Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Tome 3: 1627-1634 (1635)
(1945)–Isaac Beeckman– Auteursrecht onbekend
[pagina III]
| |
Facsimile du fol. 333recto du Journal de Beeckman (autographe).
| |
[pagina 1]
| |
[14 mei 1627]Anno 1627 den 14en Mey tot Dortrecht. Ga naar margenoot+Eenen pyl vlieght snelder dan een clootken even swaer, omdat het achterste van den pyl de locht niet en hoeft te breken, maer volcht sonder teghenstoet in de plaetse van de punt alreede gemaeckt, ende also wort de superficies door de lanckworpighe forme kleyne int respect van de corporeiteyt. Ick segghe de superficies, die verhinderen kan, de locht occurserende. Daerenteghen al heeft het ront wel de minste superficies van alle evegroote lichamen, so raeckse evenwel int vlieghen de locht met een grooter deel van haer superficies dan sommighe andere formen, als by namen een pyl, etc. Van dese materie is veel ende dickwils gesproken int voorgaende boeckGa naar voetnoot1). Dit mach men tot verclaringhe daerby doen ende ter gelegener tyt alles met characteren also distingueren, dat men daerdoor al dat van eenderley materie is, vervolgens kan vinden.
Ga naar margenoot+Cùm in principio tertij Libri Xenophontis Περὶ παιδείας Κούρου non parùm afficerer eâ dissertatione quae inter Cyrum et Armenium, et inter eundem Cyrum et Tygranem, Armenij filiumGa naar voetnoota) (quem Xenophon dicitGa naar voetnootb) versatum fuisse cum sophistâ quocum, quem Tigranes magni faciebat), venit mihi in mentem alio quodam modo Veteres disseruisse et disputasse quàm formaliter et logicè, videlicet proposuisse discipulis suis quaestionem aliquam, in quam se quidem praepararent ne omninò nescij forent ejus naturae, sed tamen coram praeceptore cogerentur cum commilitionibus super illâ re disserere et respondere invicem ad ea, quae dicerentur, eo modo quo homines etiam plebei quâvis propositâ quaestione saepissimè eleganter disserunt acutèque et ad rem respondent, idque multo et continuo usu acquisivisse, quod nos infinitis praeceptis non tenemus, quae fortasse obstant quominus similes Veteribus, evadamus, nec rarò plebeorum acutè responsa admiramur. Tale igitur a me hîc in scholâ meâ, quam nunc rector occupoGa naar voetnoot2), exercitium videtur instituendum foreque auguror ut plus eo quàm mille praeceptis proficiant, | |
[pagina 2]
| |
Ga naar margenoot+ modo latinè, modestè et breviter hoc fiat. Ingenio vix cedit usus, usus verò artem multis post se parasangis relinquit.
Ga naar margenoot+Praeterea magni meo quidem juditio facienda est imitatio bonorum auctorum in linguâ latinâ, cùm nos nihil loquamur, imò nec loqui possimus quàm quod ij ante nos locuti sunt, idque etiam videtur linguarum proprium. Primùm ergo optimum esto exercitium, quod OrdinesGa naar voetnoot1) ad secundam classem referunt, videlicetGa naar voetnoota) vertere latinum in vernaculum sermonem, idemque ex hoc, clauso libro, in illud convertere. Id verò non fiat leviter, sed exercitium hoc duret longo tempore, donec parùm aut nihil differat exercitium à prototypo. Verùm ut id accuratiùs fiat in initio, pauci versûs praescribantur vertendi statimque convertantur; tum paulò plures statimque itidem convertantur, etc.; tum rursus pauci. Sed tempus inter versionem in vernaculum et conversionem in latinum sit longius, atque ita tandem et plus praescribatur et intervallum longissimum sit. Secundo praescribatur pueris vel periodus vel epistola quam in simili materiâ imitentur retinendo eadem commata, cola et periodos vel easdem conjunctiones, vel eosdem casûs et tempora, vel easdem partes orationis mutatis dictionibus, vel hisce aliquo modo combinatis, vel etiam omnibus conjunctis. Tertio maximi profectò momenti exercitium hoc instituatur, ut discipulis omnes notae argumentorum dictentur, quales sunt causarum efficientium, materialium | etc. subjectorum, adjunctorum, similium etc. prout eas varij Logici,. et inter alios Alstedium in Logicâ suâGa naar voetnoot2), congesseruntGa naar voetnootb), has, inquam, notas in imitando retineant, ne cogantur subtiliùs quaerere quibusnam argumentorum generibus usus fuerit auctor, et invenire alia ejusdem generis, quod ferè captum puerorum superat. Quod si fecerint, etiam nescientes auctores suos imitabuntur eoque loco quo illi causas, effecta, similia, opposita haberi conspicabuntur.
Ga naar margenoot+* Cùm Galenus scribitGa naar voetnoot3) eum qui caseum comedisset ante esum aliorum ciborum, habuisse tum alvum strictiorem et tardiorem, eundem verò cùm post alios cibos caseum comedisset, eandem habuisse multò laxiorem, intelligendus videtur: non immediatè ante vel post alios cibos, sed intercedente inter esum casei et aliorum ciborum nonnihil temporis. Nam cùm pyloris non sit in fundo, sed in altiori ventriculi loco, necessarium est id quod eodem tempore ultimò ingeritur, primò excuti; quodque primùm ingeritur, ultimum exire, ideòque caseum primò ingestum (nisi antè è ventriculo excussus fuerit quàm alius cibus ingeritur) ultimò | |
[pagina 3]
| |
Ga naar margenoot+ Ga naar margenoot+exit et in intestinisGa naar voetnoota) semperGa naar voetnootb) superiore est loco ultimòque per secessum egeritur. CùmGa naar voetnootc) verò caseusGa naar voetnootd) post alios cibos statim in ventriculum immittitur, primò omnium ciborum exit, cùm pyloro sit proximus, et suo lentore et tenacitate intestina constringit, ita ut sequentes alij cibi tardiùs quàm solent, descendant. Contrariâ omninò ratione quàm Galenus scripserit, nisi de intervallo, ut dixi, temporis inter esum casei et aliorum ciborum sit intelligendum. Experiatur qui volet, et uno eodemque prandio duranteGa naar voetnoote) circiter semihoram ultimò comedat prunaGa naar voetnootf), sentiet vel statim ventris tormina, vel paulò post alvum solito molliorem. | |
[23 mei 1627]Ga naar margenoot+Den 23en Mey verhaelde my Justinus van AsscheGa naar voetnoot1), dat syn collega binnen CeulenGa naar voetnoot2) besich was om een instrument te maken, daermede hy alle gewichten met alle crachten in alle tyt soude konnen lichten ende trecken, ende bekende nochtans dat het gheen perpetuus motusGa naar voetnootg) en was, noch daerdoor teweghe konde gebrocht werden. Ick andtwoorde hem, gelyck ick vooren mynheer PuyckGa naar voetnoot3) geantwoort haddeGa naar voetnoot4). Ende wat aengaet dat syn collega meynt in alle tyt, so cleyn als men wilt, dat te konnen doen, seyde ick, dat hy ende meest alle vinders sich daerin bedrieghen, niet wel konnende afmeten of sy yet min of meer tyt doen dan ander instrumenten na proportie. Maer seyde ick - die meynt, dat hy met min cracht meer gewichts in denselven tyt kan doorGa naar voetnooth) hetselve intervallum brenghen, die moet dencken of hy dat so haest doet als dat dynck door hetselfde spatium vallen soude. Want kan hy in soveel tyts dat niet brenghen door dien wech, door welcken het in dien tyt vallen kan, so en heeft hy niet veel meer gevonden dan alreede gevonden is. | |
