / smettelijck ledt¹
Wiens woorden scherper dan sweerden snijden
Die soe menich edelen sin besmet³
Met dijnen fenijne / ende brenght in lijden
Trecht Gods sal v vermalendijden⁵
Ghy besmet / men cant af wasschen nauwe⁶
Nochtans die wel bemerckt dijn strijden⁷
Ghy doet v seluen de meeste rauwe.⁸

+ RW J 3 v^o

1 schieloose onbezonnen; - smettelijck besmettend (vg. r. 3-4).

3 sin eig. geest, hier mens.

5 vermalendijden veroordelen, vervloeken.

6 men cant af wasschen nauwe Versta: zó dat men het nauwelijks ongedaan kan maken.

7 strijden ageren?

8 rauwe (zo ook in het Prinche; elders steeds gespeld rouwe) nadeel, smaad.

[p. 325]

 

O Sweerdt aen beyde zijden ghewet

10

Dat met eenen slaghe hem drie vermoort

 

Eerst coempt ghy selue in tsteruens net

 

En van wien ghy clapt / die doodt ghy voort¹²

 

Ghy doodt oock mede diet van v hoordt

 

Want ghy zaeyt nijdt / daer eerst was trouwe

15

Dus claer / diet wel ten gronde spoort¹⁵

 

Ghy doet v seluen de meeste rouwe.

 

 

 

Ende daer op neem ick mijn vermet¹⁷

 

By schriftueren diet doet verstaen

 

Int ledt / daer du braeckst Gods wet

20

Daer sulstu dijne pijne ontfaen

 

O nijdighe Tonghe hoe salt dan ghaen²¹

 

Met v / die doodt man ende vrouwe

 

Dijn pijne wordt eewich sonder waen

 

Ghy doet v seluen de meeste rouwe.

 

 

25

⁺ Al wordt yemandt ghedaelt of neder ghesedt²⁵

 

Ontschuldich wt eeren by dijnen dade

 

De goedtheyt Gods / helpt hem te bet

 

Ende selue ghebuert v schande en schade²⁸

 

Wee hem die lecht den steen van tquade

30

Daer andere by vallen in tsdrucx ghetouwe³⁰

 

Godt salt v heysschen / och wat te rade³¹

 

Ghy doet v seluen de meeste rouwe.

 

 

 

Waer was een nijdich / oydt deghelijck vet

 

Waer was een nijdich schoon van coluere

35

Waer was een nijdich oydt sonder dobblet³⁵

 

Waer was een nijdich goedt van natuere

 

Waer was een nijdich oydt sonder ghetruere

 

Waer was hy / waer is hy / daermen peys schouwe³⁸

 

Nieuwers / dies segh ick ter felder figuere³⁹

40

Ghy doet v seluen de meeste rouwe.

12 voort mede, ook.

15 Dus claer Dus is 't duidelijk; - diet indien men het; - spoort nagaat, overweegt.

17 vermet uitspraak, mening.

21 nijdighe afgunstige.

+ J 4 r^o

25 ghedaelt vernederd; - nederghesedt verlaagd? Of ontslagen?

28 ghebuert valt te beurt, ten deel.

30 ghetouwe hier zoveel als: toestand.

31 heysschen hier: rekenschap vragen? Of: er voor aanklagen?

35 dobblet De enige betekenis in MNW, t.w. zeker voornaam kledingstuk, past slecht (tenzij men met i.p.v. sonder leest): verband met dobbel(heit) valsheid, durf ik ook niet aan te nemen.

38 peys schouwe vrede ziet.

39 der felder figuere tot het afschuwelijke personage (t.w. de ‘Nijd’ of de ‘nijdige’).

[p. 326]

 

O vredighe hertkens fijn als Aghet⁴¹

 

Doet wel / en acht gheen quade tonghen

 

Schoudt die daedt / der blaemten trompet⁴³

 

Der lueghenen / wordt goedt raedt ghesonghen⁴⁴

45

Hy verdient vele die staet bedwonghen⁴⁵

 

Sprayet hy hem met Patientien dauwe⁴⁶

 

Clapt clappaerts vry / ick bens ontspronghen

 

Ghy doet v seluen de meeste rauwe.

41 Aghet git.

43 Schoudt schuwt; - blaemten schande.

44 wordt goedt raedt ghesonghen Het verband met het voorgaande (of volgende?) is niet duidelijk. Is de regel wellicht corrupt?

45 die staet bedwonghen die zich beheerst?

46 Sprayet hy hem indien hij zich besproeit.

⁺Refereyn

Ick worde met desen nieuwen Jaere¹
Alte vreempt een bedrijf gheware²
Daer my een vriendt heeft toe gheport^3
+ Dat is / ick en sie in diuersche schare
Nyemandt stille noch openbare
Soe doen dat hy ghepresen wordt
Tvolck is soe met archeden beghordt⁷
Alle dinck aensiende met quaden ooghen⁸
Ten can van quaetheden lanck noch cort⁹
De sonne int water haer schijn ghedooghen¹⁰

Men heet de gheestelijcke Ypocrijten¹¹
Men heet deuote lieden Heriten¹²
Men heet mestverckens de cloosterieren¹³
Men heet de priesters Symoniten¹⁴
Men heet de sobere splijtemijten¹⁵

+ RW J 4 r^o

1 Blijkens deze regel hebben we dus weer te doen met een Nieuwjaarsgedicht.

2 Alte vreempt een een zeer vreemd.

3 gheport opmerkzaam heeft gemaakt? Of toch: aangespoord (t.w. tot het schrijven van zijn gedicht)?

+ J 4 v^o

7 Het volk is zo vol (eig. ‘zwanger van’) boosheid.

8 quaden het tegengestelde van ‘goeden’ in Rethorycke op de hant te leerene r. 65 (zie aant. ald.).

9 lanck noch cort op generlei wijze.

10 Zie voor deze zegswijze, thans in de vorm: ‘De zon in het water kunnen zien schijnen’ Harreb. 2, bl. 507, Stoett Spreekw. ³ no. 2522.

11 Ypocrijten huichelaars.

12 Heriten ketters.

13 *cloosterier kloosterling (WNT VII, 2, 4287 kent het woord uit Van Vaernewijck Beroerl. Tijden I, 252).

14 Symoniten verkopers van geestelijke zaken.

15 sobere zuinige; - *splijtemijten gierigaards (de oudste plaats in WNT XIV, 2882 is een eeuw jonger).

[p. 327]

 

Men heet LeuerEedters de officieren¹⁶

 

Men heetse sot die duecht hanthieren

 

Men heetse vroom die quaetdoen pooghen¹⁸

 

Tvolck en can in gheender manieren

20

De sonne int water haer schijn ghedooghen.

