Verzameld werk. Deel 4: proza

Besprekingen en beschouwingen

[p. 7]

Tijdschriftbijdragen, lezingen en ongepubliceerde opstellen

[p. 9]

Nasionalisme en het nieuwe geslacht

Nu wij, niet enkel in Vlaanderen, maar ook in Noord-Nederland, een nieuwe splitsing der intellektualiteit moeten vaststellen, nu, in de beide Nederlanden, twee diverse groepen zich scherper en scherper aftekenen willen, schijnt mij het ogenblik gunstig om bij deze logiese, door de oorlog toch enigszins verhaaste evolutie, enige losse marginaliën op te tekenen.

Niet enkel in Vlaanderen, maar ook in Nederland, bestaat de scheiding; ik noem even als markante figuren G.J.P.J. Bolland enerzijds, Zilcken, redakteur aan de Revue de Hollande, anderzijds.

Er zijn aktivisten, er zijn passivisten; jongeren en ouderen. Ver van mij het idee: elk oudere zou een passivist wezen. Neen, zulks hoeft overigens ook niet bij mijn vertoog; enkel dit moet er bij en dit durf ik dan ook met overtuiging beweren: Elk jongere is een aktivist. Ook weten wij weer: er zijn jongeren die van het aktivisme niets horen willen, maar die jongeren zullen juist ook niet tot onze generasie gerekend worden, niet enkel door ons, maar ook door het volgende geslacht dat de historiek van onze generasie maken zal en die jongeren slechts tot ongelukkige uitlopers van het vorige geslacht rekenen zal.

Nasionalisme, beredeneerd en geen sentimenteel geklets, is het uitgangspunt van onze generasie. Ook anderen kunnen aldus bij onze generasie horen. Daardoor zijn wij juist weer zo verscheiden met diegenen die ons onmiddellik voorafgingen dat wij er niet tuk op zijn een generasie binnen nauwe ouderdomsgrenzen te bepalen.

Het verschil tussen de ouderen en de jongeren van nu is groter dan hetgeen wij gewoonlik van generasie tot generasie vinden: het is groter dan het verschil bijv. van Kloos tot Van Lennep, of van Zola tot de Romantiek.

Estetiese onenigheden komen ons zeer ondergeschikt aan ons nasionale eensgezindheid voor. Zo bijv. kan ik best over de baan met een nasionalist, die nochtans mijn estetiese opvattingen niet deelt, maar een met mij esteties eensgezind mens, die m'n nasionale overtuiging niet zou delen, laat me vrij koud. (Uitgesloten nog dat zo'n mens bijna onmogelik zou wezen: Kunst is eerst en vooral nasionaal, door dit wordt zij algemeen).

Wij staan heel scherp tegenover de vorige generasie. Dit is logies: hoe dichter, des te scherper de antitese. Indien wij nog sommige humanitaire fraseurs van de vorige eeuw begrijpen kunnen, kunnen wij dit helemaal niet meer tegenover hedendaagse mensen, als bijv. Mr. F. van Cauwelaert zeggen, omdat wij eenvoudig niet meer begrijpen, dat nu in de twintigste, van nasionaal standpunt uitgezien, het enige standpunt dat ons nu degelik lijkt, iemand (en nog wel in het voorbeeld een dokter en volksvertegenwoordiger), iemand die dus aanspraak maken wil op de voorlichting van zijn volk, zó'n dubitatieve (van ons standpunt) houding aannemen kan.

De gebeurtenissen van begin Oogst 1914 hebben de val van deze generasie vervroegd, maar niet uitgelokt, enkel de agonie verkort. Haar tijd van zwijgen was feitelik aange-

[p. 10]

broken, zij moest de plaats aan jongeren overlaten; dit had zij nochtans, zonder het uitbreken van de wereldoorlog, zo snel niet gedaan. Nu loopt het van 'n leiën dakje.

Nu staat er tegenover deze oude, een nieuwe generasie, levenskrachtig. Zij kent slechts één prinsiep, daarin kan al het andere vervat: ‘Kijken door het prisma van het flamingantisme.’

Zo willen wij alles aanschouwen.

(Flamingantisme dient natuurlik slechts begrepen als voor de Vlamingen duidelikste bewoording van de Groot-Nederlandse Beweging).