[pagina 4]
| |
[3 juni 1627]Ga naar margenoot+Den 3en Junij verhaelde my Johannes BorgoisGa naar voetnoot1), die met my ende met Jaques Schouten (die naderhandt myn swagher wert)Ga naar voetnoot2) ten tyden als de Palsgrave de dochter van Engelandt troude, dat wy doenGa naar voetnoot3), kommende in Vranckryck van Orleans na Fontainebelleau, tsamen late aen een huys quamen ende aldaer logeerden, ende dat ick ende Schouten op een bedde daer in huys sliepen, twelck wy wel onthouden hadden. Maer - seyde hy - ick hadde suspitie, dat het daer niet wel en was, maer vreesde van onraet ende ongeluck dewyle daer eenighe snoeckxsche gasten teghen malcanderen veselden; maer - seyde hy - gylieden spottede daermede. Evenwel seyde hy, dat hy, verveert synde, uyt den huyse ginck, doch also het huys alleen stondt op het velt aen een wech, verre van | eenighe dorpen ende datter twee van den huyse hem naginghen, so drayde hy al ronsom het huys, ende doordien dat het doncker was, rocht hy in een verckenskot, meynende dat het ledich was, doch also hy nederhurckte, sat hy op een vereken, sweegh evenwel stille ende liet se voorby gaen, die hem volchden, dewelcke hy int voorbygaen hoorde segghen: ‘Diable, où est ce meschant Flamman?’ Dat hoorende bleef daer dien heelen nacht ligghen. 'S anderdaeghs quam hy wederom in huys ende vraeghde de weert waer wy waren, dewelcke scheen verslaghen te syn ende vraeghde hem, waer hy geweest was, ende wees hem op de kamer, daer wy sliepen, alwaer wy met hem loeghen, dat hy int codt geslapen hadde, hebbende niemant van ons dryen nu meer quaet achterdencken. Maer also hy, Borgois, eenighe jaren daerna daer voorbyginck, vondt hy dat huys geruineert ende een galghe daerop staen ende veel liens daeraen hanghen. Ende hem wert geseydt, dat het moordenaers waren, die in dat huys gewoont hadden, ende dat daer hynghen de weert met syn vrouwe, twee of dry knechten ende een meysen of twee, ende dat se veel lieden vermoort hadden, ende onder anderen in haer belydenisse beleden hadden, dat sy oock op sulcken tyt dry Flammans voorgenomen hadden om te brenghen, maer dat een van haer dryen wech gerocht was ende en konden hem niet vinden, om wiens wille en dorsten sy de ander twee gheen quaet doen. | |
[pagina 5]
| |
Ga naar margenoot+
Aldus heeft Godt ons bewaert sonder ons weten. Gedanckt moet hy wesen. So doet hy sonder twyffel met vele, diet noyt en kommen te weten. Hoe periculeus leeft men dan in de weerelt sonder achterdencken.
Ga naar margenoot+Postridie Calendarum Junij 1627 Dortrechti inauguratus sum rector scholae latinae, D. Balthasaro Lydio scholarchâGa naar voetnoot1) orationem panegyricam habente, me verò post illum de Figuris isoperimetrisGa naar voetnoot2) physicè praelegente. Plenum auditoribus erat auditorium. Postero die Jonas ProostGa naar voetnoot3) in eundem ferè finem coram scholarchis alijsque auditoribus (fuerat enim is noster discipulus) cum laude declamavitGa naar voetnoot4). | |
[5 juni 1627]Ga naar margenoot+Den 5en Junij seyde my Balthasar van GorcumGa naar voetnoot5), dat hy de cabala Hebraeorum verstont. Konde vooreerst uyt den cirkel met deselfde wyde al de Hebreusche letters betrecken, dat men se kennen kan, also dat dit de rechte syn, die hy maeckt, so hy meyndt. Ten tweeden, alser verschil is van een woort, so en stelt hy maer de caracteren van de letters byeen; dan siet men de figure van de actie, die dat woort beteeckent. Also heeft Daniel dat schrift verclaert, seght hy. Ende verclaerde my de figueren, die van die woorden quamen, overeenkommende met de Schrift; ende so kan hy oock, na syn segghen, alle woorden doen. Ten derden kan hy daermede alle sieckten genesen, doordien hy den name Godts terecht schryft, want dan wort men verhoort, volgens datter staet: die Godt aenroept, sal verhoort werden. Te weten terecht; of ment dan schryft of spreeckt, | |
[pagina 6]
| |
Ga naar margenoot+ dats één dynck, So en doet het dan niet de caracter, maer de belofte GodtsGa naar voetnoota). O curas hominis, o quantum etc.Ga naar voetnoot1)
Ga naar margenoot+Also ick in Mey 1627 tot Dortrecht als rector van de Latynsche schole beroepen wasGa naar voetnoot2), hebben de Borghmeesters van Rotterdam my gepresenteert myn gage 100 daelders te verhooghen ende na het overlyden ofte vertrecken myns broedersGa naar voetnoot3) daerenboven het rectorschap te versekeren met een acte. Doch also ick om redenGa naar voetnootb)Ga naar voetnoot4) niet en begeerde teGa naar voetnootc) blyven, hebben sy my een eerlick getuyghenisse gegeven ende vereert met een silvere schale, tot een teecken, dat mynen dienst haer aengenaem geweest wasGa naar voetnoot5).| | |
[8 juni 1627]Ga naar margenoot+Den 8en Junij toonde ick onsen ouden smidt hoe hy de grendelsloten maken soude, dat men die van buyten niet toe en konde doen, als men in de schole is, ende dat de deure niet en hoeft met een gerre open te staen, als men het slot toe doet ende de deure wilt open laten doordien dat dan de grendel teghen de kramme kompt. Ick dede hem maken twee krammen E ende F. Daerdoor dede ick hem steken deFig. 1.
ysere figuere ACB, also dat men die uyt ende in doen konde als men A wat oplicht. Int midden daervan dede ick een gadt maken, daer de grendel van het slot doorgesteken wert. Als nu de deure met dit slot toegesloten wordt, so en kan de figuere ACB niet uyt, noch op noch neer, dewyle de grendel door het gadt D steeckt; maer als het slot open is, so kan men die figuere afnemen, ende niemant en kan ons van buyten insluyten. Ende als men het slodt sluyt omdat het niet rammelen en soude, so valt int toedoenGa naar voetnootd) van de deure de grendel tusschen de krammen E ende F, ende de deure kan so dicht toe als vóór ende naer. De smidt dit hoorende, was seer blyde over die pracktyke. | |
[16 juni 1627]Den 16en Junij syn dese voorseydeGa naar voetnoote) sloten gemaeckt ende beproeft cum maximo applausu fabrorum ob novum inventum in antiquo opere a non-fabro. Daerom, dewyle ick noch een incommoditeyt in sloten gemerckt hebbe, die wel behoorde geremedieert (alsmede onder andere tot welstandt van myn schole)Ga naar voetnootf) - synde dese, dat men op een slaperslot gheen ongebroken looper maken en kan, waerdoor de sleuters in scholen of vele moeten syn of men moet de voordeelen van de slapende sloten verliesen - twelck dickwils quaet is nadien elckeen, of al willens of onverhoets, de deure toedoen kan, sonder wille of weten van den rector - | |
[pagina 7]
| |
Ga naar margenoot+
so laet de voorgaende figuere een slodt syn. AB sy de grendel daervan, die men
Fig. 2.