 

 

 

De minste seydt vanden meesten quaet

 

De sondare voordert alle misdaet²²

 

De Leecke draecht de gheleerde nijdt²³

 

Wie niet ghelooft is inden raedt²⁴

25

Henlieden dunckt datment al qualijck braedt²⁵

 

Doch en kent hy selue vre noch tijdt²⁶

 

Dese tonghen zijn wel vermalendijdt²⁷

 

Die tsduuels ionghen dus queecken en zooghen

 

Sy en moghen alst blijckt ter werelt wijt

30

De sonne int water haer schijn ghedooghen.

 

 

 

Tvolck en can hem seluen niet ghelijden³¹

 

Tvolck doet tvolck op tonghen rijden³²

 

⁺ Tvolck en can noch coudt noch heedt verdraghen

 

Tvolck en wildt zijn ouerdaet niet vermijden³⁴

35

Tvolck is schimpich aen alle zijden³⁵

 

Tvolck en can van niemandt duecht ghewaghen³⁶

 

Tvolck vaert secreet met grooten vlaghen³⁷

 

Tvolck is vol lueghenen / men macht betooghen

 

Tvolck en can op vrienden en maghen

40

De sonne int water haer schijn ghedooghen.

 

 

 

Het heeft oydt quaedt gheweest ende noch // es⁴¹

 

Maer veel meerder nv tbedroch // es

 

Onder de menichte dant te zijne plach

 

De Jonghe wyen van noode noch zoch // es

16 LeuerEedters dieven (zie MNW i.v. en WNT VIII, 1, 1822); - officieren ambtenaren.

18 vroom flink.

22 voordert bevordert (of: begaat?).

23 draecht nijdt is afgunstig op.

24 Versta: de (stedelijke) raad bestaat - volgens de lasterpraat van het volk - uit ongelovigen? Of (fig.): de ongelovige heeft het voor het zeggen?

25 al qualijck braedt alles verkeerd doet.

26 Maar hij weet zelf van toeten noch blazen, of: waar hij staat (of staan moet), hij houdt zelf geen maat?

27 tonghen t.w. van de kwaadsprekers.

31 ghelijden dulden, uitstaan.

32 op tonghen rijden over de tong gaan (WNT XIII, 206).

+ J 5 r^o

34 ouerdaet verkeerdheid.

35 schimpich geneigd te smaden, te honen.

36 duecht ghewaghen iets goeds zeggen.

37 vaert secreet Versta: vaert-et- secreet verafschuwt het geheim, de geheimhouding (t.w. van een anders fouten en gebreken)? met grooten vlaghen zeer (of: varen = navigare en secreet corrupt?).

41 oydt altijd.

[p. 328]

45

Steeckt teghens doude / dwelck eenen troch // es

 

Daer nyemandt goet deech in kneden mach

 

Ten leeft nv nyemandt op desen dach

 

De nijders en pijnen zijn eere om booghen⁴⁸

 

Tvolck en can in gheen ghesach⁴⁹

50

De sonne int water haer schijn ghedooghen.

 

 

 

Maer lieue vrienden de ruste mint

 

Acht op clappaerts niet een twint

 

Die wel doet en derf niet omme sien⁵³

 

Maer die hem seluen luttel onderwint⁵⁴

55

Met yemande / ick hope hy ruste vindt

 

Want vele bewinden doet ruste vlien⁵⁶

 

Dit nieuwe Jaer laete Godt gheschien

 

Dat alle verdriet moet wte drooghen⁵⁸

 

Ende elcken die gheerne in dit Engien⁵⁹

60

De sonne int water haer schijn ghedooghen.

48 pijnen trachten te; - booghen neerhalen.

49 ghesach? oordeel, uitspraak, mening? (Dit zou de oudste betekenis van het woord zijn geweest volgens WNT IV, 2152; in dat geval verwant met of gelijk aan de bet. II: uitspraak, oordeel, gezegde, woord (ald. 2156); in gheen ghesach wekt de indruk ‘geenszins’, ‘in geen geval’ te betekenen, maar wat is dan ghesach? Toestand, situatie misschien? Die betekenis zou passen voor ghesach in het refrein beg. Noydt binnen gedencken van mans en wijuen r. 14.

53 derf behoeft.

54 onderwint inlaat.

56 bewinden ondernemen, zich inlaten, bemoeien.

58 moet moge.

59 elcken Versta: (God late) ieder? Zo ja, dan schrappe men het volgende die; of Ende elcken die en in het bijzonder (t.w. het verdriet doen ophouden) voor ieder die.

⁺Refereyn

Alle dinck en is maer een ghewuente
Ghewuente doet veel dincx zijn te binnen²
Maer gewuente / coemt niet altoos te puente³
Al wil elck zijn ghewuente beghinnen
Ghewuente die maeckt wel abel sinnen⁵

+ RW E 1 r^o

2 te binnen zijn eig. op de hoogte, van iets overtuigd zijn; is hier bedoeld, dat gewoonte maakt, dat men op de duur van de rechtmatigheid (van een gebruik) overtuigd raakt (gewoonte wordt immers recht!).

3 Hs. A: altoos niet verdient de voorkeur; - te puente te pas (coemt te puente is nuttig of: betaamt).

5 abel bekwaam.

[p. 329]

 

Jae daer tbegrijp / naer aert wil vlieghen⁶

 

Sulck streckt om clappen al zijn vinnen

 

Maer die veel clapt / die moet veel lieghen.

 

 

 

Een wandelaer die in pelgrimagie gaet

10

Hoe verder bewandelt / hoe bat beweecht¹⁰

 

Wat mensche die nae sciencie staet¹¹

 

Ghewuente van als gheuroeden seeght¹²

 

Wel te spreken / niet al te qualick en leeght¹³

 

⁺ Maer men mach wel tkindt te veel wieghen¹⁴

15

Tis een oudt woordt datmen tsegghene pleeght

 

Maer die veel clapt die moet veel lieghen.

 

 

 

Die vele clapt / clapt dickwils tontije

 

Ten zijn oock al Euangelien niet¹⁸

 

Alsulcke clappaerts stel ick bezije

20

En achte haer woordt / oft wint als riet²⁰

 

Veel claps al niet dan lueghenen bediet

 

Haer schoone woorden meynen al bedrieghen²²

 

Hier prijsen / daer blameren / dats haer liedt

 

Dus die veel clapt / moet veel lieghen.²⁴

6 naer aert = naer den aert zoals het hoort, op passende wijze? - vlieghen eig. zich snel bewegen, verbreiden; - streckt al zijn vinnen doet wat hij kan; zie voor vinnen (eig. ledematen en dan ook: vermogen) en de zegsw. sijn vinnen (uyt)strecken Erné Twee spelen bl. 87, aant. op Grote Hel 322.

10 verder Lees met A meer; - bewandelt bereisd; - beweecht vastberaden.

11 Wat ... die welk.

12 Gewoonte maakt in alles wijs, geeft in alles het juiste inzicht? Zo ja, dan vergelijke men voor gheuroeden segghen wvl. wijs zeggen wijsmaken, doen verstaan (De Bo op Wijs); volkomen gelijk zijn beide constructies echter niet: wijs is adj., ghevroeden subst., of eig. gesubstant. inf.