Zo hier te lande.

Doch niet slechts hier, maar ook in het buitenland, in zulke landen zelfs en vooral, waar niet om het bekomen van voor één volk noodzakelike wetten en vrijheden tegen een imperialisme naar binnen van een ander, in dezelfde staatseenheid gesloten volk, dient gekampt te worden, vindt het neo-nasionalisme gemakkelik ingang. Men interpretere dit niet verkeerdelik, als een aan elke oorlog saamverbonden, logies gevoelen: ‘Het opzwepen van nasionale liefde en van nasionale haat.’

Het nieuw nasionalisme is eerst en vooral geen gefraseer. Het ontstond ook vóor de oorlog; de oorlog heeft het slechts meer op het voorplan gedreven tot een betere formulering. De oorlog heeft het ook nog een bredere, gans nieuwe betekenis gegeven; het staat ver weg van het tingeltangel-geschreeuw der zógenaamde ‘patriotards’ of het klatergoud-sentiment van de melo-melo-held Déroulède.

Na 1870 zouden wij wel de evolusie van het nasionalisme aldus kunnen vastleggen:

1^o)	frasen-nasionalisme: nasionale haat, Germanen en Latijnen enz.;
2^o)	frasen-internasionalisme: ziekelike uitwas der franse-revolusie-ideeën, ‘Droits de l'Homme’, enigszins omgewerkt.
3^o)	Nu. Breder nasionalisme, op sterker bolwerk. Geen aanwakkeren van nasionale haat, zó druist het dan ook niet in tegen
4^o)	beter gekonserveerd internasionalisme; veel meer is het de enige weg om tot dit internasionalisme te komen; zo moeten ook al diegenen die 4^o toegedaan zijn onvermijdelik langs 3^o. De ontwikkeling van elke nasie als nasie komt natuurlik een internasionale ten beste. Wanneer de onderdelen gezond zijn, d.i. elke nasie apart, vormen zij een gezond geheel.

Zeer merkwaardig is het ook dat, nu het leven van elk individu zich over een grotere oppervlakte verdeelt (de oorlogstoestanden daargelaten) de nasionale opbloei buitengewoon krachtig gebeurt. Het kosmopolities leven schijnt deze opbloei wel niet te hinderen.

Deze opbloei is tweeërlei: hij is nasionaal en hij is nasionalisties. Ten eerste, zeg ik, nasionaal. De bellettrie en de fraaie kunsten zijn ontegenzeggelik in het begin van de twintigste meer nasionaal, - en aldus komen zij ook beter het algemeen Europese ten goede, - dan wel de kunsten op het einde der negentiende. Zo noem ik bijv. de kunst van een Rik Wouters beslist meer nasionaal dan wel die der Sillon-mannen als Ensor, Van Rysselberghe en anderen; het werk van Paul Claudel echt franse kunst en geest,

[p. 11]

als Ronsard, frans kenschetsend blijft. Zo is Paul Claudel biezonder in zijn pas vóor het uitbreken van de wereldoorlog verschenen boek: Cinq grandes odes suivies d'un processional pour saluer le siècle nouveau. Dit is in Frankrijk het meest karakteristieke werk van de laatste periode, omdat het is het beste frans werk. Ook is aldus de kunst der jonge Duitsers, de dichters der Weissen Blaetter, beslist meer duits dan het engere werk der vorige Blaetter fuer die Kunst-generasie, George, Von Hofmannsthal en verdere uitlopers als Schaukal, enz. De jonge Werfel is eerst en vooral een duits dichter, maar als dusdanig is hij ook beter in het buitenland te genieten dan de vorige kasplantdichters.

Ten tweede is de heropbloei nasionalisties. Nasionalisme is het standpunt van deze tijd. De onmisbare schakel in elke ketting. Godsdienst wordt van uit nasionaal standpunt betracht; er wordt gesproken van godsdienstig nasionalisme en van nasionale religie. Wij hebben voor de hand de wording van het frans neo-katolisisme, in de laatste tijd de enige nieuwe uiting van franse geest: Léon Bloy, Charles Péguy, Francis Jammes, Paul Claudel. Ook weeral merkwaardig de bekering der vele anarchisten en libertaires, zoals de twee eerst genoemden, tot vurige nasionalisten. Eerst L. Bloy. Zijn nasionalisme is niet meer modern; de auteur is nog te romantiek. Maar in zijn werk merken we duideliker dan elders de koppeling van zijn godsdienst en zijn nasionalisme.

