De gedichten van Anthonis de Roovere

[p. 287]

Vanitas-gedichten

[p. 288]

⁺Refereyn vander doot: dwelck Roouer maecte eens inden noodt.

O Bitter doodt / venijnich int smaecken // fel¹
Naer douerpeysen meest tallen tijden²
Ic en weet wat beghinnen doen of maken // wel
Want voor v stralen zijnde int raecken // snel⁴
Weet ick my waer wachten / hoe soude ick verblijden⁵
Felder dan de draecke / comende van bezijden⁶
Sijdy naer tpleghen dijns wercx ghewoone⁷
Al was Dauidt machtich / vroom int strijden⁸
Coninck van Israel draghende croone
Absalon edele / van vormen schoone¹⁰
Salomon de wijste opter eerden^11
+ Joseph voorsinnich / gratieus van persoone¹²
Holofernis machtich van mannen en peerden¹³
Job meest schouwende dwerck der houeerden¹⁴
Nochtans doot / benaemdy huer al tswerelts glorie
Dies segghe ick alsoot mijn sinnen begheerden
O doodt hoe bitter is v memorie.¹⁷

Waer is Alexander de groote beuaren // nv¹⁸
Die Heere der werelt is ghenaempt
En Jouinianus ick moet verclaren v²⁰
Dese naemdy al dleuen / hoe soudy ghesparen // nv
My mensche ter werelt van aerden versaemt²²
Dit denckende / stae ick o doodt beschaempt

+ RW G 1 v^o

1 venijnich int smaecken fel venijnig naar de smartelijke ondervinding? (Dan is fel afhankelijk van smaecken. Of moeten we verstaan: venijnich èn fel int smaecken?).

2 Naer douerpeysen als men er over nadenkt.

4 stralen pijlen (Zie voor de met pijl en boog uitgeruste Dood W. Rehm Der Todesgedanke in der deutschen Dichtung etc. (Halle/Saale 1928) S. 60; vg. ook K.J. Schröer Der Tod als Jäger in Germania 13 (1868) en J. von Negelein Der Tod als Jäger und sein Hund in Zeitschr. f. Volkskunde 13 (1903) S. 257 ff., 368 ff).

5 Weet ick my waer wachten weet ik niet hoe me in acht te nemen; - hoe soude ick verblijden De Doodsobsessie van de stervende middeleeuwen maaide alle vreugde weg.

6 van bezijden van terzijde, dus onvoorzien, onverwacht.

7 Is Uw doen, is Uw aard (Pleonasme: 1. Sijdy ghewoone, 2. naer tpleghen dijns wercx).

8 Dauidt Zie 1 en 2 Samuel, het laatste boek inz. voor zijn strategische bekwaamheden.

10 Vg. 2 Sam. 15, 25.

11 Vg. 1 Kon. 3, 12.

+ G 2 r^o

12 Vg. Gen. 41, 34 e.v.; - voorsinnich verstandig.

13 Vg. Judith 2, 4 e.v.

14 Job, de held van het naar hem genoemde bijbelboek; - schouwende schuwende.

17 Vg. het refrein van A. Bijns op de stok: ‘O doot, hoe bitter is u ghedincken’ (uitg. Bogaers en Van Helten bl. 233 e.v.).

18 Waer is een herinnering aan het zeer verbreide ‘Ubi sunt’-thema, vg. W. Stammler Der Totentanz etc. (München 1948) S. 18 en J. Vanderheyden Het Thema en de uitbeelding van de dood etc. (Gent z.j.) bl. 56 e.v.; - Alexander Alexander de Grote († 323 v. Chr.); - beuaren gebleven.

20 Jouinianus Bedoelt De Roovere Jovianus, de romeinse keizer († 364)? Of Justinianus († 565)?

22 versaemt eig. samengesteld, hier: gemaakt.

[p. 289]

 

V memorie / die doet my therte beuen²⁴

25

Versuchtende meer / ben ick dant betaemt

 

Gheen blijschap en wordt in my beseuen²⁶

 

Peysende de doodt coempt aen mijn leuen

 

De siele moet scheyden den lichame van²⁸

 

Voort worde ick spijse der wormen ghegheuen²⁹

30

Niet wetende waer mijn siele sal varen dan

 

In deewighe duysterheyt / in tsvyants ghespan

 

Oft metten Enghelen in tshemels ciborie^31-3232

 

Dus mach ick wel segghen ellendich man

 

O doodt hoe bitter is v memorie.

 

 

35

Al saet ic als Titus in tswerelts verblijdinge // claer³⁵

 

Keyserlijck verchiert ende weerdich ghepresen³⁶

 

Ende dat my tghepeys brocht sulcke tijdinge // daer

 

Dat de doodt met haerder strijdinghe // swaer³⁸

 

Tcasteel mijns lichaems coempt inne gheresen³⁹

40

Soe moet ick als Jeronimus schijnende wesen⁴⁰

 

Sonder blijschap seer swaer van moede

 

⁺ Haerpe noch luyte en connen midts desen⁴²

 

Den sinnen ghebringhen een blijschap te goede⁴³

 

Maer beuende van leden / beroert van bloede

45

Sit ick bedwelmt int lichame binnen⁴⁵

 

Crijsschende / carmende voor sulcke roede

 

De vloet der droefheyt / coempt therte door rinnen⁴⁷

 

Denckende hoe sal nv connen verwinnen

24 V is obj.: V memorie het denken aan U.

26 beseuen ondervonden, ervaren.

28 den lichame van Zie voor deze constructie met van in bijw. functie Stoett par. 130.

29 spijse tot spijs.

31-32 Vg. A. Bijns:

Ten hemel oft ten helschen forneyse,
Ic en weet niet, waer ic van beyden sal gaen

(refrein op de stok: ‘Jesu, Davids sone, ontfermt u mijns’ uitg. Bogaers en Van Helten bl. 357).

32 ciborie Reeds hier (indien niet ondoordacht gebezigd) zodanig in betekenis verzwakt, dat het kon dienen ter omschrijving van hemel (zie voor andere toepassingen in verzwakte bet. WNT i.v.).

35 Titus romeins keizer (79-81 n. Chr.).

36 weerdich bepaling van gesteldheid? Of ghepresen = te prijzen, om geprezen te worden?

38 met haerder strijdinghe swaer met (of in) een felle aanval.

39 inne gheresen binnentrekken (deze bet. niet in MNW, zie WNT i.v. sub C): aanh. uit Conste der M. 95).

40 als Jeronimus De Roovere heeft het oog op de voorstelling van Hieronymus als boeteling; uit de beeldende kunst zal hij haar nog wel niet gekend hebben, want ze verschijnt in deze streken eerst aan het eind van de middeleeuwen (zie Timmers No. 2106).

+ G 2 v^o

42 midts desen daardoor.

43 te goede ghebringhen (in MNW niet opgetekend), wellicht een contaminatievorm van te goede doen (geven, schenken) en ghebringhen; anders een analogievorm naar te goede doen enz.

45 bedwelmt ontzet, verbijsterd.

47 doorrinnen doorstromen, doordringen.

[p. 290]

 

De doodt het leuen vechtende victorie

50

Dus ben ick niet wetende hoe beghinnen

 

O doodt hoe bitter is v memorie.

 

Prinche.

 

Ghy wreede doodt, sonder charitate // oock

 

Commende onversienlijck / tsy auont oft noene

 

Niemant sparende vroech noch late // oock

55

Edele / aerme / tsy van wat state // oock

 

Ghy scheyndtse by uwen voortstelden doene⁵⁶

 

Dies tdesen saeysoene // door v mortorie⁵⁷

 

Segh ick / al stae ick int leuen groene⁵⁸

 

O doodt hoe bitter is v memorie.

56 voortstelden bovenvermelde.

57 't Hoog (bl. 118) meent hierin een toespeling te kunnen zien op een epidemie, die toentertijd veel slachtoffers in Brugge maakte. Het is echter niet noodzakelijk tdesen saeysoene (= nu) als bijwoord van tijd op te vatten; het kan ook een - rhetoricaal - bijwoord van modaliteit zijn, het heeft bovendien betrekking op Segh ick en zo is het stereotiep-rhetoricaal; - mortorie slachting.

58 groene onervaren? Of liever: vol levenslust?

⁺Referyn

Sonder beghinne die van allen beghinnen
es hoerspronck wortele ende fondament
sy ghecrijghen al troest die hem beminnen³
rijckeijt macht leuen loen sonder hendt⁴
machtijghe mate ziende doef oft blendt⁵
niement en slaet daer van troeste zwijke⁶
dus mijndy hiet el ondert tfiermament
gheeft hu cause van vullen versijke⁸

+ Hs. U.B. Gent 555, blz. 7

3 hem t.w. God, Die Zelf zonder begin de oorsprong is van alle begin.