13 leeght is, staat.

+ E 1 v^o

14 De red. van A Maer men mach te vele een kint wel wieghen verdient de voorkeur.

18 Vg. ‘Zijn woord is geen evangelie’ (Stoett Spreekw.³ no. 520); met De Roovere stemt vrijwel woordelijk overeen Die Rose 11405: ‘En sijn niet ewangelien al dat men segt’; de lezing van A Ook en zynt al evangelien niet lijkt aantrekkelijker dan die van RW.

20 oft wint als Lees met A als wint oft.

22 De red. van A verdient de voorkeur: Huer schoon samblant (= zich voordoen) meent altoos bedrieghen.

24 Dus Lees (t.w.v. de gelijkvormigheid van de stok) Maer? Variatie in de stok is echter ook mogelijk, in elk geval heeft str. 5 blijkens de overeenstemming tussen RW en A Soe i.p.v. Maer; - moet Lees die moet.

[p. 330]

25

Clappaerts die moeten luyde oft stille

 

Quaet clappen / al soudt haer selfs quaet wesen

 

Thooft legghense op schoudere / laet clappen dat wille²⁷

 

Bol wt bol in / van dien van desen²⁸

 

Ghewuente is iuyste in sulck gheresen²⁹

30

Rechts soe opt vleesch hen voeghen de vlieghen

 

Dus blijf ick by dwoordt als eerst ghelesen

 

Soe wie veel clapt / die moet veel lieghen.

 

 

 

Prinche alst al gheseydt ende al ghesonghen is

 

Qualijck gheschepen / doet qualijck drieghen³⁴

35

Niet datter yemant toe bedwonghen is³⁵

 

Maer die veel clapt / die moet veel lieghen.

27 Thooft legghense op schoudere t.w. om goed te kunnen roddelen? De zegswijze blijft mij duister, ondanks de parallellen, t.w. Gem. Duytsche Spreckw. Civ^v: ‘Het is een ootmoedich schalck, Hy can thoeft op die scholderen legghen’, Jan van den Berghe, Refereyn Hantwaerpen int zotte r. 30-1 (uitg. C. Kruyskamp bl. 51):

En qwalick connen zy verlossijnghe cryghen,
Dus laten zy thooft op de schauder hanghen,

Refreinen van Jan van Doesborch (uitg. C. Kruyskamp I, bl. 265):

Clopsusters, baghijnen, oude concubijnen
Die geestelic schinen dragende tschouwer op thoot,

Tafelspel van Heymelick lijden r. 269 e.v. (uitg. d. E. Ellerbroek-Fortuin Amsterdamse Rederijkersspelen in de zestiende eeuw (Gron.-Bat. 1937) bl. 190):

Wel sijnder bedroghen doort uutwendich schijn.
Sij aencommen ons soo fijn, // t'hooft hanghende op de schouweren pleyn,
Als recht quansuys: wij sijn so cuysch, so reyn ...

waaruit slechts schijnt te volgen, dat we hier met de stereotype houding van een hypocriet te doen hebben; - laet clappen dat wille De red. van A tclapt dat wille verdient de voorkeur.

28 Bol wt bol in Versta: het ene hoofd uit het andere in.

29 gheresen gegroeid, toegenomen.

34 gheschepen geknipt; - drieghen rijgen.

35 bedwonghen gedwongen?

[p. 331]

⁺Wie is die nv ter werelt leeft

Wie is die nv ter werelt leeft
Die den anderen exempele gheeft
Tot duechdelijcke goeden³
Tvolck van nijdicheden beeft⁴
Ende in archeden seere sneeft⁵
Loopende in grooter aermoeden⁶
Dat doet Godt weet⁷
Dat deen blinde den anderen leedt.

Godt heeft ons nochtans soe vercoren
Dat nyemant soe blindt en is gheboren
In hem is redelijck sien gheprent¹¹
Maer lacen wy aerme sondighe doren¹²
Wy doen soe opene des Esels ooren^13
+ Dat wterste licht / dlicht binnen verblendt¹⁴
De Herders zijn metten wolf bekendt¹⁵
Dus duncket my
Dat deen blinde danders leydtsman sy.

Sy die ons daghelijcx dwerck oorconden¹⁸
Dat ons gheschien sal loon van sonden
Ons segghende vander helscher pijne
Wy sien als leden is haer vermonden²¹
Sy zijn dickent wten weghe vonden²²
Wat acht ick dan op haer doctrijne²³
Sy zijn ongheloouich in desen schijne²⁴
Dus leedt voorwaer
Deen blinde den anderen in pijne swaer.

+ RW J 2 r^o

3 goeden goede daden?

4 nijdicheden afgunst.

5 archeden boosheid; - sneeft zich bezondigt.

6 aermoeden ellende (hier zal wel paupertas bedoeld zijn en niet aermoede = arre moede, toorn, drift?).

7 doet maakt.

11 In hem of in hem, dat in hem niet.

12 doren dwazen.

13 Zie voor de ezel als symbool van dwaasheid en zonde mijn opmerkingen in Jaarboek van De Fonteine 1946/'47 bl. 133.

+ J 2 v^o

14 Dat dat het; - wterste uitwendig.

15 bekendt bevriend?

18 dwerck de werkelijkheid, het feit? - oorconden verkondigen.

21 leden afgelopen; - vermonden spreken, preken.

22 Hoofdzin- i.p.v. bijzinconstructie; - wten weghe eig. van de weg af, dus verdoold, afgedwaald (in zedelijke zin).

23 acht op geef om; - doctrijne leer.

24 ongheloouich ongeloofwaardig; - in desen schijne zo als ze zich tonen (zo als hun handelen, hun leven bewijst).

[p. 332]

 

Dus segghen de Heeren vander kercken

 

Volcht onse woorden / niet onse wercken²⁸

 

Want elck moet zijn werck seluer draghen

30

Sy vlieghen al met doode vlercken³⁰

 

Godt sprack / leeft soe datmen mach mercken

 

Duecht ende goedt exempel behaghen³²

 

Waert soe / wy ghinghen vry van plaghen

 

Maer als ick can ghapen³⁴

35

Blindt zijn de herders / blindt zijn de schapen.

 

 

 

Wy sien noch daghelijcx groot en smal³⁶

 

Oude sotten sonder ghetal³⁷

 

Tot alder dwaesheydt vaste ghehecht³⁸

 

Nochtans soe willen sy ouer al

40

Dat elck kindt anders leuen sal

 

Dan sy exemple tooghen recht⁴¹

 

De vadre als blindt de mate leght⁴²

 

⁺ Tkindt dat dit siet

 

Volcht blindt / den blindenen tot int verdriedt.⁴⁴

 

 

45

Een Abt zijnde in een Religioen⁴⁵

 

Is hy ghestadich int misdoen

 

Sijn Monnicken dwinghen hem veel te min⁴⁷

 

Onghelijck houdt / som drooch som groen⁴⁸

 

Tdrooch hout / heeft eerst toccusoen⁴⁹

50

Om bernen / dit gheeft natuere bekin⁵⁰

 

Tsghelijcx is nv des menschens sin

 

Elck volcht nv dit

 

Blinde / den blinden leydt inden pit.