met de handt sal open ende toe schuyven, gelyck men in een grendelslodt doet. Het sleutelgat is C, twelck dwers licht, omdat het te naerder soude syn by GF, de vere, dewelcke door de sleuter nederwaert gedouwen synde, so kan D voorby E gaen, ende voorby synde, ende de vere GF weder oprysende, en kan D niet weder achter, ende het slot is toe. Dit sleutergat kan dwers deur kommen, also datter maer één huysken van binnen gemaeckt en kan werden, daer deGa naar voetnoota) rechte sleuter deur gaet om open of toe te doenGa naar voetnootb), te weten aen de syde van F; maer aen de syde van G moetter noch een huysken gemaeckt werden, daer de looper door gaet (gelyck in alle goede loopersloten) ende deselve vere nederwaerts douwt ende het slodt op deselve manniere als voorseydt is, van den rechten sleuter open doen kan ende toedoen.
Ga naar margenoot+Quietis utilitas major mihi videtur in aegrotantibus quàm commentatores in Scholam SalernitanamGa naar voetnoot1) memorant. Hi enim de quiete in genere loquuntur, quae necessaria est, Schola verò loquitur de eâ quae requiritur in morbis. Dicit enim: si tibi deficiant mediciGa naar voetnoot2); nemo autem medicos desiderat, dum benè valet. Requies igitur, etiam absque somno, adjuvat concoctionem pravorum humorum, qui morbum faciunt. Nam spiritus qui per motum ad exteriora trahitur, ubi materia morbifica non est, per quietem circa cor et venas, in quibus humores execantes | resident, continetur, Motus verò, etiam in aequali calore, impedimento est Ga naar margenoot+concoctioni materiae morbificae. Concoctio enim requirit immobile subjectum. Sic ova mota tardiùs in aquâ fervidâ coquuntur, nam materia locum mutans, semper aliâ sui parte seseGa naar voetnootc) calori coquenti offert, quo fit ut calor qui jam viam sibi fecerat penetrandi in interiora rei coquendae, eâ frustretur cogaturque in aliâ rei parte aliam viam inchoare, nec haec viâ factâ occurrenti, alio calori semper quadrat. Non enim ita densus et ubique est calor, ut non alibi minus, imò etiam nihil, caloris sit, juxta meam sententiam de locis vacuis rebus intermixtisGa naar voetnoot3). Ga naar margenoot+Quies igitur concoctionem accelerat materiae morbificae et quidam alio modo quàm somnus. Hic enim duntaxatGa naar voetnootd)) concoquit et poros exteriores occludit. Etsi enim sudor emanet, nonnunquam id fit per venas, non per insensibilem transpirationem tam abundè quàm in quiete, ubi pori obGa naar voetnoote) influentiam aliquam spirituum in exteriora magis patent. In somno igitur concoctio major quàm sua transpiratio, | |
[pagina 8]
| |
Ga naar margenoot+ in quiete vigili transpirationis proportio major est ad suam concoctionem. Ergo non dixi plus transpirare tempore quietis quàm vigiliarum aequalium; id enimGa naar voetnoota) mihi necdum liquet, sed proportionem majorem esse <credo>Ga naar voetnootb). Somnus igitur necessarius, sed non perpetuus aut nimis longus; subsequens verò quies pervigil excutit etiam id quod in interiore corpore congestum erat extra venas per poros totius corporis. Imò si pori majores forent tempore somni aut aequales vigilantium, poris non sudor, sed halitus exiret; jam verò ob exiguitatem pororum cutis vapor ibi haerens, concrescit in sudores. In motu verò exteriora magis aperiuntur quàm interiora, ideòque multa minùs cocta eripiuntur et commoventur. Trium igitur horum quies pervigil est maximè poris ubique aequalis, ideòque maximè utilis aegrotis; somnus etiam est utilis, motus verò nullo modo obest.
Ga naar margenoot+Om een fonteyne te maken door het wassende ende leegende water hebbe ick op verscheyden plaatsen leeren doen per machinam Heronis, waerdoor het water sonder ommesien eewich spronckGa naar voetnoot1). Hetselve kan men oock doen door touwen ende catrollen met eenen block of schip ligghende in sulck water. Want A sy den block, dewelcke ryst alst water, daer se in licht, hooght, want sy dryft op het water. Als den block ryst, so ryst oock de catrolle C; als dese ryst, soFig. 3.
daelt den eemer ? ende raeckt ten laetsten int water. Nu also op den grondt van desen eemer een gadt is met een clappe, so loopt het water daerin, ende als den block A wederom sackt door het leegh water, so gaet ? op ende de clappe toe. Men siet hier hoe den eemer ? dobbel so hooghe gaet als den block A sackt door het so stellen van de catrolle C, op welcke manniere men can den eemer ? 10 mael hoogher doen rysen dan den block A sackt, twelck dient omdat in sommighe plaetsen | het water maer een voet 2 of 3 af ende op en gaet, ende men wilt de fonteyne 10 of 20 voet hooghe doen springhen, maer dan moet den block soveel te grooter syn, de strale deselve blyvende. Men hoeft oock het water juyst niet te halen uyt hetselve water daer den block in licht, maer men can, gelyckGa naar voetnootc) in de fonteyne per machinam Heronis, hetselve met het vloetwater omleeghe in de grondt synde, doen op solders ende toorens, ende de fonteyne doen springhen in roosewater, wyn etc., na begeerte. Want | |
[pagina 9]
| |
Ga naar margenoot+ men hoeft den eemer maer te laten sacken in sulcken liquer alst een lust. Ende indien men de fonteyne op een solder of toren wilt hebben, so mach men het liquer eerst brenghen op den solder of <een>Ga naar voetnoota) toren, ende eenGa naar voetnootb) langhe touwe nemen om den block aen te doen, want die moet tot beneden toe rycken in het vloyende water, ende den eemer aen d'ander eynde doen, een voet 7 of 8 hoogher dan de solder. So sal doort voorgaende de fonteyne altyt springhenGa naar voetnootc) van het voorseydeGa naar voetnootd) liqueur tot het verdrooght is. De applicatie om den eemer vol ende omhooghe synde, syn water daer te doen laten, mach elck bedencken. Kan op verscheyden mannieren geschieden. Maer omFig. 4.
één manniere te schryven, so kan men maken, dat het eemerken, alst vol waters opgehaelt wort aen AB hanghende, rechs in ballanse hanght, also dat het met als niet omgekeert ende uytgestort kan worden. So mach men dan een pinneken, onder het centrum gravitatis uytstekende, maken, hetwelck op een seker hooghde met den eemer gekommen synde, aen een houdt of yserken hapert, ende also den eemer doet ommekeeren ende uytstortenGa naar voetnoote); dewelcke daer voorby synde, wederom recht kompt te hanghen; ende nederdalende en salt pinneken in de weghe niet syn, ofte omdat het niet boven het houdt, daert aen haperde, en gaet, of omdat het int nedergaen wycken kan.