4 De lezing van St (zonder loen) verdient de voorkeur.

5 Evenals St corrupt: mate ziende kan desnoods oorspronkelijk zijn, maar voor machtijghe (met een wellicht door mate beïnvloede m) zal wel een ander woord hebben gestaan, dat evenals doef en blendt een gebrek aanduidde.

6 slaet zwijke komt te kort (de bijz. bet. reeds vermeld in MNW 7, 2557).

8 Lees met St het gheeft; - vullen Vermoedelijk is groten (St) beter; - versijke narigheid.

[p. 291]

 

mijnne trac god selue Jn heerderijke⁹

10

om boet douerhoericheijt zijns ghebot¹⁰

 

wij en zullen dan mijnnen gheen broessche van slijcke¹¹

 

want claerlijc Jn dees weerels wijke

 

tes al lydende sonder de mijnne gods¹³

 

 

 

merct wat de weerels minnaers voortijts verworuen

15

merct wat / eneas / dijdo / Jacop / en / rafel / wonnen¹⁵

 

vlixes sijerce die beede van mijnen storuen¹⁶

 

filecella die een dochter hiet der zonnen¹⁷

 

parijs tot heleena vierich duerronnen¹⁸

 

florijs tot blencefluer hedelyc besneden¹⁹

20

wats dede medea Jasons mijnne begonnen²⁰

 

ghenouchte loen werck heift niet al leden²¹

 

waer willen wij om mijnnen bet tijt besteden

 

dan an Jhs de weerelt die es vul spots

 

saleghe mijnnaers die leeuen Jn heeuwijgher vreeden

25

dus mijndt Int hoechste laet vaeren beneden²⁵

 

tes al lijdende zonder etc.

 

 

 

Waer zijn ons voerders adam en dandere²⁷

 

waer es salemons wijsheyt waer es sampsoens cracht

 

waer es die groote conninc alecxandere

30

waer es neeroas quaetheyt douaerdijghe dracht³⁰

9 Vg. Van Maerlant's Eerste Martijn r. 342-3:

Jane trac soe themelsche broot
Hier neder enz. (uitg. Verdam-Leendertz bl. 16);

de voorstelling stamt uit spiritualistische kringen van de 12^e eeuw (o.a. bij Abélard).

10 boet hetz. als St: boeten; - ouerhoericheijt overtreding.

11 broessche van slijcke aardse, vergankelijke wezens.

13 lydende voorbijgaande.

15 eneas / dijdo Aeneas en Dido, het bekende paar uit het 2^e boek van Vergilius' Aeneis; - rafel Lees met St Rachel (Jakobs meest beminde vrouw).

16 vlixes sijerce Odysseus en Circe (de tovenares bij wie Odysseus een jaar verbleef, vg. Odyss., bk. 10); - die storuen De dichter is blijkbaar in de war met Pyramus en Thisbe; - mijnen lees mijnnen.

17 Filecella??

18 vierich duerronnen hevig verliefd (eig. vervuld van).

19 florijs, blencefluer hoofdpersonen van de bekende roman, in het mnl. bewerkt door Diederic van Assenede; - hedelyc besneden edel, schoon gevormd.

20 medea dochter van Aeëtes, die Jason het Gulden Vlies hielp veroveren, hem daarna volgde en met hem huwde, maar later door hem werd verstoten; - begonnen beginnen.

21 heift niet al leden is het alles niet voorbij?

25 beneden Versta: de dingen, die beneden zijn.

27 voerders voorouders.

30 dracht vent.

[p. 292]

 

waer es agustus rijckheyt ghehacht

 

waer es matusalems langhe leuen³²

 

waer es virgilius conste tes al Int sacht³³

 

waer es sijmon magus toeuerie bleuen³⁴

35

waer es harsilles die lichste man beseuen³⁵

 

waer es abselons schoenheyt waer es wijf lot³⁶

 

och wech sij hebben ons alle begheuen

 

dus mach voor de waerheyt wel staen bescreuen³⁸

 

tes al lijdende zonder etc.

 

 

40

⁺ Waer es nienneue bevaeren berecht my dat⁴⁰

 

wiens grootheyt Jc niet en screue lichte

 

waer es cartoghe die machtijghe stat⁴²

 

waer es van Jerusalem tdaude ghestichte⁴³

 

waer es troeye scoen Jnt ghesichte⁴⁴

45

sterc ghefondeert ende scynende onwinlic

 

waer es ijlijon tpallas van vrauwen ghedichte⁴⁶

 

waer es daude babylonijen dat was rijkelic

 

waer es babel den torre ghemaect practyckelic⁴⁸

 

daer Jn der werclieden gaf lettel bescots⁴⁹

50

al wech maer god es onbezwijkelic

 

eeuwelic gheduerende dus heist blijkelic

 

tes al lijdende zonder etc.

 

 

 

Diet al moet dooghen suer zoet heet⁵³

32 matusalem vader van Lamech en grootvader van Noach, vg. Gen. 5, 21 e.v.; hij zou 969 jaar oud zijn geworden.

33 tes al Int sacht blijkbaar: het is helemaal weg, maar wat betekent sacht? (St tis al niet ic sach(t) is wel corrupt, tenzij sach t.w.v. het rijm voor sech kan staan).

34 sijmon magus Vg. Hand. 8, 9 e.v.

35 harsilles Achilles.

36 abselon zoon van David; vg. (voor zijn schoonheid) 2 Sam. 14, 25-26; - wijf lot lees twijf lots de vrouw van Lot, die in weerwil van het verbod omkeek bij de vlucht uit het brandende Sodom en tot straf veranderde in een zoutpilaar, vg. Gen. 19, 17, 26.

38 Tussen wel en staen in het hs. een woord doorgestreept.

+ blz. 8

40 nienneue Nineve, hoofdstad van Assyrië.

42 cartoghe Carthago.

43 es in het hs. bovengeschreven; - ghestichte bouwwerk.

44 troeye Troje.

46 ijlijon Ilion = Troje; daar Troje reeds in r. 44 genoemd is, zal De Roovere een andere stad op het oog hebben gehad, maar welke? Wellicht de hoofdstad van het rijk der amazonen?

48 Zie voor de toren van Babel Gen. 11, 1 e.v.; - practyckelic (in het hs. toegevoegd i.p.v. het doorgestreepte prassijckelic met bovengeschreven ctijc) knap, bekwaam.

49 daer Jn der werclieden Lees met St die der werelt luden; - bescots voordeel, baat.

53 Van de beide laatste strofen biedt St een betere redactie. Lees met St Tlydt al (het gaat allemaal voorbij) nat / droghe / suer / suet / cout / heet.

[p. 293]

 

Jaer maent weke daeghen huere en wijle⁵⁴

55

eckleesijastijcus scrijfter af claer besceet⁵⁵

 

oec sie Jcker Jn exempel oft Jn fijgueren⁵⁶

 

hoe dieren fruutboem zoet ofte sueren

 

diament carbonkel ofte scoen corael⁵⁸

 

tlijt al de scoenheyt sceet van colueren⁵⁹

60

gaut zeluer tin heeren loodt ende motael⁶⁰

 

stercke supstancie hijser oft stael⁶¹

 

tgaet al te nienten / hier mede gaet wat sloots⁶²

 

van verkiesen doe Jc noch verhael

 

dat seg ic vlieden alte mael^63-6464

65

tes al lydende etc.

 

Prinche

 

Men siet tes leden dat voortijts was

 

tlijt al dat es dat comt zal lijden

 

maer gods mijnne blijft heewelic Jn haeren pas⁶⁸

 

om haer mijnaers een onuergrondelic verblijden⁶⁹

70

⁺ antekerst ghebooren Jn toecommenden tyden⁷⁰

 

Die drie Jaeren en een half zal regneeren

 

met groote persequusijen doende an allen sijden⁷²

 

nochtans alst compt tsal oec sesseeren⁷³

54 daeghen huere en wijle Lees met St wyle dach ende ure.

55 eckleesijastijcus De Roovere verwart het apocriefe bijbelboek Ecclesiasticus ( = Jesus Sirach) met Ecclesiastes (= Prediker).

56 Lees met St oeck sie icker exempel af in figuere.

58 Lees met St c. robyn o.

59 De schoonheid gaat er af, de kleur verdwijnt; - sceet Lees met St het sceet (of toch met Gent: de schoonheid van kleur verdwijnt?).

60 heeren koper.

61 Lees met St Hoe stercke; - Tussen hijser en oft in het hs. ofte doorgestreept.

62 hier mede gaet wat sloots Lees met St hiermede slots daarmee uit.

63-64 In hs. Gent ontbr. r. 63; wat hier 63 is, was oorspronkelijk r. 64; om de strofe vol te maken heeft de copist de regel dat seg ic vlieden alte mael er bij gefabriceerd. Lees dus i.p.v. r. 63 met St Mer goeds minne blijft euwelick principael en i.p.v. van verkiesen met St Van verliese dus (principael van verliese eig. het verlies de baas, dus: ontheven aan de vergankelijkheid); - doe Jc noch verhael zeg ik nog(maals).