28 Het bekende argument, sinds het eerste serieuze ketter-offensief in de 12^e eeuw in koers, ook aan Van Maerlant bekend en opnieuw in de strijd tegen de Reformatie gehanteerd (o.a. door Anna Bijns).

30 doode krachteloze.

32 behaghen Versta bejaghen? Behaghen = bejaghen ook bij Everaert Maria Hoedeken 401 (uitg. Muller en Scharpé bl. 18) en Antw. Spelen Hh i^r; vg. mijn Lexicol. Kantt. in Tijdschr. 71 (1953) bl. 191 e.v.

34 ghapen hier wel =zien.

36 groot en smal overal.

37 sonder ghetal talloze.

38 ghehecht geneigd.

41 exemple voorbeeld; - tooghen tonen, geven.

42 de mate leght de norm aangeeft, het voorbeeld geeft.

+ J 3 r^o

44 blindenen dittografie, lees: blinden.

45 Religioen klooster(orde).

47 dwinghen hem bedwingen, beheersen zich; - veel te min veel minder nog.

48 Onghelijck etc., versta: van ongelijk hout, enz., of: indien het hout ongelijk is, enz.; - som - som deels - deels.

49 toccusoen de gelegenheid.

50 dit gheeft natuere bekin dat leert de natuur.

[p. 333]

 

Een neempt keerssen vol zijn handt

55

Steectse aen een bernende keersse inden brant^54-5

 

Sy sullen stappans licht ontfaen⁵⁶

 

Tsghelijcx wordt hier / ende in elck Landt⁵⁷

 

Waere elcx anders duechdelijck onderstant⁵⁸

 

In wercken / elck soude wel vierich staen

60

Elck wilt met woorden doen vermaen⁶⁰

 

En niet met daden

 

Dus blijft den volgher blindt / en in schaden.

 

 

 

De gheleerde en volcht zijn leeringhe niet

 

De ghehoude zijnder belooften vliedt⁶⁴

65

Doude toocht cleyn exempel van baten⁶⁵

 

Alsmen alle tvolck wel ouersiet

 

Soe ghatet blindelijck sonder bediedt⁶⁷

 

Suckelende in alle verwerrende straten

 

Nu bidden wy Gode dat hy ons wilt laten

70

Sijn gratie ghebruycken

 

Dat wy al in tijdts ons ooghen ontluycken.

54-5 Versta: indien, wanneer iemand een handvol kaarsen neemt en die aansteekt aan een brandende kaars, dan enz.

56 stappans terstond.

57 Tsghelijcx hetzelfde; - wordt zou gebeuren.

58 Indien de een de ander ter dege zou helpen.

60 doen vermaen leren.

64 ghehoude gehuwde.

65 van baten nuttig.

67 sonder bediedt zonder voorschrift, zonder leiding.

⁺Refereyn

Noydt binnen gedencken van mans en wijuen /¹
En sachmen de quade soe seere beclijuen²
Noch soe gheweldich als nv ter stondt³
Niet dan bloedt storten / verfoortsen / kijuen⁴
Excessen onredelijck bedrijuen⁵
Dits nv den ghanck ter wereldt rondt⁶
Elck soeckt practijcke / list ende vondt⁷
Om anderen dooden / verdouwen / Eeten⁸
Tsvolcx ouerdaet is sonder grondt⁹
Het Oordeel Gods is al vergheten.

+ RW K 6 r^o

1 binnen gedencken zover de heugenis reikt.

2 beclijuen gedijen, in welvaart toenemen.

3 gheweldich machtig.

4 *verfoortsen geweld bedrijven (zie Rhet. Gloss. op Foortsen).

5 *Excessen buitensporigheden (niet in MNW en WNT; Hwb.: gewelddadigheid).

6 ter wereldt rondt over de gehele wereld.

7 practijcke kunstgrepen.

8 verdouwen verdrukken, dooddrukken.

9 ouerdaet misdaad; - sonder grondt onpeilbaar, onzegbaar (groot).

[p. 334]

 

Wie wat ghelooft is / oft yet vermach¹¹

 

En biedt den anderen goeden dag¹²

 

Dat onder hem is / maeckt hy serf¹³

 

Elck steldt den anderen int ghesach¹⁴

15

Dat hy betaelt voor hem tghelach

 

⁺ Hoet is donschuldighe ghelt den kerf¹⁶

 

Al soudemen bannen seuen werf¹⁷

 

Hy moet versoenen alle de zijdsmeten¹⁸

 

Tvolck is broosscher dan een scherf

20

Het Oordeel Gods is al vergheten.

 

 

 

Elck vonnist anderen lacen o wy²¹

 

Van dies sulck selue beschuldich sy²²

 

Elck corrigeert anders missedt²³

 

Maer lacen wat spreeck ick veel op dy

25

Tmeeste ghebreck vindick aen my

 

Ick ben wtnemende seere besmedt

 

Van bouen tot ondere en is gheen wit

 

Waer ick my keere ick vinde neten²⁸

 

De blinden den blinden leydt inden pit

30

Het Oordeel gods is al vergheten.

 

 

 

Prinche Godt heeft om ons een oordeel leden³¹

 

Godt heeft om ons ghestreckt zijn leden³²

 

Godt heeft voor ons betaelt de schult

 

Wy en hebbent hem niet ghebeden³⁴

35

Ist daeromme quijte / Neent inder waerheden³⁵

 

Schriftuere wordt anders claer vervult³⁶

 

Ten baet looftuyten soe tcatken rult³⁷

 

Alsoe elck leeft soe wordt hy ghemeten³⁸

 

Elck pijnt om plucken dus onghedrult³⁹

40

Het Oordeel Gods is al vergheten.

11 ghelooft is gezag bezit.

12 groet de anderen niet.

13 serf dienstbaar, (van hem) afhankelijk.

14 ghesach toestand, situatie? (Zie de aant. bij het refrein beg. Ick worde met desen nieuwen Jaere r. 49).

+ K 6 v^o

16 ghelt den kerf moet er voor opdraaien.

17 Al soudemen Al zou men hem.

18 *zijdsmeten slagen van terzijde toegebracht.

21 o wy o wee.

22 Van dies waaraan; - sulck menigeen; - beschuldich schuldig.

23 missedt gebrek.

28 neten hier fig.: gebreken.

31 leden ondergaan.

32 t.w. aan het kruis.

34 ghebeden (er om) gevraagd.

35 quite vereffend, klaar, gedaan.