Ga naar margenoot+* Alser in de eene camer steen licht ende de ander met hout of plancken gevloert, so seght men dat die met steen geleydt is, vochtigher is dan de andere. Ende men bevindt het oock so, want alser op beyde vloeren pampier licht, so siet men dat het pampier van de steene vloer veel vochtigher wordt. Maer wat is dat te segghen? Groydt de vochticheyt (die toch anders niet dan water en is, dat int pampier treckt) in de steenen? Of treckt sy de vochticheyt, die in de locht is, na haer? Maer men bevindt niet, dat de locht droogher is daer steene, dan daer houte vloeren syn. Dit gebeurt also wel op steene solders als op neerkamers, dat de steene vloeren vochticheyt bybrengen. De antwoorde hierop kan anders niet <en>Ga naar voetnootf) syn dan dat het houdt dichter is dan steen, also dat de steen het water, dat op haer uyt de locht des camers sackt, in sich kryght door de gaetken ende openheden, dieder in syn. Maer het blyft boven op het houdt ligghen ende is daerom terstondt verteert van de warmte des camers. Maer dat in de gaetkens van de steen is, en kan so niet wech, ende en wort door het roeren des lochts niet gediscutieert, want die en kan der niet by. Hieruyt moet volghen als de camers openstaen in claer weder, dat al de vochticheyt wechtreckt uyt de camers met houte vloeren, maer de steene vloeren houden haer natticheyt, al wort de locht niet min dan in d'andere gesuyvert. Ende alsGa naar voetnootg) de camers toe syn, so doet de steene kamer haer opera | tie, de natticheyt van | |
[pagina 10]
| |
Ga naar margenoot+ langherhant in de locht treckende, die dan het goet, datter is, vochtich maeckt; maer daer de houte vloer is, daer ist al drooghe, want in hout en is geen nat, dat optrecken kan. Ga naar margenoot+Nu het toestaen van de camers gheeft gheen drooghte, want datter in is, blyft er in, ende door de schouwe ende veynsters, alst vochtich van buyten is, dringhter veel deur, dat dan so wel niet wederom uyt en kan; want alst vochtich weder van buyten is, so is de locht heel ende allom nat, also dat al hetgene, dat van buyten in de camerGa naar voetnoota) kompt, dat maeckt de camer vochtigher dan sy van te vooren was, doch noyt so vochtich alst buyten is, of sy moest allom open staen, schier sonder mueren. Maer alst dan buyten droocht, twelck oock licht gheschiet doordat het allom open is, so en kan de camer door de gerren ende schouwe syn nat niet heel quydt worden, maer slechs een weynichsken. Oock so brenght het goet, dat in de kamer is, terwyl dat het veroudert ende verteert wort, vochticheydt in de kamer; want in alle dynghen is vochticheyt, dewelcke daer al verteerende, uyttreckt. Twelck men sien kan aen den roock als droogh hout brandt etc. Het gaet dan met de steene vloeren gelyck met een water, dat nimmermeer gesuyvert en can worden, hetwelck, als men van suyveren stilstaet ende datter maer een weynich vochticheyt in de locht is, terstondt vervult wert; vervult synde moet het maer van langerhandt drooghen. Ende dewyle het qualick so langhe achtereen schoon ende droogh weder is (want de nacht is oock vochtich), so blyft er altyt vochticheyt in de steene kamers. Gelyckt dan de houte camers met eenen effenen back, daer men al het water subitelyck met eemers kan uytscheppen, ende de steene kamer met eenen back, daer menGa naar voetnootb) het water met vyngherhoeden moet uytscheppen, twelck nimmermeer gedaen en is van deselve handen, ende dat die backen alst reghent, even haest wederom vol werden. Ergo het kompt op het subyt vol worden ende op het niet even subyt gesuyvert te werden. Hieruyt so volcht oock, dat men seght: hoe dicker mueren, hoe vochtiger kamers. Nu al ist dat de steenen vol gaetjens syn, so is nochtans het lichaem daervan, dat is de steen selve, so dicht, dat se int water sinckt ende swaerder dan houdt, waervan wy op een anderGa naar voetnoot1) int breede gesproken hebbenGa naar voetnootc). Ga naar margenoot+Sint rectae AB, CB, AC, DE; oculus B; visibilia duo AC et DE; radij AB, CB Fig. 5.
et quotcunque inter illas AB, CBGa naar voetnootd) ad ? lineae duci possunt. Quaeri potest anGa naar voetnoote) AC non possit distinctiùs videri quàm DE. RespondeoGa naar voetnootf) non distinctiùs, sed posse eam esse remotionem ut D, E non videatur; videatur verò A, C, vel meliùs totum AC, uti totum | |
[pagina 11]
| |
Ga naar margenoot+ <distinctiùs>Ga naar voetnoota) videatur quàm DE, id est cognoscatur, si utrumque formam hominis etc. habuerit. Ratio est quia radij non fluunt ab oculo B. Tum enim ad AC nulli radij emitterentur qui non transirentGa naar voetnootb) DE cùm interponeretur; cùmque ob remotius spacium nonnulli radij, ab aere reflexi, aberrent ab AC, necessariò AC difficiliùs videbitur quàm DE. Sed cùm radij quibus visio fit, fluant à re visibili et à quolibetGa naar voetnootc) puncto ad quodlibet radij proijciantur, plures radij ad B venient ex AC quàm ex DE, cùm in AC plura sint puncta A, quibus lux possit reflecti quàm in DE. Plura igitur longinqua eodem angulo videntur quàm propinqua, ideòque qui ex turri Terram spectant, aliquod insolutum patiuntur. | | |
[18 augustus 1627]Ga naar margenoot+* Men bevindt dat de nachttyen, tsy in sprinckvloet of dootstroom, altyt meer kracht hebben dan de dachtyen. Als by exempel, desen 18en Aug. 1627, seyden my de timmerlieden, dat sy huyden ende gistermorghen wel een uere eer hebben konnen wercken dan gisteren na de middach, te weten het water doen noch so haest noch leeghe afgeloopen synde. Men secht oock, dat het snachs oock alderhooghst water wort ten tyden van sprinckvloeden. De reden daervan is dese. Indien de stralen van de Mane het hoogh ende leegh water maken konnen, gelyck sy doen, so konnen de stralen van de Sonne sdaeghs daermee gemenght synde, haer lichtelic dilueren ende daerdoor haer kracht benemen, gelyck de kracht van de wyn benomen wort als mer water in doet. Ende dat moet geschieden, hoe dat oock het water van de Mane beweeght wort. Want geschiet het omdat de stralen van de Mane in het water kommende, dat doen swellen, gelyck de Sonne de locht doet swellen, so en kander so veel int water niet van de stralen van de Mane als de stralen van de Sonne daer oock in gaen (twelck daeghs is) als wanneer de stralen van de Sonne (die tot her swellen des waters niet en doen) wech syn; twelck snachs is. | |
[23 septembre 1627]Tot Rotterdam den 23en September. Ga naar margenoot+Hieronimus Fabricius, cap. 12 libriGa naar voetnootd) de LocutioneGa naar voetnoot1) dicit diphtongos resultare ex conjunxione vocalium. Ego verò existimo diphtongos nihil aliud esse quàm syllabas, quoniam omnes diphtongi fiant ex vocalibus iGa naar voetnoote) vel u, quae non minùs dicendae videntur consonantes cùm postponuntur quàm cùm praeponuntur vocalibus. Quî enim differt ab ab au vel aiGa naar voetnootf) quantum ad syllabae naturam? | |
[pagina 12]
| |
Ga naar margenoot+
Idem dicitGa naar voetnoot1) quinque duntaxat esse vocales. Verùm η graecum posset esseGa naar voetnoota) sexta vocalis possentque plures fingi et ex imitatione brutorum constitui, nisi dificilior foret earum pronunciatio, quae tamen usu facilior fieret; quod tamen non videtur necesse, quia haeGa naar voetnootb) quinque et facillimae sunt et ad omnium rerum expressionem sufficiunt.