64 Deze regel dient geschrapt te worden, zie de aant. bij r. 63 (r. 64-65 in het hs. tweemaal, de eerste keer doorgestreept).

68 Jn haeren pas gelijk.

69 om voor; - mijnaers Lees met St dienaers; - *onuergrondelic (niet in MNW en WNT) ondoorgrondelijk, onmetelijk.

+ blz. 9

70 e.v. Zie voor het geloof in de Antichrist en de opvatting van de duur van zijn terreur H. Preuss Die Vorstellungen vom Antichrist im späteren Mittelalter etc. (1906).

72 met groote persequusijen doende Wellicht oorspronkelijk en dan een contaminatie van met gr. p. en gr. p. doende; - persequusijen vervolgingen.

73 sesseeren ophouden.

[p. 294]

 

die Joden sullen hem consenteeren

75

Jn een gheloue met hem blijuende als sots^74-75

 

hier mede laete Jc mijn laboureeren

 

noch segic Jn mijn concludeeren

 

tes al lijdende etc.

74-75 De gemene zaak, die de Joden hier maken met de Antichrist, heeft in St plaatsgemaakt voor de bekende voorstellingen (nog in Da Costa's Hagar) van Israëls uiteindelijke bekering tot het Christendom.

⁺Vander mollenfeeste^*

Hoordt ghy goede lieden al ghemeyne
Edele onedele / aerme ende rijcke
Ghy zijt ontboden groot ende cleyne
Te trecken in een ander wijcke⁴

+ RW D 4 r^o

* Opschr. Mollenfeeste De dood als feest is een niet-alledaagse voorstelling (zie enkele voorbb. bij J. Vanderheyden Het thema en de uitbeelding van de dood enz. bl. 289 en W. Stammler Der Totentanz S. 29) en De Roovere heeft er, omdat ze uitstekend paste in zijn satire, een dankbaar gebruik van gemaakt. De dood is dan bij hem ‘der mollen’ feest. Wij treffen deze uitdrukking later nog aan in de bundel Politieke Balladen, Refereinen, Liederen en Spotdichten der XVIe eeuw, uitg. d. Ph. Blommaert (Gent z.j.)bl. 292:

Hy es naer de mollen feeste.

De mol fungeert in tal van zegswijzen, die op het sterven en de dood betrekking hebben (WNT IX, 1016); ook De Roovere's bewonderaar Cornelis Everaert kent (dank zij zijn voorganger en stadgenoot?) die macabere betekenis van de mol blijkens zijn Scamel Ghemeente ende Trybulacie r. 275-6:

Ic hebbe noch liever met Trybulacie te levene
Dan met hu te ghaen duuckene byde mollen.

In het Esbatement van de Schuyfman heet het: ‘Dlijck moet wech in d'aerde metten mollen zeijlen’ (r. 165); in een aantekening wijst Stoett Drie Kluchten bl. 104, op tal van parallellen: ‘gaan mollen vangen’ of ‘-roven’ (bij Kiliaen, Plantijn en o.a. in het zesde spel Van die Wercken der Bermherticheydt (Amsterdam 1591) bl. 12; zie ook MNW op Mol), ‘bij de mollen duiken’, ‘int Mollen-conincrijc verzonden worden’ enz., waarbij volgens hem woordspel met 't bargoense mol (= dood) en mollen (= sterven) niet is uitgesloten. Stoett verwijst verder nog naar De Bo: ‘Naar de molle-praai, -prooi, -plooi gaan’ = naar een dodenmaal gaan. Ook de Fransen spreken van le pays des taupes en de Walen van le pais des foyans (foyan = mol) (vg. nog A. Gittée in Taal en Letteren 2, 172); voor de mol op gevelstenen zie men P.H. van Moerkerken De satire in de Ned. kunst der Middeleeuwen (Amsterdam 1904) bl. 172 noot 3). Het dier is, afgezien van bijkomstige associaties (met molen, mole aarde etc.) gekozen als aardedier, d.i. tevens dier van het dodenrijk (vanwaar dan ook de associatie van de mol met de duivel, zoals in Sacr. v.d. Nyeuwervaert r. 1036: ‘leelec swert mol’ en Lawet's Verlooren Zoone I, r. 108: ‘helsche mollen’); de aarde of het dodenrijk heet dan het ‘land van mollengijs’; zo ook in Colijn van Rijssele's Spieghel der Minnen r. 5491: ‘(Bij desen misvalle) Is Dierick te Molengijs gaen wandelen’. Van de oorsprong van het woord is niets bekend.

4 in een ander wijcke naar een ander gebied

[p. 295]

5

Hy is wtghesonden met zijnder pijcke⁵

 

Des opperste Prinche messagier⁶

 

⁺ Maeckt v ghereedt alle ghelijcke

 

Ghy en muecht niet langher blijuen hier.

 

 

 

Al in dat lantschap vanden mollen⁹

10

Moet dy trecken sonder waen¹⁰

 

Al wildy daer teghen strijen of grollen¹¹

 

Ten mach v helpen niet een spaen¹²

 

Als de bode coempt tis ghedaen¹³

 

Hoe ionck / hoe schoone / hoe vroom / hoe wijs

15

Als dopperste ghebiedt / soe moet ghy gaen

 

Trecken int landt van mollengijs.¹⁶

 

 

 

Der mollen Heere / dopperste prins

 

Die de mol schiep / de blinde beeste

 

Heeft ontboden haer Engins¹⁹

20

Onder tvolck minste ende meeste

 

Dat sy commen ter molle feeste

 

Daer sy hof houden onder deerde²²

 

Als dlichaem sal scheeden vanden gheeste

 

Salmen elck dienen naer zijn weerde.²⁴

5 met zijnder pijcke Zie voor deze uitrusting van de Dood met een piek (volgens Vanderheyden a.w. bl. 260 eig. een werpspies en dan een caricaturaal vergrote pijl, wat overigens niet past bij de beeldspraak van de kampstrijd tussen de mens en de Dood) ook D. Th. Enklaar De dodendans (A'dam 1950) bl. 107 e.v., die de speer van de Dood herleidt tot 1 Cor. 15, 55.

6 messagier bode (zie voor de Dood als Gods bode (o.a. in de Elckerlyc en later in Lawet's Taruwe-graen) Vanderheyden a.w. bl. 249 e.v.

+ D 4 v^o

9 dat lantschap vanden mollen het dodenrijk (zie voor de beeldspraak de aant. bij het Opschrift.

10 sonder waen voorzeker.

11 grollen morren.

12 niet een spaen niets.

13 tis Lees met Hs. A'dam soe eest.

16 landt van mollengijs Zie de aant. bij het Opschrift.

19 haer Engins Lees met Hs. A'dam hier ende ghins.

22 hof houden In verband met het Opschrift en r. 21 hier wel = plechtig, feestelijk bijeenzijn.

24 Wat betekent deze regel? Men zou het omgekeerde verwachten; na de dood zijn immers allen gelijk; dan is er toch geen rangverschil meer? Hoe kan dan ieder gediend worden naar zijn waarde? Of betekent waarde hier niet de aardse, wereldse waardigheid, maar: verdienste quoad aeternam gloriam?

[p. 296]

25

De Paus ende zijn Cardenalen

 

Moeten alle tdeser feesten sijn

 

Legaten / Bisschoppen / Dekens / Officialen²⁷

 

Prochiepape / Predicare / Jacopijn²⁸

 

Freerminueren / Vrouenbruers / ende Augustijn²⁹

30

Priesters Clercken ende Meester wijs³⁰

 

Dese moeten alle binnen corten termijn³¹

 

Trecken ter feesten te mollengijs.

 

 

 

Saertroosen / Monnicken / Regulieren³³

 

Bogaerden / Lollaerden / ende Cluysenaren³⁴

35

⁺ Fratres wilt v ghereeden schiere

 

Nonnen / Baghijnen wilt mede varen

 

Clopsusters / Susters / Bedelaren³⁷

 

Ende alle die leuen nae den gheeste³⁸

 

Maeckt v bereedt sonder sparen³⁹

40

Ghy moet al trecken ter mollen feeste.

 

 

 

Keysers / Coninghen / Hertoghen / Graven

 

Baenrotsen / Ridders ende Jonckheeren^41-4242

27 Legaet pauselijk gezant; - Officiael ambtenaar belast met de geestelijke rechtspraak (Beuken in De Gemeenschap 1935, bl. 307).

28 Prochiepape pastoor; - Predicare ‘Wanderprediger’ (Beuken tap.); zie daarvoor A. Mens O.F.M. Cap. Oorsprong en betekenis van de Nederlandsche Begijnen- en Begardenbeweging (Leuven 1947) bl. 16 e.v.; - Jacopijn dominicaan (Beuken tap.), vg. M. Heimbucher Die Orden und Kongregationen der katholischen Kirche 3. Aufl. 1 (Paderborn 1933-4) S. 483 ff.

