Algemeen letterkundig lexicon

drukkersmerk

Een drukkers- of uitgeversmerk is een kenmerk in de vorm van een huismerk, monogram of vignet, door drukkers en uitgevers in een boek afgedrukt om aan te geven door wie het boek vervaardigd is. Aanvankelijk (bij incunabelen) is het drukkersmerk samen met het impressum achterin te vinden, maar met de ontwikkeling van de titelpagina verhuist ook het drukkersmerk naar voorin het boek, waar het op de titelpagina tussen de tekst van de titel en impressum tevens een versierende functie heeft. Veel drukkersmerken fungeren als emblema: prentje en spreuk zeggen iets over de drukker-uitgever. Bekende drukkersmerken zijn de passer van de drukkerij van Plantijn met de spreuk ‘Labore et Constantia’ en de vruchtboom met vallende tak en mannenfiguur van de 16^de-eeuwse Franse uitgever Robert Estienne met de spreuk ‘Noli altum sapere’, welk merk via de 17^de-eeuwse Elzeviers nog steeds gebruikt wordt door uitgeverij Elsevier, maar nu met de spreuk ‘Non solus’.

Boeken met een onvolledig of ontbrekend impressum zijn soms via het drukkersmerk te situeren en dateren, omdat drukkers-uitgevers vaak meer dan één merk gebruiken wegens slijtage of schade aan een eerder merk, vooral als het een houtsnede betreft.

Er is nog geen totaaloverzicht van de Nederlandse drukkersmerken; wel is materiaal in facsimile bijeengebracht in de Bibliotheca Belgica (1964, dl. 4, p. 66-208), door J.G.C.A. Briels in zijn Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers (1974) en in de Catalogus van de tentoonstelling Gedrukt in Dordrecht (1966). Veelbelovend is het gebruik van de cd-rom hierbij, zoals het door de Koninklijke Bibliotheek uitgegeven proefproject Dutch Printer's Devices (1991), dat met o.a. het materiaal dat de STCN oplevert, vervolledigd zal worden. De 15^de- en 16^de-eeuwse drukkersmerken zijn beschreven door F. Vandeweghe & B. Op de Beeck in Drukkersmerken uit de 15^de en 16^de eeuw binnen de grenzen van het huidige België (1993); P. van Huisstede & J.P.J. Brandhorst stelden een overzicht samen van Dutch printer's devices 15^th-17^th century (3 dln., 1999).

Drukkersmerk van de uitgeverij Plantijn met passer en 'Labore et Constantia'-spreuk uit de 16^de of 17^de eeuw. [bron: Bibliopolis]

Lit: A.C. Nielson, Latijnse zinspreuken op Nederlandse boekmerken (1952) • A. Simoni, ‘Bearwood, Tree, Flatfish & Co.; some punning Dutch devices’ in Hellinga Festschrift / feestbundel / mélanges (1980), p. 447-466 • K. Porteman, ‘T'is al goet wat cunste doet. Beschouwingen bij een drukkersmerk van de gebroeders Van de Venne’ in Liber amicorum Leon Voet (1985), p. 329-345 • B. van Selm, Alles komt teregt (1991) • B. ten Doeschot, Naamspreuken op uitgeversmerken (1991) • J.V. Ecsedy, 'The printer's device of the Elseviers in Hungary' in Quaerendo 21 (1992), 125-138 • P. Davidson, The vocal forest; a study of the context of three Low Countries printers' devices of the seventeenth century (1996) • L. Schlüter & P. Vinken, The Elsevier Non solus imprint (1997).

drukgeschiedenis

drukkunst