36 anders Versta: in tegenovergestelde vorm.

37 *rult krolt of spint (in WNT alleen bekend uit recente Zuidned. bron).

38 ghemeten geoordeeld.

39 plucken t.w. de ander; - *onghedrult zonder gekscheren.

[p. 335]

⁺Andere ghedicht.

Die Heeren die hooghe peerden rijden
Moghen hen seluen wel verblijden
Dat sy ter wereldt oyt ghequamen
Hem moeten buyghen aen allen zijden^4
+ Ende obedieren altoos in tijden⁵
Groot ende cleyne diuersch van namen⁶
Tis recht / de duecht van haerlieder lichamen⁷
Naer experientie van haerlieder leuen⁸
Teeckent haer wt / als roosen wt bramen⁹
Liech ick / dat wil my Godt vergheuen.¹⁰

Bouen andere gaet haer scientie
Sy wercken rechts naer conscientie¹²
Haer doen is milde / en vol charitaten¹³
Waerdich zijnse alder reuerentie¹⁴
Want sy doen daghelijcx diligentie¹⁵
Om sustineren aerme huysghesaten¹⁶
Voordeel / ghewin / ende alle raten¹⁷
Doen si vreempde als haerlieder neuen¹⁸
Ghiften van looftuyters / sy puer haten
Liech ick / dat wil my Godt vergheuen.

Haer leuen is een religioen²¹
Sy en moghen soe haestelijck niet misdoen
Als braemhouwers / deluers / slauen²³
Keerels die draghen ghelapte schoen
Die moetent winnen op elck saeysoen^24-2525
Daer sy mede leuen als grauen
Soe haerlieder peerden hooghe drauen
Soe zijnse met gode hoochst verheuen²⁸
Niemant salich dan rijcke van hauen
Liech ick / dat wil my Godt vergheuen.

+ RW E 1 v^o

4 Hem voor hen; - aen allen zijden overal.

+ E 2 r^o

5 altoos in tijden (= te allen tijde?), altijd?

6 Groot ende cleyne iedereen.

7 lichamen personen?

8 Zoals hun leven bewijst.

9 Teeckent haer wt onderscheidt hen; - bramen dorens.

10 wil moge.

12 rechts naer geheel volgens (hun).

13 charitaten christelijke naastenliefde.

14 reuerentie eerbied.

15 doen diligentie betonen zich ijverig, doen hun best.

16 sustineren ondersteunen; - huysghesaten (= huys(ge)sitten) huiszittende armen; voor (ghe)sate (in samenstelling met huys niet elders aangetroffen) vg. borch- lantsate enz.

17 rate evenredig (aan)deel.

18 als versta: evengoed als; - neuen vrienden.

21 religioen eig.: kloosterleven, dus: streng leven?

23 *braemhouwers (niet in MNW en WNT) (bramen = doornstruiken) kappers.

24-25 Men lette op de felle sociale satire; de dichter valt er bij uit zijn rol: de ironie maakt plaats voor de directe aanklacht.

25 winnen verdienen; - op elck saeysoen altijd (en overal).

28 met bij.

[p. 336]

 

Aarons kinderen dat heylihge zaedt³¹

 

Dat is der priestelijcker staet³²

 

Gheeft goet exemple groot metten cleenen³³

 

⁺ Niet propers en heeft Monninck noch Prelaet³⁴

35

Tisser al aerm van gheeste hoe datter gaet³⁵

 

Gheen symonie en is in eenen³⁶

 

Aflaet ende gratien si verleenen³⁷

 

Door Godt / alsoot Godt heeft ghegheuen³⁸

 

Sonder ghifte van groote oft van ghemeenen³⁹

40

Liegh ick dat wil my Godt vergheuen.

 

 

 

Sy hebben van Gode auctoriteyt

 

Ouer de schapen / iae rondt wt gheseydt

 

Om scheeren om vloyen / som ducht ick om eten⁴³

 

Sy kennen alle sondich pleyt⁴⁴

45

Dat weet dalmoghende triniteyt

 

In Gods stede zijn sy gheseten

 

Wat sy misdoen / si zijnt diet weten

 

Te beteren / claer vinden zijt beschreuen⁴⁸

 

Tis quaet in haerlieder stock ghebeten⁴⁹

50

Liegh ick dat wil my Godt vergheuen.

 

 

 

Wethouders / Balious / ende tsheeren cnapen⁵¹

 

Al gherechtich / gheen wt om rapen⁵²

 

Fraudeleuse cooplieden / een woordt een duyst⁵³

31 Aarons kinderen de priesters (vg. de aant. bij het Lof van de Priesterlijcke staet).

32 der priestelijcker (lees priesterlijcker) staet Is de genitief te verklaren uit onlogische afhankelijkheid van r. 31? We hebben hier toch geen gen. qualitatis bij is? Of moeten we lezen die priesterlijcke staet?

33 groot metten cleenen in alle opzichten (zie voor deze en dergelijke stoplappige formules Erné Twee spelen bl. 64).

+ E 2 v^o

34 propers eigens, t.w. eigen bezit, geld; - Monninck Zie voor deze vorm de aant. bij Refereyn beg. Siedy eylaes de duecht alomme veriaecht r. 15.

35 aerm van gheeste een toespeling op Matth. 5, 3; - datter Versta: datteter.

36 symonie betaling (hier de zonde, ja ketterij van het zich laten betalen of vergoeden) voor geestelijke zaken (ambten, bedieningen, sacramenten, aflaat, enz.).

37 gratien geestelijke gunsten.

38 Door Godt gratis; - alsoot Godt heeft ghegheuen vg. Matth. 10, 8: Gij hebt het om niet ontvangen, geeft het om niet.

39 ghemeenen gewone mensen.

43 *vloyen hier reeds in fig. bet.: geld aftroggelen, afpersen, vg. Kil., Vloyen Scrinium siue marsupium alicuius compilare, suppilare, monticulari.

44 pleyt list, kunstgreep? Zo ja, dan heeft de dichter opnieuw de ironie verwisseld voor de directe aanklacht.

48 claer vinden zijt beschreuen t.w. in de bijbel?

49 in haerlieder stock ghebeten hen iets te verwijten?

51 Wethouders magistraten (leden van de ‘wet’) of rechters; - cnapen dienaren.

52 rapen bijeenschrapen.

53 duyst Volgens 't Hoog (bl. 92) = duizend; een woordt een duyst zou dan betekenen: ‘één woord is zoveel waard als duizend’. Zelf denk ik liever aan duyst = kaf. De ironie van de rest van deze strofe blijft dan bewaard en de betekenis wordt: ‘Fraudeleuse cooplieden’ is maar een woord, een kaf(je), (pluisje), m.a.w. die bestaan niet. Een bezwaar blijft, dat duyst in deze bet. niet voorkomt in MNW en in WNT slechts bekend is uit Kil. en N. Nederl. bronnen.