29 Freermineuren minderbroeders (Franciscanen); - Vrouenbruers carmelieten, vg. ‘fratres dominae nostrae’ in Heimbucher a.w. 2, S. 61.

30 Clercken geestelijken, in de algemene middeleeuwse betekenis, d.w.z. zij die, gewoonlijk alleen in het bezit van de lagere wijdingen, zich bezighouden met wetenschap of hoofdarbeid; - Meester magistri (geleerden in het bezit van de meestertitel in de theologie, rechten, letteren of medicijnen).

31 De lezing van hs. A'dam (zonder alle) verdient misschien de voorkeur; - binnen op.

33 Saertroosen kartuizers; - Monnicken zij die in monasterio leven volgens de regel van S. Benedictus, t.w. alleen Benedictijnen en Cisterciënsers (Beuken tap.); - Regulieren ‘reguliere kanunniken’, d.w.z. kanunniken die de regel van Augustinus hebben aangenomen, zoals o.a. de Norbertijnen, Kruisheren, Windesheimers (Beuken tap.).

34 Misschien verdient de lezing van Hs. A'dam (zonder ende) de voorkeur; - Bogaerden begarden, ‘mannelijke begijnen’, waarover A. Mens a.w. het volledigst inlicht; - Lollaerden als begarden levende broeders van barmhartigheid; - Cluysenaren reclusi, ingekluisterde of alleen levende kloosterlingen of begarden; - Fratres broeders; volgens Beuken tap. bl. 309 worden hiermede alle tevoren opgesomde geestelijken samengevat.

+ D 5 r^o

37 Clopsusters klopjes (zie daarvoor E.E. Theissing Over klopjes en kwezels (Utrecht-Nijmegen 1935); - Susters Bedelaren bedelnonnen, ‘wellicht Clarissen’ (Beuken tap.).

38 alle die leuen nae den gheeste die geestelijk leven; Beuken's suggestie (tap. bl. 309-10), dat hiermede bedoeld zouden kunnen zijn de aanhangers van de Vrije Geest, lijkt mij van alle grond ontbloot.

39 sonder sparen onmiddellijk.

41-42 Na de geestelijkheid volgt nu de adel in hiërarchische volgorde van hoog tot laag.

42 Baenrotsen baanderheren.

[p. 297]

 

Ende voort alle rijcke van hauen⁴³

 

Wilt v tallen duechden keeren

45

Want den wech die moetty leeren

 

Ter feesten te commene te mollengijs

 

Maeckt v ghereet / dat ghy met eeren

 

Daer muecht ontfanghen lof ende prijs.

 

 

 

Cancelliers / Bailious / ende Souuereyns⁴⁹

50

Shouthetens / Amptmans ende Dienaren⁵⁰

 

Schepenen / Meyers ende Castelleyns⁵¹

 

Ontfanghers / Rentmeesters ende Wisselaren

 

Hoofmeesters die de salen bewaren⁵³

 

Portiers / Cocx / smaeckt wel ten keeste⁵⁴

55

Ende die edele Zeeman moet varen⁵⁵

 

Met zijnen schepen ter mollenfeeste.

 

 

 

Ghy machtighe Poorters ende Bourgoys⁵⁷

 

Ghy rijcke Pachters ende Rentieren⁵⁸

 

Al zijn v solders / vol corens vol hoys

60

V kisten vol ghelts / ende v fortchieren⁶⁰

43 hauen bezittingen.

49 e.v. Op de adel volgen de bestuurs- en rechtsambtenaren; de hiërarchische afdaling geldt evenals in de voorgaande strofen alleen voor de groepen, die telkens in een versregel worden samengevat en dus niet voor de functionarissen binnen die groep; - Cancellier eig. hoofd van een kanselarij, uitvaardiger van Regeringsoorkonden, dan (zoals hier waarschijnlijk is bedoeld) de hoogste dienaar, de eerste minister van koningen, graven, bisschoppen, enz.; - Bailiou baljuw (eig.: vertegenwoordiger van de landsheer in een bepaald gebied en dan vooral belast met de rechtspraak); - Souuereijn opperbaljuw (Kil.) en dan gezaghebber, gebieder in het algemeen.

50 Shouthetens lees Schouthetens (een schouthete is eig. een opzichter over de bezittingen van een bepaald persoon of een stichting, dus ongeveer hetzelfde als een meijer; omdat de laatste functionaris in r. 51 bij name wordt genoemd, zal schouthete hier zoveel als burgemeester of rechterlijk ambtenaar (voorzitter van een schepenbank) zijn; - Amptman ambtenaar.

51 Meyer Zie de aant. bij r. 50; - Castelleyn slotvoogd.

53 Hoofmeester hier blijkbaar opzichter over het dienstpersoneel; - salen burchten, kastelen.

54 Portier poortwachter; - smaect wel ten keeste begrijpt het tot in zijn kern (en wel niet tot in Uw binnenste, want Boem der Scriftueren 883: ‘Comt tot mi alle bedructe ten keest’ wil zeggen ‘volslagen, volkomen bedrukte’ en niet ‘bedrukte van geest of gemoed’ (vg. Lawet Verlooren Zoone I, r. 17: ten keeste geheel en al). De constructie ten keeste smaken vond ik slechts hier en in A. Bijns N. Ref. 244, b, 19, overigens luidt het steeds den keest smaken.

55 De zeeman past niet goed in dit gezelschap; nog vreemder lijkt het, dat hij met zijn schip moet varen ter mollenfeeste, indien hiermede althans iets meer bedoeld is, dan dat hij op zee omkomt.

57 In deze strofe komt de burgerij aan de beurt; - Poorters ende Bourgoys burgers (dat De Roovere een onderscheid heeft willen maken tussen beide, bijv. in deze zin, dat *bourgoys een stedeling zou zijn, die het burgerrecht krachtens geboorte bezit en poorter de later ingekomene, die dan het burgerrecht op de een of andere wijze heeft verworven, lijkt aannemelijk, maar is niet zeker).

58 Rentieren zij die leven van een vaste jaarlijkse rente (in een soortgelijke opsomming in Nyeuvont r. 358 genoemd samen met poorters en ambachtslieden).

60 fortchieren koffers.

[p. 298]

 

Ghy rijcke Cooplieden ende Drapenieren⁶¹

 

Al zyn v kisten vol meerssen vol wollen⁶²

 

Ghy sult oock moeten trecken logieren⁶³

 

⁺ In dat lantschap vanden mollen.

65

De Coninck der mollen heeft doen ontbieden

 

Met zijnen bode stijf ende sterck⁶⁶

 

Al teenemale de Ambachts lieden

 

Dat sy oock moeten laten werck

 

Dus rade ick elcken / dat hy neme merck⁶⁹

70

Om goede herberghe ende logijs

 

Want claer gheseyt/ ghy moet int perck⁷¹

 

Ter feesten commen van mollengijs.

 

 

 

Der mollen Coninck heeft doen vermanen⁷³

 

Alle ionghe ghesellen fijn⁷⁴

75

Met corte keerels / met langhe palanen⁷⁵

 

Aen haer schoen / ende aen haer pattijn⁷⁶

 

Voort alle stortstekers wie sy zijn⁷⁷

 

Legt af v sweerden / v walsche dollen⁷⁸

 

Want ghy moet eer lanck termijn⁷⁹

80

Trecken int landtschap vanden mollen.

 

 

 

Selden is volmaect de feeste

 

Daer vrouwen ghebreken ofte ionckvrouwen

 

Dies zijnse ontboden minste ende meeste

 

Ter mollen feeste in goeder trouwen

85

Langhe sleypsteerten ofte bonte mouwen⁸⁵

 

Noch tuyten en doruen sy hebben twint⁸⁶

 

De mollen die daer haer feeste houwen

 

Sy en soudent niet sien / sy sijn al blindt

61 Drapenieren lakenwevers.

62 meerssen koopwaren.

63 trecken gaan.

+ D 5 v^o

66 met door bemiddeling van; - stijf ende sterck (thans stijf en strak, zie voorbb.van beide zegswijzen in WNT XV, 1611) met klem, volharding, zodat er niet aan te ontkomen is.

69 merck nemen zorgen, zijn best doen, opletten.

71 perck hier zoveel als de plaats, waar het (dans)feest wordt gehouden.

73 vermanen oproepen.

74 fijn flink.

75 keerel overkleed; - *palanen (niet in MNW en WNT) volgens Willems koorden, strikken, maar palane is wel hetzelfde als ofr. poulaine, puntschoen (aldus genoemd naar de vorm; een exemplaar is bewaard in het Musée de Cluny te Parijs), vg. ook Souliers à la poulaine in Les lamentations de Mahieu (een toevoeging van de franse vertaler, zie E. Langlois, La Vie en France au Moyen Age 2² p. 269); palane moet hier dan worden vertaald met ‘punt’, ‘snavel’.

76 pattijn klomp, houten sandaal.