Ga naar margenoot+Bruta omnia ejusdem speciei se mutuò intelligunt de ijs rebus quae ipsis in mentem veniuntGa naar voetnoot2). Tantum igitur quantum ipsa norunt, alijs possunt significare aspectu, motu, voce etc., eo modo quo homines alijs hominibus linguae ignotae multa significant articulis, naturâ ipsâ aliquid significantibus. Fletu enimGa naar voetnootc) indicant se tristari, risu laetari etc. Nec inficiandum videtur eo modo, quo homines per consuetudinem et familiaritates invicem plura significare queunt, etiam bruta animalia diù unâ habitantes, se invicem multò meliùs intelligere quàm ea quae se invicem nunquam viderunt; jam tùm enim usu assueverunt socij sui signis quibus iram futuram etc. indicant, blandimenta, famem, etc.
Sonus in larynge fit acutus, gravis et mediusGa naar voetnootd). Adest quoque qualitas quaedam indicans materiam quae sonat. Haec verò qualitas perit dum per fauces sonus transit et obscuratur a sequenti qualitate faucium, quae permanet; atque ob eam qualitatem vocatur vox. Sic vox cytharae differt à voce testudinis, quamquam sonus utriusque idem est; potest enim utriusque chorda ejusdem esse acuminis etc. Varia vox creat vocales prout fauces, formâ variantes per musculos, nunc hanc, nunc illam vocem edunt. Si quis enim ita posset fauces formare ut vox cytharae videretur auditoribus, faceret is novam vocalem; sic qualitas testudinis aliam, atque ita in infinitum. Vocalibus accidunt (inquit Fabricius ab Aquapendente)Ga naar voetnoot3) per motum linguae extremae, labiorum, dentium etc. consonantes, quibus omnibus fit locutio. |
Ga naar margenoot+Quaesiverit fortè quispiam quae sit ratio cur carmen jambicum tantum differat à trochaico, ita ut trochaeum saltationibus accommodetur, nullo verò etiam jambicum? Nam si una syllaba ex trochaico dematur, versus fit jambicus, inquit ScaligerGa naar voetnoote), Poetices, Lib. 2, cap. 31Ga naar voetnoot4). Respondeo hoc fieri propter pausas inter pedes. Hae enim faciunt ut diversitas appareat. Nam in trochaico prima syllaba est longa, secunda brevis; turn sequitur | |
[pagina 13]
| |
Ga naar margenoot+ pausa, post iterum longa, brevis, ita ut semper longum breve sequatur, eo modo quo saltus fit. Primùm enim ibi ascenditur, tum descenditur. In jambicis verò prima est brevis, secunda longa; tum pausa, ac semper post quietem, a brevi intercipitur. Mutatur autem trochaicus in jambicum ablatâ syllabâ, quia ferè ut versum inchoamus, ita absolvimus. Ergo si prima est brevis, jambicè proceditur, sin longa, trochaicè, quamquam possit etiam jambicus trochaicè pronunciari et contrà, si nimirum prima syllaba pro secundâ habeatur, id est si post primam syllabam quiescimus, quod in multis cantilenis animadverti, ubi id necessarium est. Quia in principio pausa est, tum sequitur nota dimidium tactum constituens; reliquae verò notae usque ad finem complent integros tactûs; ergo incipiendum erat manum levando. Pausae igitur trochaicorum et jambicorum discrimen constituunt affectûsque ex vario modo carminis inducunt. Belgici verò trochaici et jambici idem accentu potissimum praestant, quod Latini et Graeci quantitate syllabarum, ut acutus sit pro longâ.
Ga naar margenoot+Quodcunque in humido ascendit, ut in aquâ, sic etiam in aere tam diù ascendit, donec ad summam superficiem pervenerit, nisi humor sit inaequalium partium. Sic id quod in aere ascendit, pergit ascendere usque ad summitatem ejus, nisi suprema pars sit tenuior. Qui igitur statuunt ignem non esse supra aerem, coguntur fateri nubes summae superficiei aerisGa naar voetnoota) innatare, sicut navem in aquâ. At ego cùm ignem eum dixerim à Terrâ ascendere in summum aeris, ibi eam partem calefacit et attenuat; attenuatus nubes non sustinet, sed descendunt usque ad mediamGa naar voetnootb) regionem, quam si descendendo transgressae fuerint, perveniunt ad aerem attenuatum ob reflectionem radiorum solarium, adeòque celerrimè per id spatium usque ad Terram cadunt, quia eò aer est tenuior quò Terrae propinquior. Vide quae de hac re in alio libro latiùs notaviGa naar voetnoot1).
Ga naar margenoot+Het meulewerck, daer ick int ander boeck van geschreven hebbeGa naar voetnoot2), twelck mynheer PuyckGa naar voetnoot3) aenginck ende van my in tegenwoordicheyt van den inventeurGa naar voetnoot4) voor niet geacht wiert eert gemaecktGa naar voetnootc) was, brenghende daerby verscheyden heeren ende andere, ende voorsegghende, dat het niet deughen en soude - dat was by de borghmeesterGa naar voetnootd) Puyck in so groote achtinghe, dat hy te vooren den inventeur voor een part int octroyGa naar voetnoot5) daervan geboden hadde veertich duysent | |
[pagina 14]
| |
Ga naar margenoot+ duycaten, gelyck den inventeur my selve geseydt heeft. Twelck StampioenGa naar voetnoot1) confirmeerde, hetselvige van mynheer HartochsveltGa naar voetnoot2) gehoort hebbendeGa naar voetnoot3).