[p. 337]

 

Taelmans en lieghen niet / voor dat si gapen⁵⁴

55

Sy spreken voor donnoosele schapen

 

Om hebben en sluyten si niet den vuyst

 

Mate / ghewichte / valt effene gheiuyst⁵⁷

 

In gheen ambacht is looshede beseuen⁵⁸

 

Den ghierighen tol / is al versluyst⁵⁹

60

Liegh ick dat wil my Godt vergheuen.

 

 

 

Clercken / Pensionarisen / verthoonders⁶¹

 

Voorwaer gheseydt / en zijn gheen hoonders⁶²

 

⁺ Haer eloquentie is Rethorijcke⁶³

 

Sy lieden en spreken voor gheen loonders⁶⁴

65

Van daghe te daghe vinden si wat schoonders

 

Voor het ghemeente by goeder practijcke

 

Haerlieder relaes blijckt int auctentijcke⁶⁷

 

Alle nieuwichede die wordter mede verdreuen

 

Oudt Recht vseertmen in alle wijcken⁶⁹

70

Liegh ick dat wil my Godt vergheuen.

 

 

 

Woeckeraers / Wisselaers ende vercoopers⁷¹

 

Sijn Gods discipelen ende achterloopers⁷²

 

Sy doen alsoe Dapostelen daden

 

Van gheltsacken zijn si gheen hoopers

75

Sy maken santen van roouers / stroopers

 

Die onberaden zijn / connense beraden⁷⁶

 

Elcken ontdoen si kisten en laden

 

Jae daer henlieden mach croix aencleuen⁷⁸

 

.........................

80

Liegh ick dat wil my Godt vergheuen.

54 Taelmans advocaten; - gapen de mond opendoen om te gaan spreken.

57 gheiuyst geijkt.

58 looshede boosheid.

59 versluyst gesloten (deze bet. niet in MNW, maar nog wvl., vg. De Bo).

61 Clercken secretarissen; - Pensionaris stedelijk juridisch ambtenaar; - verthoonders Uit het verband blijkt, dat er een stedelijke functionaris bedoeld is belast met wetgeving of rechtspraak.

62 hoonders bedriegers (zie voor de epenthetische d in verthoonders en hoonders Franck² par. 116, 1, S. 103).

+ E 3 r^o

63 Rethorijcke conform de kunst der welsprekendheid (t.w. als een der ‘vrije kunsten’) of (hier liever:) de kunst der rederijkers.

64 loonders beloners.

67 *relaes hier = mnl. relatie rapport, verslag; of bekendmaking? (Kil. relaes oratio, sermo, narratio; relatio, relatus, renunciatio) Uit het verband zou men concluderen tot bekendmaking in de zin van verordening. Of wellicht: (periodiek) rapport? - int auctentijcke eig. betrouwbaar, echt (hier in de zin van degelijk?).

69 useert past toe; - in alle wijcken eig. overal, hier: altijd of in elk opzicht.

71 wisselaers bankiers.

72 *achterloopers navolgers? Of = dienaren, vg. De Bo i.v. (geen van beide bett. in MNW en WNT).

76 onberaden zijn er ongelukkig aan toe zijn; - beraden helpen.

78 Ja, waar het hun winst kan opleveren, waar ze er voordeel in zien; croix = croos uit ofr. crois (hier met de (quasi-?) franse x?); achter deze regel veronderstelt het rijmschema en het regeltal der andere strofen nog een regel op -aden; r. 78 zal dus de bijzin zijn geweest van de hoofdzin in de volgende, weggevallen regel.

[p. 338]

 

Tappers / Brouwers / Wijntaueniers⁸¹

 

Sijn alsoe heylich als Reguliers⁸²

 

Sy gheuen den volcke ghetemperden dranck⁸³

 

Sy vreesen dat dronckaerts cranck bestiers⁸⁴

85

Vander cracht des wijns oft biers

 

Vallen mochten vander banck

 

Of vechten / sy duchten voor ondanck⁸⁷

 

Hen gaet soe nae der lieden sneuen⁸⁸

 

Sy maken wijn / bier / wt duechden cranck⁸⁹

90

Liegh ick dat wil my Godt vergheuen.

 

Prinche.

 

Hoe soude tvolck ter wereldt wel gheuaren

 

Tvolck leeft ofter hemel noch helle en waren

 

⁺ Wie ist die anderen biedt ghelijck⁹³

 

Hoe hoogher op dJaer hoe argher maren⁹⁴

95

Niemandt en wil den anderen sparen⁹⁵

 

Charitate en trouwe zijn elck een lijck⁹⁶

 

Deene steeckt den anderen inden dijck⁹⁷

 

Diet al voorpeyst / therte mach hem beuen⁹⁸

 

Niemant leeft wel / hy en is schadt rijck

100

Liegh ick dat wil my Godt vergheuen.

81 Wijntaueniers wijnschenkers.

82 Reguliers ordelingen.

83 ghetempert gemengd (t.w. met water), dus: verslapt.

84 cranck bestiers van twijfelachtige, bedenkelijke leefwijze; cranck bestier was de naam van de rederijkerskamer te Poperinge, cranckbestiers idem te Gistel (aldaar en te Oudenburg was cranck bestier ook het devies); we mogen er zoal niet een samenstelling, dan toch een koppeling in zien (niet in MNW en WNT). Is cranck bestiers hier gebruikt als bijstelling? Of als gen. qualitatis (maar die werd alleen praedicatief gebruikt)?

87 ondanck onaangename gevolgen.

88 gaet na gaat ter harte.

89 wt duechden uit deugdzaamheid, uit zedelijke overwegingen; - cranck slecht (van kwaliteit).

+ E 3 v^o

93 biedt ghelijck het zijne geeft, geeft wat hem toekomt? of: blijk geeft (t.w. van zijn geloof aan hemel of hel, door zedelijke handelingen); ghelijck bieden is blijkbaar een zegswijze geweest.

94 argher kwader; - maren tijdingen; de zegswijze Hoe hoogher .. etc. wil vermoedelijk zeggen: hoe ouder (zij zijn), hoe slechter.

95 Deze klacht is van alle tijden, vg. o.a. Voluspá 45, 11-12; ‘geen enkel mens zal den ander sparen’.

96 Charitate liefde.

97 steeckt inden dijck duwt in het water, het moeras? (Zie MNW op Dijc i.d. bet. 2) en De Bo i.v.: wvl. gracht).

98 voorpeyst overdenkt.

[p. 339]

⁺Refereyn

Twas eens iaers goet // ten dooch nv niet¹
Tvolck hadde moet // theeft nv verdriet²
Thadde ghelts behoet // nv min dan yet³
Wien vruecht aenstoet // sanck doen een liedt
Wie dat nv doet // tvolck hem besiet
Al waert een schu // dus commet by⁶
Dat vruecht dus seere verdonckert sy.