77 stortsteker vechtersbaas.

78 walsche dollen franse dolken.

79 eer lanck termijn weldra, binnenkort.

85 Langhe sleypsteerten de in die tijd voortdurend gehekelde lange slepen der dames (zie o.a. Veeld. Gen. Dichten bl. 198, Lawet Verlooren Zoone II, 264), waarover laatstelijk uitvoerig D. Bax Ontcijfering van Jeroen Bosch 's-Gravenhage 1950) bl. 42 en J. Hashagen Kulturgeschichte des Mittelalters (1950) S. 317; - bonte van bont.

86 tuyten vlechten; - en doruen sy hebben twint behoeven ze volstrekt niet te hebben.

[p. 299]

 

Dese meyskens zijn oock alle ghedaecht

90

Die te vastenauonde pijpers hueren⁹⁰

 

Eest dienstbode / voestre oft maecht⁹¹

 

Die haer voeten te dansene rueren

 

⁺ Dese moeten wech in corter uren

 

Hoe ionck sy sijn / hoe blijde van gheeste

95

Dit danssen / dit reyen: mach hier niet dueren⁹⁵

 

Ghy moet ghaen danssen ter mollen feeste.

90 pijpers speellieden bij de dans (eig. fluit- of doedelzakspelers en dan ook wel in obscene toepassing, zoals in Mariken van Nieumeghen r. 93 en misschien ook hier?).

91 maecht dienstmaagd.

+ D 6 r^o

95 reyen een rei- of rondedans uitvoeren.

⁺Twaelf ouderdommen oft tijden der menschen / ghecompareert teghens die tweelf maenden vanden jare^*

Januarius.

Ionck gheboren / onnoosel cleen ick¹
Cranck / teeder / van cleene saken ween ick
Totten seuen Jaren / dus tsijne meen ick.

Februarius.

Om leeren om wercken / ter scholen gae ick
Leeringhe vroedtsel / onder de roe ontfae ick⁵
In desen staet totten veerthien Jaren stae ick

Martius.

Ionck / dom / wilt / inden locht clem ick⁷
Sorgheloos tusschen twee wateren zwem ick⁸
Totten tweentwintich Jaren sulck ben ick.⁹

+ RW C 7 r^o

* Opschr.: ghecompareert teghens gelijkgesteld aan, gepast op.

1 Jonck pas.

5 *vroedtsel wijsheid.

7 inden locht clem ick Wellicht slaat deze zegswijze op de waaghalzerij van de jeugd.

8 tusschen twee wateren zwem ick De betekenis, die Verdam op grond van Froissart I, 78 en Plant. geeft, t.w. onderduiken zodra men gevaar ziet en vervolgens tussen twee partijen doorzeilen, beide partijen te vriend houden (MNW VII, 2524) past hier niet blijkens het adv. *Sorgheloos (dat Verdam alleen uit Kil., Plant. en enkele eigennamen kent). Neemt men voor sorgheloos de door Verdam aanvaarde bet. ‘onbevreesd’ aan, dan zou de zegswijze betrekking kunnen hebben op de stoutmoedigheid van de jeugd.

9 sulck zo.

[p. 300]

 

Aprilis.

10

In solaes / in ghenuechten / beclijf ick¹⁰

 

Alle druck / verdriet / onvruecht verdrijf ick

 

Totten neghenentwintich Jaren / dus blijf ick.

 

⁺ Maius.

 

Domme ionckheyt nv begheef ick

 

Om eenen staet aen te nemene leef ick¹⁴

15

Totten sessendertich Jaren / in desen staet beef ick.¹⁵

 

Junius.

 

In lasten van kinderen ende sorghen nv com ick

 

In rijckheden ende wijsheden gheerne clom ick

 

Dus tzijne drijenveertich Jaren / my beroem ick.

 

Julius.

 

Wijs / swaermoedich / nv tzijne beghin ick

20

Teghens doude en aermoede / ghelt bemin ick²⁰

 

Totten tweenvijftich Jaren / aldus bin ick.

 

Augustus.

 

Vreck / onlustich / my voort aen draech ick

 

Nv hier nv daer / wee my claech ick

 

Totten neghenenvijftich Jaren altemet traech ick²⁴

 

September.

25

Traghende / claghende / cranck oud ick

 

Onghenoechte / ialousie / behoud ick

 

Tot sessentsestich Jaren toe terd ick / dus vercondick²⁷

 

October.

 

Int ghesichte en int hooren / cranck ick²⁸

 

Hier toe commende / Gode bedanck ick²⁹

30

Totten drijentseuentich Jaren / met alle manck ick.³⁰

10 beclijf ick ‘groei’ ik?

+ 7 v^o

14 staet maatschappelijke positie.

15 beef ick beweeg ik mij.

20 doude de ouderdom.

24 traghen het leven rekken, kwijnend bestaan, moeizaam voortleven (zie ook r. 25).

27 terd treed, nader; - vercondick lees vercoudick verslapt mijn energie? Of: word ik kouwelijk?

28 cranck verzwak.

29 Ik dank God, als ik dit (t.w. deze leeftijd) bereik.

30 met alle manck ick ga ik volkomen mank.

[p. 301]

 

Nouember.

 

Moeyelijck ende vol drucx bedie ick³¹

 

Alle ghenuechten ende solaes vlie ick.

 

Opden voorleden tijdt wel spade sie ick

 

December.

 

Te nieten versuft een kint blijck ick

35

Crom / stom / altoos ter aerdewaerts wijck ick

 

Totter doodt toe / aldus kijck ick.

31 moeyelijck lastig; - vol drucx verdrietig, gemelijk; - bedie ick word ik.

⁺Balade^*

Hoe net een houeken staet ghegroeyt¹
Met soete cruydekens wel ommestelt²
Hoe vriendelijck dat elck bloemken bloeyt
Daer elcken lustighen sin naer helt⁴
Nochtans des wijnters swaer ghewelt
Verdrijft de schoonheydt vanden coluere
Dat hooghe stondt / wordt neder ghevelt
Want naer tzoete commet suere.

Hoe seere hier yemandt in weelden vloeyt
Hoe schoone hoe aerdich men yemandt telt¹⁰
Hoe edelijck yemandt in minnen gloeyt
Hoe solaeslijck datmen clapt oft relt¹²
Nochtans alsment wel ouerspelt^13
+ Elck wordt vermoeyt van zijnen labuere
Natuere claecht / redene scheldt
Want naer tsoete commet suere.

+ RW H 7 v^o

* Opschr.: Balade Zie de aant. bij het opschr. op bl. 302.

1 hoveken tuintje.

2 ommestelt omgeven.

4 helt verlangt.

10 aerdich geestig; - telt acht, rekent.

12 solaeslijck genoeglijk; - relt = clapt.

13 ouerspelt overdenkt.

+ H 8 r^o

[p. 302]

 

Dese aerdtsche blijschap die ons moeyt¹⁷

 

Is rechts als Ys oft sneeu die smelt

 

Een cort gheduer / dat langhe vermoeyt¹⁹

20

Nyemandt en voerdt met hem schadt noch gheldt²⁰

 

Ghaet ten gronde / ghy vindt ghequelt²¹

 

Al dat leeft / in zijne natuere²²

 

Nemet in dancke in duecht verseldt

 

Want naer tsoete commet suere.

 

Prinche.

25

Onslieder schip leeght cranck gheboeydt²⁵

 

Inde zee van tranen / doch moeten wy duere

 

Wee hem wyens tijdt in sonden broeydt²⁷

 

Want naer tsoete commet suere.

17 moeyt bezighoudt, vervult? Of toch: vermoeit?

19 vermoeyt Lees met J. Michiels vernoeyt verdriet (t.w. in de eeuwige rampzaligheid).

20 t.w. bij de dood.

21 Ghaet ten gronde onderzoek (het maar) nauwkeurig.

22 in zijne natuere bepaling bij ghequelt.

25 cranck gheboeydt slecht geboegd? of geankerd?

27 broeydt eig. brandt, verbrandt? Of is er een associatie met het uitbroeden van zonden gedurende de levenstijd (dan te vergelijken met het plaatselijk begrepen ‘broeinest van ongerechtigheid’).

⁺Balade^*

⁺ Wie dat heeft goede constellatie¹
Der Planeten / heeft goede gratie²
Wie anders heeft teghenspoet³
Deen heeft ter werelt groote rengnatie⁴
Dander heeft niet dan tribulatie⁵

+ D 6 v^o

* Opschr.: Balade Als wij thans een meerstrofig gedicht met spreukachtige slotregels een ballade noemen, moeten wij ons er wel van bewust blijven, dat de rederijkers zelf deze ‘definitie’ niet zouden hebben aanvaard. Een gedicht als het onderhavige met zijn vier evenlange strofen van elk 10 regels op de stok ‘Die weet wat hem ghebueren mach’ beantwoordt behoudens het silbental, rijmschema en te lang envoy aan de definitie van Jean Molinet. En ook Matthijs de Castelein gaat daar later vrijwel mee accoord, al laat hij de regels per strofe niet verder variëren dan van 7 tot 9 (vg. Const van Rhetoriken str. 156, J. v. Leeuwen Matthijs de Castelein en zijne Const van Rhetoriken bl. 58 e.v. en F. Kossmann in Tijdschr. 70 (1952) bl. 175 e.v.)