‘La France est tellement le premier des peuples que tous les autres, quels qu'ils soient, doivent s'estimer honorablement partagés lorsqu'ils sont admis à manger le pain de ses chiens.’

‘Quand elle est heureuse, le reste du monde est suffisamment heureux, dût-il payer ce bonheur de la servitude ou de l'extermination.’ (L. Bloy, Le sueur de sang, inleiding. ‘Le premier des peuples’, d.i. in de katholieke geest van het boek: het volk van God). Aldus is natuurlik de eerste fase, wij staan er septies tegenover. Enkel werd dit gesiteerd om aan te tonen hoe het nasionalisme met het katolisisme in het werk van Bloy elkaar aanvullen tot één konsepsie; L. Bloy staat alreeds ver van de buitenwereldse mistiekers. Charles Péguy's werk is reeds veel meer een warme bewondering voor Frankrijk zelf en de nasionale helden, bijv. zijn Jeanne d'Arc-werk. Paul Claudel eindelik de werkelik nieuwe, franse dichter, gelijk ik reeds hoger schreef.

Maar gelijk de frans-katolieken hunne nasie voor de religieuze nasie houden, beweert een vlaams katoliek weer juist, - weerom koppeling van nasionalisme en godsdienst, - het tegenovergestelde, in een open brief, verschenen in het Vlaamsche Nieuws van 19, 20 en 21 April 1916. Hij, vlaams katoliek, houdt weer het frans katolisisme voor minderwaardig! Verder hoef ik insgelijks even aan te stippen, in dit verband, de opstellen van duitse Israëlieten, betogend: een overwinning van Duitsland zou een verlossing voor het Jodendom wezen.

Indien wij nu weer nagaan welke de kunstenaars zijn die het meest algemeen verspreid werden en aldus de grootste invloed op het latere geslacht uitoefenen zouden, komen we weeral tot de nasionalistiese en nasionale: Walt Whitman, Claudel, Jammes, Barrès. In het insgelijks even vóor de oorlog verschenen werk Jean Barois door Roger Martin du Gard treedt weer het nasionalisme als voorname faktor in de konklusie van het

[p. 12]

boek. We zien de twee generasies scherp tegenover mekaar komen, op het einde van het boek, als de oude revolusionair, Barois, door twee jongeren de val van het oude dweepzieke geslacht hoort verkonden, tevens als de opkomst van de nieuwe, nasionalistiese generasie. En deze jongeren staan medelijdend tegenover de oude revolusionair. Het jongere meewarig tegenover de oude fraseurs.

Even dient hier nog aangestipt het boek van de jonge duitse geleerde, Karl Joël, Die neue Weltkultur (een nieuwe hegemonie van de duitse kultuur over de wereld), alsook het verschijnen van de gedichten Vous êtes des hommes door de fransman Jouve, en de in de Weissen Blaetter van Maart 1916 daarover verschenen resensie door Ludwig Rubiner (het huldigen van een gezond internasionalisme, als gevolg van een gezond nasionalisme).

Zo in het buitenland.

Doch ook Nederland, - Holland, Vlaanderen, Transvaal, - is, zoals ik in het begin reeds schreef, niet ten achter op de evolusie.

Uit het feit dat de twee laatste groepen reeds van vroeger door hun ongelukkige politieke toestand in het gedrang staan, zullen sommigen konkluderen dat deze twee groepen gemakkelik de logiese gang der algemene evolusie volgen, juist omdat die evolusie zich het best bij de toestand van hun land aanpast. Men trekke nochtans deze konklusie niet te lichtzinnig. Gewis staan zij ‘in 't gedrang’, maar door onderdrukking van de wereldkultuur afgezonderd, wordt hun nasionalisme verlamd in zijn normale evolusie, en blijft van de negentiende. Zo toont L.P.(icard) dit reactionnair nasionalisme in Vlaanderen aan in nr 1 van De Vlaamsche Gedachte (5 April 1916):