Tvolck was eens moy // gherust ghepaeyt⁸
Theeft nv den roy // gram ende ontnaeyt⁹
Tstaet al op ghoy // ick en weet hoet draeyt¹⁰
Elck speelt nv schoy // dus ist ghesaeyt¹¹
Vruecht midts den toy // en niemant haet¹²
Ghenoechte// ende dus commet by
Dat vruecht dus seere verdonckert sy.

Tvolck was ghestelt / tis nv confuys¹⁵
Alsonder ghelt // ende sonder cruys^16
+ Al bijsteruelt // daer is graen noch gruys¹⁷
Tprofijts ghewelt / dats nv van huys¹⁸
Wie nv meest relt // ende maeckt abuys¹⁹
Die is gheEert // dus commet by
Dat vruecht dus seere verdonckert sy.

Princersse fier // ende Prinche fijn
Nv drinckense bier // die droncken wijn
Daer ende hier // tswaermoedich schijn²⁴
Bat rengneert schier // op elck termijn
Dan tvrolijck bestier // dus commet by
Dat vruecht dus seere verdonckert sy.

+ RW G 6 v^o

1 eens iaers eertijds.

2 moet vertrouwen? Of blijkens het verband hier: vreugde?

3 Thadde ghelts behoet het beschikte over geld, vg. Oudvl. Lied. en Ged. (aang. in MNW i.v.): In hebbe gheen ghelt in mijn behoet.

6 schu vogelverschrikker; - commet by komt het.

8 moy fraai gekleed.

9 roy ellende, meer bepaald: armoede. Zie Tijdschr. 68 (1951) bl. 298 e.v.; - ontnaeyt hier blijkbaar: haveloos (als gevolg van slordigheid, t.w. het niet onderhouden van de kleding).

10 Tstaet al op ghoy blijkbaar: alles, iedereen bedelt of leeft van bedelarij; vg. mnl. om goy gaen bedelen.

11 speelt schoy zwerft rond (en bedelt?); schoy spelen ook bij Lawet Verlooren Zoone I, 858.

12 midts Lees mist? - haet Lees t.w.v. het rijm haeyt verdraagt, kan uitstaan.

15 ghestelt welgesteld? - confuys van alles verstoken.

16 sonder ghelt ende sonder cruys Vg. mnl. cruys no munte geen cent.

+ G 7 r^o

17 Al alles; - bijstervelt ellende, narigheid.

18 Tprofijts ghewelt eig.: de beschikking over profijt.

19 relt drukte maakt; - maeckt abuys bedriegt? Of ook (sterker dan relt): te keer gaat, kabaal maakt?

24 tswaermoedich schijn de melancholie.

[p. 340]

⁺Balade

Men vint veel lieden van vreemder condicie
Die haestighe wet ende snelle iusticie
Doen metter tonghe / ende sonder aduijs³
Elck vindt neten in des anders officie⁴
Maer niemandt oordeelt zijns selfs malitie⁵
Tvolck gheeft hem seluen meest den prijs^6
+ Maer den oppersten Heere int Paradijs
Hoe hy gheen vonnisse noch en gheeft⁸
Hy kennet al sot ende wijs
Dat op zijn tonghe een coren heeft.¹⁰

Die meest ghebruycken Gods beneficie¹¹
Doen vreemde goden meest sacrificie¹²
Ende gheuen van duechden cleyn bewijs
Daer toe behoort des volcx punitie¹⁴
Vergheuen sy midts compositie¹⁵
Die trecht maeckt broosschere dan verrot ys
Meest al dat sit op Salomons Lijs¹⁷
Is onghans daer de doodt aencleeft¹⁸
Certeyn Godt kent ionck ende grijs
Dat op zijn tonghe een coren heeft.

Heere Godt salt draghen gheen preiudicie²¹
Pracktijcken ende ghiften expeditie²²
dat recht sal bloeyen als een rijs
Blauwe glosen / loose treken / schalcke positie²⁴
Appel / Copye / tvonnissen obitie²⁵

+ RW L 4 r^o

3 sonder aduijs ondoordacht.

4 neten gebreken (Het fig. gebruik ook in het refrein beg. Noydt binnen gedencken van mans en wijuen r. 28); - officie ambt of dienst.

5 malitie boosheid.

6 hem zich.

+ L 4 v^o

8 Hoe hy ofschoon hij; - gheen noch nog geen.

10 Die niet zuiver op de graat is, waar een smet aan kleeft (WNT VII, 2, 5606 citeert Goedthals in Meyer Spreuken en Van Vaernewijck Ber. T. 1, 221).

11 Blijkens het verband zijn de rechters bedoeld.

12 ‘Vreemde goden offeren’ is een bekende bijbelse uitdrukking voor zondigen.

14 Achter behoort denke men zich een dubbele punt; - punitie straf.

15 midts compositie door middel van een (financiële) schikking.

17 Meest al het merendeel, de meesten; - Lijs bank, zitbank (versta: op Salomo's rechterstoel) dus: de meeste rechters.

18 onghans onzuiver.

21 salt Lees sal? - draghen aanwenden; of (indien Heere Godt = voor de Here God, en met behoud van salt) baten of gelden; - *preiudicie vooroordeel.

22 Pracktijcken listige streken;- *expeditie eig. afdoening (t.w. van rechtzaken) hier (via afdoening door middel van trucs en giften): toepassing van -?

24 Blauwe glosen bedrieglijke (valse) uitleggingen; - schalcke positie valse getuigenissen.

25 *obitie (niet in MNW en WNT) ontleend aan ofr. obicion (= opposition, empèchement, Godefroy).

[p. 341]

 

Al niet voorwaer / int laetste afgrijs²⁶

 

Daer alle arch sal nemen zijnen bijs²⁷

 

Voor hem daer leuende en doode voor beeft

 

Twordt al gheseydt wt Godts pourprijs²⁹

30

Dat op zijn tonghe een coren heeft.

 

Prinche.

 

Prinche sonder rasuere ofte vitie³¹

 

Is Godts registre wie datter sneeft

 

Daer by beuindende sonder additie³³

 

Dat op zijn tonghe een coren heeft.

26 int laetste afgrijs de dood of het oordeel.

27 arch kwaad; - bijs hier: loop, keer? (Zie WNT op Bijze); zijnen bijs nemen voor eig.: zijn loop nemen tot, en dan: bekend worden aan? Of toch eerder: wegvluchten voor?

29 gheseydt Het verband eist: verwijderd, maar een werkwoord in die betekenis is nog niet opgetekend. Behalve van segghen kan gheseydt het part. praet. zijn van seyen beoordelen, taxeren, keuren (Teuth.) of van seigen zeven (MNW i.v.); mogelijk is het laatste ww bedoeld: zeven uit kan verwijderen betekenen; - pourprijs gebied.

31 rasuere uit-gekrabde of -gevlakte plaats; - *vitie fout? corruptie? (uit lat. vitium of uit ofr. vice met analogische uitgang -ie?); in Verl. Zoone I, 300 is vitie = misslag, zonde.