+ D 7 r^o

1 *constellatie (niet in MNW en WNT) hier: stand.

2 goede gratie voorspoed.

3 Wie anders Versta: wie bij zijn geboorte een ongunstige stand der planeten heeft.

4 rengnatie heerschappij.

5 tribulatie ellende.

[p. 303]

 

De werelt die is rechts ebbe en vloedt⁶

 

Ist salichede besitten goedt⁷

 

Soe mach wel aerm man roepen ach

 

Wie is ter wereldt soe wijs soe vroedt

10

Die weet wat hem ghebueren mach.¹⁰

 

 

 

Elck mensche leeft zijn proper natie¹¹

 

Deene heeft fortunen visentacie¹²

 

Dander terdt haren euelen voet¹³

 

Goede complexie der generatie¹⁴

15

Is hem groote confortatie¹⁵

 

Die der werelt pleghen moet¹⁶

 

Nochtans als elck zijn beste doet¹⁷

 

Int Jaer coempt menighen droeuen dach

 

Hy en is soe heylich noch soe goet

20

Die weet wat hem ghebueren mach.

 

 

 

Ten baet gheen groote murmuratie²¹

 

Ten baet wanhopen noch desperatie

 

Hemel noch aerde noydt stille stoet

 

Elck doe zijn selfs informatie²⁴

25

Wat is tswereldts habitacie²⁵

 

Ten roert altoos / tsy vleesch oft bloedt²⁶

 

Nv wel nv wee / nv suer nv zoet

 

Nv coudt nv heet / nv ween nv lach²⁸

 

Hy en draecht ter wereldt capproen noch hoedt²⁹

30

Die weet wat hem ghebueren mach.

6 rechts precies.

7 Is het een zegen om rijk te zijn (eig.: om goed, goederen te bezitten).

10 ghebueren treffen, overkomen; dezelfde stokregel ook in het refrein, beg. ‘Wat is ons in ons leuen serft’ (afgewisseld door ‘Wel hem, die wel gheboren sy’).

11 leeft zijn proper natie leeft volgens eigen bestemming, zoals het lot voor hem heeft beslist (de bet. ‘bestemming’ zou dan kunnen zijn voortgevloeid uit die van aard of aanleg). Of moeten we heeft lezen i.p.v. leeft?

12 fortunen visentacie letterlijk: bezoek van Fortuna (heeft fortunen visentacie wordt door het geluk bezocht).

13 terdt haren euelen voet trapt op haar kwade voet.

14 complexie der *generatie? complexie = lichaamsgestel of temperament en generatie moet wel een afl. zijn van genereren voortbrengen, maar wat betekent complexie der generatie? Misschien de bloedmenging bij de verwekking en is dan die gunstige bloedmenging, die tevens een gunstig temperament van het kind betekent, hier bedoeld?

15 *confortatie steun.

16 pleghen dienen.

17 als hoezeer.

21 murmuratie gemor.

24 Ieder onderzoeke zichzelf?

25 *habitacie ook in Lof van den H. Sacramente r. 93 in de bet.: woning (Tswereldts habitacie het wonen in de wereld, dus = leven?).

26 Ten of het, dan dat het. (De constructie wordt verklaarbaar wanneer men zich achter r. 25 het woord ‘anders’ denkt). De Roovere bedoelt: de gevoelens van de mens worden altijd in beroering gebracht (tsy vleesch oft bloedt is gedachtenloos gebruikt, hij bedoelt vleesch ende bloedt).

28 ween geween.

29 capproen muts.

[p. 304]

 

⁺ Prinche wat is de wereldt dan temptatie

 

Haer vruecht duert een corte spacie

 

Corts onvoorsien zijnde ongheuoedt³³

 

Gheluck in tswereldts conuersatie³⁴

35

Is puer der sielen condempnatie^34-3535

 

Het is al quaet / ey / voghel / broedt³⁶

 

Ten baet gheuedt / ghegadert / gheruedt³⁷

 

Al metten haese ghelt men tghelach³⁸

 

Fortune ghaf niemant noydt sulck gruedt³⁹

40

Die weet wat hem ghebueren mach.

+ D 7 v^o

33 corts korte tijd (bijw. bij duert en dan = een corte spade); men zou verwachten cort, asyndetisch verbonden met onvoorsien zijnde (niet op voorbereid) en ongheuoedt (zonder duur, eig.: zonder voedsel (om op te teren) en dan betrekking hebbende op vruecht.

34 Tswereldts conversatie het verkeren in de wereld.

34-35 Vg. Jacob van Maerlant Eerste Martijn r. 170 e.v.:

Die rechtste wech ter hellen waert
Entie alre cortste vaert
Dats gheluc in sonden

35 condempnatie verderf.

36 broedt jongen.

37 gheuedt te mesten; - ghegadert te vergaren; -gheruedt te roven, buit te maken; zie voor het part praet. pro inf. Stoett par. 272.

38 metten haese snel (De zegswijze, die niet in MNW en WNT is opgetekend, heeft invloed ondergaan van metterhaest (MNW 4, 1499), vandaar bij Kil. ‘Dictur haese q.d. haest a celeritate: sicut Latini lepus q.d. leuipes’; men mag toch niet lezen metten aese met de kwalijk verkregen buit?; - ghelt betaalt.

39 gruedt eig. gist, hier fig. gebruikt voor kans, geluk, te vergelijken met Reinaert 2, 6247:

Hi denct, mocht hier dus gaen uut,
datter doe was goede gruut

d.i. dat hij van geluk mocht spreken.

⁺Refereyn

⁺ Wat ist als v by verre wandelinghe¹
De lengde / de wijde / tswereldts bekent // es
Wat ist alst v by sekere handelinghe³
Goudt / siluer / ghesteente eenpaer ontrent // es⁴
Wat ist alst v int schouwen present // es
De Sonne rijsende ende wederdalende⁶
Wat ist als v thooghe firmament // es
Met claren sterren schoon licht stralende

+ RW J 5 r^o

+ J 5 v^o

1 wandelinghe omzwerving.

3 alst (dittografie: ist alst) lees als; - sekere handelinghe soliede (handels) beleid?

4 eenpaer constant; - ontrent ter beschikking.

6 Vg. Pred. 1, 5.

[p. 305]

 

Wat ist dat ghy siet / die zee doch halende⁹

10

Alle de Riuieren diemen oydt kende

 

Niet ouerloopende / doch cort betalende^9-1111

 

Wat ist al / niet / hoement keere of wende

 

Ghenoechte der wereldt is druck int hende.

 

 

 

Wat ist dat ghy winter siet ende somere

15

Wat ist dat ghy gars / loof/ boom / cooren // siet

 

Wat ist dat ghy kendt de stercke een vromere¹⁶

 

Wat ist dat ghy sulck achter sulck vooren // siet¹⁷

 

Gheen mondt cant segghen / gheen ooren hooren // niet

 

Gheen ooghe en mach zijn versaet int schouwen

20

Wat ist als ghy blijschap ende thooren siet²⁰

 

Wat ist ghebruyckende wensch van vrouwen²¹

 

Wat wonder can ons de wereldt brouwen

 

Staet / Heerschappije / ofte my ander ghiften sende /²³

 

Al ydelheydt / onseker / ende vol ontrouwen

25

By proeuene / want waer ick my helende²⁵

 

Ghenoechte der werelt is druck int hende.

 

 

 

Alle dinck is des menschens commere

 

Met weenen ende schreyen / wy op ghebroedt zijn²⁸

 

Met schreyene cort zijn wy hier ommere²⁹

30

Met schreyene moet van hier ghespoet zijn³⁰

 

⁺ Hier moet ons aerme natuere gheuoet zijn

 

Nv slapen / nv waken / nv eten / nv drincken

 

Nv hitte / nv coude / nv wel ghemoet zijn

 

Nv qualijck / int eynde doodt ende stincken

35

Ist dat wy dan van weldoene mincken³⁵

 

Wee wee / wordt onse eewighe Amende³⁶

 

Ach broeders wilt hier by daghe op dincken

 

Voorpeysende / eer dat de nacht u schende

 

Ghenoechte der wereldt is druck int hende.

9 halende (tot zich) trekkende.

9-11 Vg. Pred. 1, 7.

11 cort betalende snel vereffenend, snel zich er van kwijtend (versta: snel het water opnemend?).

16 de stercke een vromere de sterkere van de sterke? Of: vromere hij die ‘vroomt’, maar wat is dan de juiste betekenis van het ww. vromen?

17 sulck - sulck deze - die.

20 thooren droefheid.