Ga naar margenoot+De scheeve kopermeulen, hier te Dortrecht, en is niet beter dan of de vloer horisontael stondtGa naar voetnoot4). Ende het en is niet beter dat het peert de vloer onder hem doet gaen, dan of het peert selfs op eenen vasten vloer ghinck, ergo gheen voordeel, maer sooveel schade als den roerenden vloer kost van maken ende onderhouden, ten ware dat men docht, dat het peert also sonder voerman beter aent gaen blyft, niet | konnende stille blyven staen, dewyle de vloer hem van onder de voeten wech dryft. Daerteghen kan staen dat het peert al te eenparich gaet sonder eenighe veranderinghe, deselfde senuen ende musculen altyt op eenderley manniere werckende, hetwelcke moede ende magher maeckt, want de beesten int velt roeren dan dit, dan dat lidt, na dat sy vermoyt syn, ende so worden de beestenGa naar voetnoota) vet, de spyse in alle leden door dat roeren treckende ende gheen lidt door onmatighe beweginghe verteert of gediscutieert werdende. Om dan het gemack der peerden te soecken, so sal best syn den scheeven meulen te laten gelyck hy is, ende het peert een uere te laten gaen gelyck het nu gaet, te weten met het hooft na boven toe, quansuys altyt opgaende ende klimmende met een touwe aen eenen vasten staeck gebonden synde, twelck nochtans niet seer van noode en is, dewyle het peert sonder trecken, alleen door syn swaerte, de vloer doet gaen, dewelcke (als geseydt is) onder syn voeten wech vloyende, wilt altyt van selfs voortwaerts treden, sodat de touwe, daert mede gebonden is, altyt slap staet. De ander uere sal men het peert stellen aen d'ander syde van den staeck ende daeraen vast maken, also dat het met het hooft neederwaerts helt ende altyt schyndt te dalen ende nederwaerts te gaen. Maer hier moet men weten, dat de | |
[pagina 15]
| |
Ga naar margenoot+ touwe niet slap hanghen en sal, maer gestreckt staen, want het peert moet hier trecken, niet alleene so sterck gelyck het soude moeten trecken waert dat de vloer horisontael waer, maer noch soveel meer als syn swaerte op die plaetse in die scheefte nederwaerts druckt. Maer gelyck het peert te vooren, alst opwaerts ginck, gheen verlichtinghe en kreegh door syn swaerte, dewyle de moyelickheyt vant opwaerts gaen gestelt wort teghen het trecken op eenen effenen vloer, also wort hier het gemack van nederwaerts te gaen gestelt teghen het stercker trecken op dit scheef werck dan <het>Ga naar voetnoota) doen soude op een horisontael werck. Blyft ergo het voordeel van de veranderinge vant werck, twelck men seght rustinghe van leden te syn, welcke veranderinghe hier groot is, want opgaen ende neergaen syn contrary dynghen, ende hebben contrary beweginghen van senuen ende musculen, ja van ander senuwen ende musculen.
Ga naar margenoot+Om te weten wat men door practycke een werck verbeteren soude konnen, so moet men considereren dat een gewichte met een mathematische touwe over een catrolle op eenen mathematischen as drayende (dat is eenen as sonder dickte)Ga naar voetnootb) in balance hangt alser sulcken gewicht aen d'ander syde teghen hanght; maer als ditGa naar voetnootc) een aesken swaerder is, so salt het eerste opweghen ende so snel ophalen als een aesken, nergens aen vast synde, door de locht nederwaerts soude vallen. Maer als twee catrollen aen eenen as, d'een dobbel van groote teghen d'ander, het groot ront half so veel gewicht heeft als d'ander, so sal alles staltwichtich syn; maer indien aen het gewicht, dat om het grootste rondt loopt, een aesken gedaen wert, so sal het gewicht met het aesken wel so rasch nederwaerts loopen als het aesken alleen doen soude; maer alst tot beneden gekommen is, dan en sal het ander gewicht maer halfweghe op syn, ergo 't gaet maer half so raschGa naar voetnootd) op alst ander nedergaet. Maer indien het aesken gedaen wort aen het gewicht, dat om het kleynste rondt loopt, so sal dat gewicht wel so snel nederwaerts dalen als het aesken alleen doen soude; maer het ander gewicht sal al boven | syn als het eerste halfweghe is, ergo ryst nochGa naar voetnoote) eens so snel als het aesken alleen vallen soude. Dit soude so gaen in vacuo, maer nu salt soveel schelen als de locht na de forme der lichamen teghenhoudt, daervan ick voorenGa naar voetnoot1) int breede veelGa naar voetnootf) ende dickwils geschreven hebbe. Maer nadien wy in de locht wonen, dat al onse assen dickte hebben, etc., in somma datter allom naecsel is, so moet men bovendien door experientie ondersoeckenGa naar voetnootg) wat het naecksel al verhindert. In een fyn goudtgewicht sal men ooghenschynelick 100 aeskens met 101 wel ophalen; in een welgemaecte schale 100 ℔ met 101 ℔, ergo aen een aerdighe catrolle oock so, ergo 1000 ℔ | |
[pagina 16]
| |
Ga naar margenoot+ met 1010 ℔ ende so voorts, het eene also rasch op ende neer gaende als het ander. Die nu met de helft van de kracht soveel wilt op doen gaen, die moet tevreden syn, dat hy noch eens so langhe daerover doende is; die noch eens so snel yet wilt doen loopen, moet dobbel gewelt doenGa naar voetnoot1). Die dan alles so wel doet als met een fyn goudtgewicht, wat wilt hy meer hebben? Daer is immers op 100 maer 1 te winnen, tensy dat ymant meynt het perpetuum mobile gevonden te hebben. Alle die dan bekennen dat sy het perpetuum mobile niet en hebben, ende nochtans glorieren dat sy met een peert soveel konnen doen als met 2, 3, 4 etc., syn ridiculi ende niet weert om gehoort te werden. Laet ons dan met onse alreede gepractiseerde instrumenten tevreden syn, die maer één op hondert en verliesen; ende isser yet onbequaem tot u tegenwoordich gebruyck, maeckt dat alles daertoe geaccommodeert werde.
Ga naar margenoot+*Non oportet nimium mirariGa naar voetnoot2) cur frigidus aer (ideòque densior et gravior)Ga naar voetnoota) insistat infimo, rarefacto a reflectione radiorum Solis. Sic enim vino aqua, eo gravior, imponitur absque utriusque mixtione. Ad haec aeris densitas pedetentim crescit, ita ut proximum à proximo momento duntaxat differat parùmque ideò alterum in alterum possit. Et etiamsi interdum in vehementissimo totius aeris motu pars rarioris aeris fiat superior, ea tamen statim frigescit, et alius inferior factus, rarefit ob causas ijs locis continuò conjunctas.