‘Aan den anderen kant zijn zij, die op het in de tweede plaats genoemde standpunt staan (“Jong Vlaanderen”, te Gent 1915, orgaan De Vlaamsche Post) te zeer taalkwestiespecialist. Het taalvraagstuk is van allereerst belang en, zoolang het niet volkomen opgelost is, zullen de Vlamingen steeds verongelijkt blijven; doch andere volksbelangen mogen ook niet uit het oog verloren worden. Daarbij komt nog, dat men in deze kringen te veel belang hecht aan wat men heet de aloude Germaansche zeden en er de heele historische ontwikkeling der laatste eeuwen wegcijferen wil, wat wellicht in reactionaire Duitsche kringen sympathie wekt, maar bij de Hollanders en de liberale Duitschers de aandacht van onze taalkwestie eerder afwenden zal.’

Ook Mark, in het Mei-nummer van De Goedendag, trekt een kruis over alle gefraseer: Gevoelsargumenten doen bij ons geen opgeld meer; alleen de uitspraken der zuivere rede kennen wij waarde toe.

Insgelijks bestaat voor die landen hierin een gevaar dat zij door de imperialistiese Regering er toe aangezet worden hun enig nasionalisme op het tweede plan te schuiven of geheel terzijde te zetten om een ander nasionalisme, dit der stiefmoederlike Regering, bij de voorbeelden: Belgies of Brits, te huldigen. Zulk nasionalisme kan enkel utilitaristies wezen, d.i. wanneer het grotere land het kleine niet stiefmoederlik behandelt, kan het kleine land, omdat de toestand zo best is en de rechten van elke volksgroep gevrijwaard blijven, simpatie voelen voor het moederland en ook ter verdediging van dit land

[p. 13]

gereed staan, omdat dit land door zijn binnenlandse staatkunde de kleine groep beveiligt en het intakt houden van het moederland dus ook het intakt houden van de kleine volksgroep betekent. Zulk nasionalisme kan dus op zijn best slechts utilitair wezen; maar is het moederland tegenover elke groep niet even rechtvaardig, als het in de voorbeelden dan ook het geval is, dan kan zelfs dit genre nasionalisme niet gehuldigd.

Wij moeten dus om ons nasionalisme niet te laten deviëren naar Noord-Nederland gewend blijven. Groot-Nederland is de enige oplossing.

‘Eindelijk mogen wij nooit vergeten, dat elke nieuwe regeling der internationale verhoudingen in Westelijk Europa, die Holland's stelling verminderen zou, onze eigen Vlaamsche toekomst bemoeilijkt. Een eerste voorwaarde voor Vlaanderen's cultureele heropbloei is de bloei van Holland.’ (De Vlaamsche Gedachte, als hoger).

Zo de Groot-Nederlandse toenadering van een Vlaming. Hier de Hollander:

‘Deze Vlaming voelt de beteekenis, welke Nederland voor Vlaanderen heeft. Het ware te wenschen, dat méér Nederlanders de beteekenis van Vlaanderen begrepen.’ (De Nieuwe Courant, 8 April 1916).

Tot dit begrijpen komen wij met rasse schreden. Zo blijft wel voor de Nederlandse stam zeer kenschetsend en geheel aan de eisen van de tijd beantwoordend, het verschijnen van het ongemeen belangrijke tijdschrift Dietsche Stemmen, een tijdschrift, heet het, voor Nederlandsche stambelangen.

Dit is het moderne tijdschrift van Nederland, het twintigeeuwse, het nieuwe, in verhouding met deze tijd.

Door dit belangrijk verschijnen, alsook de publikasie van de reeks De Nederlandsche Gedachte, en ook door de enige aangehaalde dagbladartikels, zien we dat ook Nederland de neo-nasionalistiese richting, de richting van deze tijd, uitgaat.

Dit wilde ik hoofdzakelik aantonen: dat elk vlaams jongere, als Vlaming reeds bestemd om nasionalist te worden, ook aldus heeft te zijn, als echt modern mens, dat wij dus een dubbele reden hebben om het nasionalisme te huldigen en dat dit standpunt geenszins veronderd is, gelijk wel sommige obtuus het nog geloven, maar wel dat integendeel alle andere standpunten dit nu geworden zijn.