21 ghebruyckende wensch van vrouwen als gij naar hartelust van vrouwen geniet.

23 ofte my ander ghiften sende of indien ze (de wereld) mij nog andere gaven zou schenken.

25 proeuene ondervinding; - helende (heen)begeef.

28 op ghebroedt uitgebroed, gedragen of gebaard?

29 cort voor korte tijd; - ommere steeds.

30 van hier ghespoet zijn het leven verlaten worden.

+ J 6 r^o

35 mincken verflauwen, vertragen.

36 Amende boete, straf.

[p. 306]

 

Prinche.

40

Prinche hoe lustich / men crijghes versaetheydt

 

Want sonder verlaetheydt⁴¹

 

Alle dinghen begheren hueren tijdt

 

Ende claerlijck vaet dit / sonder versmaetheyt⁴³

 

Onghepunieerde quaetheyt⁴⁴

45

Is puer alleene der wereldts Jolijt

 

Want waer elck ghecastijdt in zijnen strijdt⁴⁶

 

Ouerspel / Manslacht / Ghiericheydt / Nijdt⁴⁷

 

De wereldt en hilde gheen blijder bende⁴⁸

 

Maer neens / dies is haer eynde verwijdt⁴⁹

50

Daermen handen slaet ende tanden bijdt⁵⁰

 

Sonder cesseren / eylaes aerme blende⁵¹

 

Ghenoechte der werelt is druck int hende.

41 sonder verlaetheydt zonder mankeren.

43 vaet begrijp; - versmaetheyt geringschatting.

44 Ongestrafte boosheid.

46 strijdt hier blijkbaar: zondig, misdadig streven.

47 Manslacht doodslag.

48 bende hier gunstig: gemeenschap?

49 verwijdt smaad, hoon, ellende (t.w. in de hel).

50 Zie o.a. Matth. 8, 12 (het geween is vervangen door ‘handen slaen’, de middeleeuwse uiting van smart).

51 cesseren ophouden.

⁺Wat is ons in ons leuen serft

Wat is ons in ons leuen serft¹
Wat heeft den tijdt in zijn beuanck²
Dan Winter / Somer / Lenten / Herft
Staet drooghe / groene / cort of lanck⁴
Heden vast staende / en morghen cranck
Slapen / waken / serf ende vry⁶
Leuen / steruen / naer wercken danck⁷
Wel hem die wel gheboren sy.

Op ende nedere / drooghe ende wack⁹
Hitte ende coude / Ebbe ende vloedt
Solaes of rouwe / aerbeydt ghemack¹¹

+ RW H 3 v^o

1 serft = serf (dienstbaar) met paragogische t; indien serft op is wordt betrokken, versta men: waarop kunnen wij in ons leven staat maken; betrekt men serft daarentegen op leuen, dan is de zin: wat bezitten we (wat mogen we ons bezit noemen) in het ellendige (eig. zondige, boze) leven.

2 heeft in zijn beuanck omvat, bestaat uit.

4 Staet = staet-et? Of lees Tstaet (het is)? Of is Staet corrupt (onder invloed van staende in r. 5)?; - drooghe dor; - groene fris.

6 serf dienstbaar.

7 danck loon.

9 wack nat.

11 solaes vreugde; - rouwe verdriet; -ghemack rust.

[p. 307]

 

Weelde aermoede / quaet oft goedt

 

Stoutichede bloodthede / sot oft vroedt¹³

 

Eten / drincken / vruecht ende misval¹⁴

15

Wie heeft van gratien sulcken spoet¹⁵

 

⁺ Die weet wat hem ghebueren sal.¹⁶

 

 

 

Verborghen ist in Gode alleene

 

Sijn wonderlijck werck en heeft gheen ghenoodt¹⁸

 

Sulck die was worden groot / is worden cleene¹⁹

20

Ende sulck was cleene / is worden groot^19-2020

 

Die sulcke is nv van hauen bloodt²¹

 

Hy hadde tghelts meer / ende schadts dan wy²²

 

Dus loopt der auontueren cloot²³

 

Wel hem die wel gheboren sy.

 

 

25

Sulck gaet ter zee / hy en vindt gheen watere²⁵

 

Een pluyme doet sommighen man verdriet²⁶

 

Sulck heeft van weelden al den snatere²⁷

 

Hy en weet een mijtsweert vroeschap niet²⁸

 

De sulck is vroedt ende scherp toe siet²⁹

30

Maer ten helpt hem groot noch smal³⁰

 

Den sulcken coempt gheluck sonder bediedt^29-3131

 

Wie weet wat hem ghebueren sal.

 

 

 

Wel gheboren naer der lettere³³

 

Dats groote edelheydt diet soe verstaet³⁴

35

Maer zijn gheluck dat is veel vettere³⁵

 

Die goede complexie van Gode ontfaet³⁶

13 stoutichede dapperheid; - bloodthede lafheid.

14 misval ongeluk.

15 Wie is zo gelukkig.

+ H 4 r^o

16 Deze regel (hier in afwisseling met ‘Wel hem die wel gheboren sy’) vormt ook de stok van het refrein ‘Wie dat heeft goede constellatie’, bl. 302.

18 en heeft gheen ghenoodt is met niets te vergelijken.

19 Men schrappe het eerste worden.

19-20 Sulck-sulck de een-de ander.

20 was die was.

21 Die sulcke menigeen; - van hauen bloodt zonder bezit.

22 Versta: die meer geld en goed had dan wij.

23 Zo rolt de bal van het geluk.

25 gaet enz. versta: staat zichzelf in de weg.

26 pluyme pluisje (iets van geen betekenis).

27 heeft ... den snatere heeft de mond vol? (De zegsw. niet in WNT).

28 Versta: Die geen greintje verstand heeft (mijtsweert iets ter waarde van een mijt).

29 scherp toe siet let goed op (de afwijkende syntaxis t.w.v. het rijm) of lees: scherp toe (bovendien scherpzinnig), siet (het bekende rhetoricale rijmwoord).

30 groot noch smal niets.

29-31 De sulck-Den sulcken De een-de ander.

31 sonder bediedt zomaar, op onverklaarbare wijze.

33 naer der lettere in eigenlijke zin (naar den bloede).

34 edelheydt hier: voortreffelijke zaak? - diet indien men het.

35 zijn gheluck Versta: het geluk van hèm, van diegene; - vettere groter.

36 complexie karakter.

[p. 308]

 

Ghepeysen / wille / ende daer toe daet

 

Soe die Planeten ons brenghen by³⁸

 

Van desen seydtmen sonder verlaet³⁹

40

Wel hem die wel gheboren sy.

 

 

 

Hy mach in zijne gheboorte verblijden

 

Die schoone ghesonde leden heeft

 

Met rechten stelt hy oock druck bezijden

 

⁺ Aen wien tbeuoelen van redenen cleeft⁴⁴

45

Maer wie buyten quader auontueren leeft

 

Mach oock wel drijuen blijde gheschal

 

Die gratie van bouen veel wonders gheeft

 

Wie weet wat hem ghebueren sal.

 

 

 

Ende om te schouwen veel arguatien⁴⁹

50

Complexie ende elementen mede⁵⁰

 

Planeten / teeckenen / tis al vol gratien⁵¹

 

Wies Godt ons oydt hier wassen dede⁵²

 

Maer Adams groote ouerhoorichede⁵³

 

Was wortele ende maeckte ons leydts ghecry⁵⁴

55

Doch heeft elck teecken zijn proper zede⁵⁵

 

Wel hem die wel gheboren zy.

 

 

 

Niemant en is soe wijs op eerden

 

Niemant en heeft sulck regiment⁵⁸

 

Niemant en staet in sulcker weerden

60

Niemant en is soe hooghe bekent

 

Niemant en is soe excellent

 

Sijn doen en mach verkeeren al⁶²

 

Niemant en leeft tsy siende of blendt

 

Die weet wat hem ghebueren sal.

38 Die astronomische opvatting kan De Roovere gekend hebben uit tractaatjes als Die Cracht der Mane of leerboeken als de Natuurkunde des Geheel-als en derg.

39 desen zulke mensen; - sonder verlaet (stoplap) steeds.

+ H 4 v^o

44 Die verstandig is

49 schouwen vermijden; - arguatien tegenwerpingen, kijverijen (hier: woorden, argumenten?).

50 Complexie vochtmenging in het menselijk lichaam en dan ook: gestel; - elementen grondstoffen, t.w. aarde, water, lucht en vuur.

51 gratien bijzondere, (bovennatuurlijke?) krachten, vermogens.

52 Wies wat.

53 ouerhoorichede ongehoorzaamheid.

54 wortele t.w. van leydts ghecry; - ghecry triumf? Of toestand? (vg. druckich ghecry in Boom der Scriftueren 444); de bett. in MNW zijn hier niet rechtstreeks van toepassing.

55 proper zede eigen aard, betekenis.

58 regiment beleid.

62 verkeeren omkeren, veranderen.