Ga naar margenoot+Lumen reflexum à corporibus redit ab ijs inaequaliter secundùm asperitates et poros ibi in corporibus existentibus; id est partes, quae reflectuntur à parte corporis poroso, rariores sunt, à densiori densiores. Ab asperitate aliud fit lumen reflexum quàm a cavitate. Idem etiam contingit in ipso luminoso. Diffluunt enim ab ijs tum densiores, tum rariores particulae;id est cùm particula luminosi densa dissolvitur, aliud lumen apparet quàm cùm rara dissolvitur, et utrumqueGa naar voetnootb) lumen, quod ab utrisque fit, ab invicem differt. Sic Solis lumen differt à lumine candelae, flammarumque lumina ab invicem. | |
[pagina 17]
| |
[8 oktober 1627]* Den 8en October. Ga naar margenoot+Cùm hodiè primùm à D. ColvioGa naar voetnoot1) GilbertumGa naar voetnoot2) legendum accepissem, vidi in quibusdam de vi magneticâ mecum sentire, uti aliàsGa naar voetnoot3) meam sententiam aperui, quae est quam ipse de succini attractione, cap. 2, Lib. 2Ga naar voetnoot4), affert. Quod verò cap. 4Ga naar voetnoot5) dicit effluxum à magnete non esse corporeum, mecum non sentit. Existimo enim stellas in Terram magnetem immittere spiritûs corporeosGa naar voetnoot6), qui eâ quâ ingressi sunt viâ egrediendo, Terram eandem semper plagam respicere cogunt. Caetera de magneteGa naar voetnoota) alubiGa naar voetnoot7) latiùs. | Ga naar margenoot+Idem, cap. eodemGa naar voetnoot8), dicit magnetem ferro dare majorem vim attrahendi quàm ipse habet, quia si ponatur clavus ferreus supra magnetem magnum, ferrum adjunctum surripit à magnete clavum et retinet tam diù quàm juxta magnetem fuerit. Verùm hoc non accidit quia ferrum majorem vim accepit, sed trahitur quia leviùs est; et retinetur quia effluxus magnetis fixi ad ferrum fixum per clavum mobilem perpetuò accedit, secum rapiens id, in quo primum est, cùm eo ferro fixo, id est immobili, conjungitur. Non enim potest magnes clavum attrahere cùm ultra illum ferrum est, cum quo ejus spiritûs debeant conjungi, ita ut in proximo clavo non quiescantGa naar voetnootb); sed cum eo ulteriùs ad magnum ferrum quod multos spiritûs ejus capere potestGa naar voetnootc) ibidemque continere, pergit. Ignitum ferrum a magnete non trahitur quia ejus pori igne repleti sunt, ita ut spiritus is eos nequeat ingredi; refrigerato verò eo rursus patent ijs recipiendis. Magnes verò ignitus corrumpitur, quia cum igne tenuis is spiritus egreditur foras ac perit in aere dispersus. Is enim erat spiritus qui effluens è magnete, replet spacium inter magnetem et ferrum, ita ut inter ea tantum aeris non sit quàm alubi, partem nimirum ejus loci occupante spiritu hoc magnetico, qui cùm avidè a ferro recipiatur, id est cùm pori ferri ei spiritui respondeant, non obstat is spiritus quominus vel ferrum vel ipse magnes ab incumbente aere in tergum eorum per illud spacium ad invicem premantur. Sed haec antèGa naar voetnoot9) latiùs. Magnes acûs in longitudine positas, ita trahit ut ultimam non traheret nisi | |
[pagina 18]
| |
Ga naar margenoot+ aliae interpositae essent, quia (ut dixi) faciliùs per ferri quàm per aeris poros is spiritus transgrediturGa naar voetnoot1). Rubigine corruptum ferrum non attrahitur quia pori inepti redduntur recipiendo spiritui magnetico. Magnes per laminam ferream vix trahit acum extrapositam, quiaGa naar voetnoota) totus ferè spiritus ab laminâ absorbetur; totus, inquam, qui simul effluere potestGa naar voetnoot2). Armatus magnes fortiùs trahit quia ad illam partem omnis vis colligitur. Omnis enim spiritus ad conum eum ferreum accedit perque eum simul extra prorumpitGa naar voetnoot3). A toto magneteGa naar voetnootb) virtus exit, non tantùm à superficie, quia pori ejus ubiqu eapti sunt transmittendorum spirituum. Ferrum igitur afficitur etiam a centro magnetis, sed maximè a partibus propinquioribus regiturque secundùm pluralitatem spirituum ad ferrum accedentium. Ga naar margenoot+* Cùm tandem Gilbertus dicatGa naar voetnoot4) Terrae motum esse astraeum, id est per insitam vim magneticam admirabilem, ne perpetuo Solis ardore pereat, an non videtur Terrae intelligentiam ascribere? Quod philosopho indignum. Nescit videlicetGa naar voetnootc) quomodo id quod inest incorporeum (quod vocat) quodque extra est, moveat; quid id fit desiderium etc. Quanto igitur ipse meliùs Terram a Deo semel motam nunquam quiescere, quia cum aere etc. in vacuo super punctis imaginarijs movetur! Sed de hac re antèGa naar voetnoot5) ad fastidium usqueGa naar voetnootd). | |
[9 oktober 1627]Ga naar margenoot+Den 9en Octob. Hodiè ostendit mihi D. FranckenGa naar voetnoot6) Exercitia oratoria Melchioris JunijGa naar voetnoot7), quae sanè in multis conveniunt cum dissertatione meâGa naar voetnoot8), quam existimabam me primùm in scholas introduxisse. Differunt verò in eo quòd multa ejus exercitia ita dialogica sunt facta, ut non potuerint ipsi discipuli haec ita conscripsisse solâ monitione praeceptoris, sed necessè fuit ipsum non solum praecipua argumenta praescribere, sed ipsos etiam dialogos corrigere. Ille etiam ferè integras habet orationes, eo modo quo solent haberi in concilijs. At ego unicuique unicum duntaxat argumentum praescribo amplificandum et confirmandum, ut studiosi intelligant unicam dissertationem ex partem minimam orationis, ex quibus junctis oratio fiat. Non enim doceo quomodo agatur in concessu | Senatorum, sed quo pacto per partes ad talem actionem perveniatur; nunquam enim senator unico argumento erit contentus. Melchior igitur ubique | |
[pagina 19]
| |
Ga naar margenoot+ ferè integras habet declamationes, ego verò partes minimas integrantes et plenariè tractatas. Hoc modo pueri non coacervant nimis multa argumenta, tenuiter et steriliter ea tractantes, sed uni inhaerentes omnia quae ad amplificationem faciunt, excogitant; quod post facile est contrahere conjunctis omnibusGa naar voetnoota) dissertationibus in unâ declamatione. Nec potuit Melchior omnibus simul dictare id quod dicendum erat, nam ne ipse quidem potuit scire quibus argumentis hic aut ille usurus esset, verùm necessè fuit primò a studioso compositum alij exhibereGa naar voetnootb) ut refutaret ipsumque perpetuò occupatum fuisse disponendis eorum argumentis, aut necessè fuit alias synopses prolixiores dictatas fuisse quàm in opere apparet. Ego verò paucis versibus dictatis in universum abstineo, ita ut immediatè à pueris ad auditores perveniant; me quoque inter auditores habito, cùm ipse non minus quàm quisquam antè non visâ oratione delecter. Melchioris autem Junij interloquutores ita invicem respondent, ut certum sit eo modo uno tempore a studiosis habitas non fuisse, sed ipsum omnia correxisse quaeque minùs respondere delevisse; alia verò, ut quibusdam non satisGa naar voetnootc) refutatis satisfaceret, addidisse, quod etiam stili uniformitas facilè probaverit. Utut sit, satis ostendit se verissimum benè proficiendi viam apud suos discipulos tenuisse. Hoc etiam à me differt hîc, quòd ille academicos, ego verò duntaxat triviales instituam.