33 beuindende schuldig bevindende; - additie toegevoegd stuk (oude rechtsterm, zie WNT, Suppl. i.v.).

⁺Hoordt nae my ghy spitters ghy deluers

Hoordt nae my ghy spitters ghy deluers¹
Die daghelijcx moet int werck labueren²
Al en gaerdy de kiste niet vol seluers
Wilt dies niet bouen redene trueren
Tis salich int sweedt v broodt besueren⁵
Wilt onghenochte van v iaghen
Maect goede moedt / v sal ghebueren⁷
Pap ende broodt in doude daghen

Ghy ambachtslieden die groote pijne // doet
Als menich wtghenomen // man¹⁰
Wanneer elck met recht in tzijne wroet
Soe en volchter geen verdomen // an^11-12

+ RW C 8 v^o

1 spitters arbeiders die graafwerk verrichten.

2 labueren zich inspannen.

5 besueren met moeite verdienen.

7 ghebueren ten deel vallen.

10 wtghenomen voortreffelijk.

11-12 Als ieder zich zelf ernstig onderzoekt (of liever: zich met zijn eigen zaken bemoeit) volgt er geen veroordeling (versta: zal hij een ander niet veroordelen? Of liever: zal hijzelf niet veroordeeld (verdoemd) worden?).

[p. 342]

 

In weldoen wilt veruromen // dan¹³

 

Peyst Gods loon salt al ouerdraghen¹⁴

15

Wiens gratie elcken an dromen // can¹⁵

 

Pap ende broodt in doude daghen.

 

 

 

Ghy climmers die kercken ende thorrens // maeckt

 

Om cleynen loon die vreese aensien¹⁸

 

Wanneer v wanhaghelijck porren // naeckt¹⁹

20

Laet Godt v loon zijn als van dyen²⁰

 

Eedt / drinckt / wilt vry om dbeste spien²¹

 

Dlijf moet gheuoedt zijn / dat is gheen vraghen²²

 

Al en gaerdy gheen schadt / v sal gheschien

 

Pap ende broodt in doude daghen.

 

 

25

Hoordt ghy pelgrimagie loopers²⁵

 

Voyagiers / Rijders / om haue om geldt²⁶

 

Al en zijdy gheen groote rente coopers²⁷

 

Ghetrouwen aerbeydt is hooghe ghetelt

 

Som zijdy teenen Monioye ghestelt²⁹

30

⁺ Maer sterfdy thuys tis groot behaghen

 

Ghy crijcht al en haddy broodt noch ghelt

 

Pap en broodt in doude daghen.

 

 

 

Hoordt ghy sleypers ende ghy draghers

 

Die daghelijcx groot last heffen ende voeren³⁴

35

Weest vanden aerbeyde gheen beclaghers³⁵

 

Wat gady veel nae rijckdom loeren

 

Schost / brost / ende wilt de kanne roeren³⁷

 

Maeckt goede chiere met vrienden met maghen

 

V sal ghebueren / schoudt valsche toeren³⁹

40

Pap ende broodt in doude daghen.

13 veruromen zich inspannen.

14 ouerdraghen te bovengaan?

15 *andromen hier blijkbaar: schenken.

18 die vreese aensien die het gevaar (onder het oog moet) zien (in aensien geen overeenstemming in getal met maeckt van r. 17).

19 *wanhaghelijck onbehaaglijk; - porren aandrift, neiging, gemoedsbeweging.

20 als expletief.

21 spien om streven naar.

22 dat is gheen vraghen dat spreekt vanzelf.

25 *pelgrimagieloopers Deze samenst. ook bij De Dene Test. 216b: ‘Afgodisten ende ydel pelgrimaigeloopers’.

26 *Voyagiers reizigers (vg. Godefroy op Voiagier).

27 *rentecoopers kopers van lijfrenten, effecten of onroerende goederen.

29 Monioye wegwijzer (z. MNW en WNT i.v.: 16^e eeuw); r. 30 doet veronderstellen, dat De Roovere ironisch doelt op het sterven onderweg; het graf kan dan immers tot wegwijzer voor anderen dienen.

+ D 1 r^o

34 heffen ende voeren Het getal stemt grammatisch overeen met het relativum; toch lijkt een verklaring als constructio ad sensum aantrekkelijker.

35 Klaagt niet over Uw werk.

37 Schost brost eet overdadig (zie voor schossen (en) brossen of schossebrossen WNT III, 1150, 1586 nog in de 17^e eeuw, o.a. bij Bredero bekend).

39 schoudt schuwt; - toeren streken.

[p. 343]

 

Ghy aerbeyders die ick heete goedt rondt

 

Alexander is doodt met al den rijcken

 

Dit heb ick touwer eeren vermondt⁴³

 

Om v te troostene by ghelijcken

45

Schouwet ende vreest altoos practijcken⁴⁵

 

Al en hebdy gheen suyghebeen om cnaghen⁴⁶

 

Werckt vry / den ledighen sal beswijcken⁴⁷

 

Pap ende broodt in doude daghen.

 

 

 

Ende hier mede troost ick my seluen voort

50

Gode bidick om pap ende broodt

 

De moghende heeft dickwils mijn name gehoordt

 

Dat my dies cleyn secours beschoodt⁵²

 

Met wercken weer ick des honghers noodt

 

Gode danck ick / can ick sonder claghen⁵⁴

55

Noch bid ick soe ick eerst besloodt

 

Om pap ende broodt in doude daghen.

43 vermondt gezegd; - by ghelijcken quasi of (iron.) een beetje.

45 practijcken listige streken.

46 suyghebeen een lekker kluifje.

47 beswijcken ontgaan.

52 Versta: wat mij weinig heeft gebaat, zonder dat het mij veel heeft geholpen.

54 Ik dank God, wanneer ik dit (t.w. door te werken de honger keren) zonder klagen kan doen.

Varianten in Hs. A, fol. 159r-v (Leuv. Bijdr. 4, bl. 344-5): 1 een ontbr. - 3 en compt altoos niet - 4 zyne - 5 die ontbr.

6 t. nae thert wilt v. - 7 alle z. - 9 in ontbr. - 10 H. meer b. - 11 Wie tsy d. - 12 tbevroeden - 13 te ontbr. - 14 te vele een kint wel w. - 15 Een o.w. men te segghen - 17 Wie vele c.c. dicwil tontyden - 18 Oock en zynt al - 19 besyden - 20 Ick acht h. woorden als w. oft r. - 21 c. es n. - 22 H. schoon samblant meent altoos b. - 23 H. blameren d. lochenen dus es h. - 24 Maer wie v.c. die

25 Prinche c. moeten - 27 leggende opt s. tclapt d.w. - 29 in hen - 30 Ghelyc opt - 31 D. seg ic ghelyc ic yerst hebbe g. - 32 die ontbr. - 33-36 ontbr.