[p. 309]

65

Jherusalem / Roome ende Troyen die stadt

 

Waren schoone met menschen handen ghewracht

 

Nochtans zijn sy wien wondert dat⁶⁷

 

Met handen weder te nieten bracht

 

Hy is sot die soe is bedacht⁶⁹

70

Wel staende / ende waent soe blijuen hy⁷⁰

 

Fortune heeft menighen voortijdts vercracht⁷¹

 

Wel hem die wel gheboren sy.

 

 

 

⁺ Coninck Dauidt die hooghe Prophete⁷³

 

Verdoolde / soe ons de schriftuere leerdt⁷⁴

75

Salomon wijs / vol alder wete⁷⁵

 

Wie waendes / zijn schande was oock ghemeert⁷⁶

 

Ysaias ende Manasses gheEert⁷⁷

 

Coninghen / ende inder Propheten ghetal

 

Dese doolden / maer sy zijn weder ghekeert

80

Wie weet wat hem ghebueren sal.

 

 

 

Of dese verdoolde ende andere vele⁸¹

 

Wat wonder ist dat wy aerme slichte⁸²

 

By cranckheden of by natueren spele⁸³

 

Dickent verdolen wten lichte

85

Eest Oom / Moeye / Neue of Nichte⁸⁵

 

En segt tot niemandts leuen tfy⁸⁶

 

Vest mijns segghens in v ghesichte⁸⁷

 

Wel hem die wel gheboren sy.

67 wien wondert dat wie er zich ook over moge verwonderen, al moge men zich er over verwonderen.

69 Soe is bedacht meent.

70 Als hij er goed aan toe is, dat hij in die toestand zal blijven.

71 voortijdts ontijdig; - vercracht krachteloos gemaakt, te schande gemaakt.

+ H 5 r^o

73 Prophete Davids profetische waardigheid berust op zijn verondersteld auteurschap van de Psalmen.

74 o.a. in zijn overtreding met Bathseba (vg. 2 Sam. 11).

75 wete wijsheid.

76 Wie waendes wie zou het kunnen denken? Of: wie er ook aan moge twijfelen, hoe ongelooflijk het klinken moge (vg. r. 67: wien wondert dat); - zijn schande was oock ghemeert Vg. 1 Kon. 11, 1 e.v.

77 Ysaias Het is mij niet duidelijk, in welk opzicht Jesaja ‘gedoolt’ zou hebben; verwart De Roovere Jesaja wellicht met Elia, wiens bede om te sterven (1 Kon. 19, 3) desnoods als ‘dolen’ zou kunnen worden gekwalificeerd? - Manasses Manasse, koning van Juda; zie voor zijn afval van Jahwe 2 Kon. 21 en 2 Kron. 33, voor zijn ‘vernedering’, die echter geen waarachtige bekering was, 2 Kron. 33, 12.

81 Of indien.

82 slichte eenvoudige, simpele.

83 natueren spele macht (eig. streek, list) van de natuur.

85 Moeye tante.

86 tfy bah, foei.

87 Houd hetgeen ik zeg voor ogen (de genitief analogisch naar ww van zien, horen, letten op, enz., vg. Stoett par. 167, III).

[p. 310]

 

Ick hebbe ghekent beyde ionck ende oude

90

Die hadden eens anders leuen beschamen⁹⁰

 

Maer sy quamen nae ter seluer voude⁹¹

 

Eer twee of drie Jaren eynde namen

 

Elck mensche sal hem wachten van blamen⁹³

 

Ende medelijden in eens anders misual⁹⁴

95

Der werelts leedere / is broosch van tranen⁹⁵

 

Wie weet wat hem ghebueren sal.

 

 

 

De auentuere is wel sulcx vriendt⁹⁷

 

Sulck werdt om cleyne sake onterft⁹⁸

 

De sulck heeft zeuen dooden verdient⁹⁹

100

Die nochtans thende opt bedde sterft

 

Maer wie een goede gheboorte verwerft

 

⁺ Ende daer naer leeft / verstaet wel my

 

Die mach wel segghen / tot hem diets derft¹⁰³

 

Wel hem die wel gheboren sy.

 

 

105

Ick bidde v allen die dit hoordt lesen

 

Siedy yemandt dolen oft wten weghe

 

Wildt zijns met compassien ghedenckich wesen¹⁰⁷

 

Biddende Gode om gratie ende seghe

 

Op auontuere oft yemandt ghecreghe¹⁰⁹

110

Een bede aen hem daer noyt sin en qual¹¹⁰

 

De sulck mist / hy waent ghaen te deghe¹¹¹

 

Wie weet wat hem ghebueren sal.

90 Die zich schaamden over het leven van een ander.

91 nae daarna, later; - ter seluer voude in dezelfde toestand.

93 blamen minachten, schande spreken.

94 misual ongeluk.

95 leedere ladder; - tranen Lees t.w.v. het rijm tramen sporten (is broosch van tramen heeft tere sporten).

97 sulcx van de een.

98 Sulck De ander; - onterft van zijn bezit beroofd.

99 De sulck sommigen.

+ H 5 v^o

103 diets derft die dat mist (diets uit die des? Of lees: dies?).

107 Wil aan hem met deernis denken, heb deernis met hem.

109 Omdat het wel eens kon zijn (of: met het oog op het geval, in de hoop), dat iemand verhoord kreeg.

110 hem t.w. God; - daer noyt sin (= geest, mens) en qual waar geen lijden heerst, t.w. in de hemel.

111 hy die (of: terwijl hij); - waent meent; - te deghe goed, uitstekend.

Varianten St CCLIII, fol. 342 v^o (cccxxxv v^o) (uitg. Lyna en Van Eeghem dl. 2, bl. 244 e.v.): 1 Hy diet beghin es v. - 3 vercryghen - 4 loen ontbr. - 5 Maect te mate weer sy doot sijn of b. - 6 daer en slaet niemant v. - 7 mint ghy - 8 het g. v c.v. groten verswijke

9 Want minne t.g.s. in e. - 10 boeten die onghehoorsamicheit - 11 Wie sellen wy d.m. brose - 12 claerlyke i. des - 13 al ontbr. - 14 des w. - 15 Rachel gewonnen - 18 Hercules die der minnen niet en was ontcomen - 20 Paris tot Helena vierich doerronnen - 21 w. est n. - 22 steden - 23 a. Jhs de w. die e. - 24 l. ewich in v. - 27 voervaders - 28 wysheit en s.c. - 29 die moghende grote a.

31 r. seer hooch g. - 33 al niet ic sach - 34 m. conste b. - 35 Achilles die liefste nae b. - 36 twysbots - 37 Al wech s.h.o. al b. - 38 m. wel v.d.w.s.b. - 40 es die minne vervaren - 41 g. en es niet te scryven l. - 42 d. moghen s. - 43 die oude g. - 45 ende ontbr. - 48 thoorn g. beswykelic - 49 die der werelt luden - 51 Euwich gheduerlic aldus - 53 Tlydt al / nat / droghe / suer / suet / cout / heet

54 w. wyle dach ende ure - 56 icker exempel af in figuere - 57 dierbaren - 58 c. robyn of - 59 het scheet - 60 heeren ontbr. - 61 Hoe s.s. tsy - 62 h.m. slots - 63 Mer goeds minne blijft euwelick principael - 64 Van verliese dus doe ie v een verhael - 66 tis al leden - 67 is en dat - 69 h. dienaers e. ongrondelick v. - 71 jaer - 72 Gheen meerder persequeerder in a.s. - 73 alst god belieft t.

74 h. oeck c. - 75 e. goet g. niet b. - 77 En seg noch

Varianten in Hs. U.B., Amsterdam: 1 allen - 2 ontedele aerm - 4 e. neer w.

5 wtghesonghen m. eender pijken - 7 bereet lichtelijc - 8 l. blyden h. - 9 Al ontbr. - 10 Soe moet ghy - 11 d. steghen s.o. crollen - 12 u baten n. - 13 die b.c. soe eest - 14 j.h. staen - 15 A. dapperste g.s. moeti - 16 mollengrys - 17 ons upperste p. - 18 dat b.b. - 19 Die h.o. hier endeghins - 20 Ondert wolck die mynste en m. - 21 s. moten c. - 23 A. die licham s. - 24 Sal elc ghedient sin na sunder w.

25 Die P. - 26 allen te ffeesten s. - 27 deken - 28 Prochipapen precaert jacopinen - 29 Fremeneurs vrouwenbroeders ende agustijnen - 30 mesters - 31 alle ontbr. - 32 Ter feesten comen - 34 ende ontbr. Rest ontbreekt

Varianten Hs. J. Michiels: 1 hoffken - 2 om stelt - 4 D. onsen - 6 V. die - 9 zeer - 11 i. liefde g. - 15 claget

18 es recht - 19 l. vernoyt - 22 zijn - 25 Prince ons s. - 26 doch ontbr. - 27 Maer wee