Ga naar margenoot+HiervoorenGa naar voetnoot1) hebbe ick dickwils geseydt, dat de slyngherwielen gheen voordeel en doen om met min gewelts meer cracht te doen, maer alleenelick dienen dese voorss. wielen daer eenparicheyt van drayen van doene is, te weten als men nu ende dan een oogenblick stille staen moet ofte datter wat oneffens int werck is, dat mer mede doet, of dat de handt so eenparich niet geroert en kan worden als wel van noode is, of als de ander instrumenten soodanich syn, dat se van natueren by horten gaen souden. Diergelyck gebruyck seer noodich, ja so noodich dat het sonder slyngerwiel niet gedaen en kan worden, is te sien by de lindtwevers, die met 12 ofte meer getouwen seffens wereken, twelcke inventie eenighe jaren te vooren van eenen Hollandschen boer te Maeslant gepractiseert is, doch nu seer verbetertGa naar voetnoot2). Hier hebbe ick binnen Dort gesien dat aen dit weefgetouwe een slingerwiel staet, so noodich als voorseyt is, ende dat omdat den dray aen sulken yser gaet, gelyck hierneffens afgebeelt staet, aldus, met een croock int midden van het yser. Want nadien dit door een | |
[pagina 20]
| |
Ga naar margenoot+
ander yser, houdt of touwe AB, die recht is ende niet circulaer, getrocken moet wor- Fig. 6.
den, so en kant niet rontgaen, tensy dat het in de vlucht is, want het soude noch eenichsins van boven na beneden getrocken konnen worden. Maer als de croock CD beneden is (dat is aldernaest het instrument, daer B aen vast is)Ga naar voetnoota) so en kant niet omgetrocken worden, maer slechs na het voors. instrument toe; maer indient vlucht heeft, so sal de croock al voor die naeste plaetse syn, eer men hoeft te trecken. Ende so AB een styf dynck is (gelyck in dit werck), so sal de vlucht, die het slyngerwiel houdt, maken, dat men bequamelick kan trecken ende steken als de croock te middeweghen is. Int selfdeGa naar voetnootb) huys sach ick noch een slyngerwiel, gemaeckt omdat in de stoffe eenighe oneffenheyt kompt, die anders het drayen verhindert ende | met horten soude doen gaen, twelck moyelick is voor den drayer ende onbequaem werck (twelck lindt is), want men maecket hiermet effen ende gladt. Het syn 3 yvoore rollen, bynaer aen malkanderen drayende, daer het lindt tusschen gecalandert wort. | |
[16 oktober 1627]Ga naar margenoot+Den 16en October vraeghde Geeraert HoubenGa naar voetnoot1) voorseydtGa naar voetnoot2) my advys van een inventie, die hy met syn complicen t'Amsterdam gepractiseert hadde, oft oock goet syn soude, segghende: ‘Het model hebben wy gemaeckt, maer om int groot te maken soude wel 4000 gl moeten kosten, ende die van Amsterdam synder so heet op, dat se dat terstondt maken willen’Ga naar voetnootc). ‘Het model’, seyde hy, ‘hebbe ick so goet gevonden, dat ick met eenen syden draet vyf, ses of meer hamers van 30 pont of so, 5 of 6 duym hoogh opgelicht hebbe’c)Ga naar voetnoot3). Ende mynheer Francken heeft | |
[pagina 21]
| |
Ga naar margenoot+ hetselvighe oock met syn handt gedaen; hy heeft die haemers met éénen dray al doen lichten, dewelcke hy met syn handt niet en konde oplichten, elck bysonderGa naar voetnoot1). Het was aldus gemaeckt. E is het centrum van eenen ronden houten vloer,Fig. 7.
ronsom wiens uyterste loopt den slypsteen overkandt gesien, AB. Sulcke slypsteenen waerender eerst drye, die al op den vloer E ronsom na malcanderen liepen; ‘ende doen’, seyde Houben, ‘konde ick al de hamers met eenen syden draet omtrecken’Ga naar voetnoota). Den syden draet wiertGa naar voetnootb) gebonden aen F; daerna stelde men ses sulcke steenen ronsom, allegader responderende met eenen erm in G, welcke G het centrum is van den dray van de steenen. Doender nu so ses stonden, en konde ment met gheenen syden draet doen gaen, ‘maer gemackelyck’, seyde hy, ‘met een pincke’a), also dat mynheer Francken met éénen dray al de haemersGa naar voetnootc) ende stampers (want daer waeren so oock stampers aengestelt, gelyck desen hamer hier staet) dede 2 of 3 mael oplichten. F is het centrum van de steen overkandt gesien, dewelcke met haer helft op het rondt E (te weten tot L toe) drayde ronsom G, want G ende E syn in één perpendickel; de ander helft, van L naer B toe, en rocht de vloer niet, maer drayde over den neuse D, die wat hoogher uytstack dan de vloer, ende perste die door syn swaerte nederwaerts, waerdoor dat den hamer C nootsakelick opgelicht wort; want H is het vast punt, daer de stock DC op licht, ergo als D neergaet, so gaet C op. Dit loopen over de neusen geschiede van den slypsteen al drayende, want also sy ronsom E ende G gedreven wert, so rocht sy de vloer, ende rondt synde, drayde met eenen op syn center F. De grondt is IK, daer C nedervallende, syn werck op doetGa naar voetnootd), ende daer het yser HI vast instaet. | |
[pagina 22]
| |
Ga naar margenoot+
Myn advys was, dat het gansch ende in gheenen deele niet beter en was dan de ordinaire inventien, die tegenwoordich tot dien eynde in swanck gaen, ende riedt hem, dat hy sich daer niet mede moyen en soude, wilde hy gheen verloren kost doen. ‘Want’, seyde ick, ‘behalven dat den dray der steenen ronsom G ende E door het naecksel op de vloer den dray van de steenen op haer center F al wat verhindert, moetende in elck punt van coers veranderen, tot welcke koers haer leydt de dray op F, die in een rechte linie soeckt te gaen’, - gelyck wy langhe te vooren int ander boeck int langhe bewesen hebbenGa naar voetnoot1) (evenwel en is dit maer om het naecksel wille, twelck door aerdich wercken ende gladt maken veel geholpen kan worden) - ‘so en kant werck’, seyde ick, ‘noch gheen voordeel doen, dewyle het over de neusen moet getrocken werden ende de swaerte en baet niet int nedergaen, tensy dat de steen eerst opgelicht sy’. ‘Ende dat hy van den syden draeyt’, seyde <ick>Ga naar voetnoota), ‘dat kan syn dat de steen door een syden draet een streckweegh getrocken is, eer sy aen de neusen quam ende dan door de slinger of vlucht over de neusen rocht, maer dit en doet den draet niet immediatelick. Maer den | draet kan wel gemaeckte steenen omtrecken sonder werck te doen ende een tyt lanck geloopen hebbende, wat werckx doen, maer dat verliest effen so veel tyts als den draet te kranck is om immediatelick te doen’Ga naar voetnootb).
Ga naar margenoot+Ick hebbe vooren erghensGa naar voetnoot2) reden gegeven van de 5 colummen, te weten, waerom datter maer vyf en syn ende juyst so geformeert, namentlick omdat in dien tyt, als men de konsten begon te beschryven, vyf merckelicke stucken werckx bekendt waren, die de menschen wel bevielen, gemaeckt synde of d'een van d'ander niet wetende, ofte van onversaeghde scherpsinnighe architecten, die het dorsten bestaan ende de kosten niet en ontsaghen om wat nieuws te maken. Twelck niet lichtelick en geschiet, van vreese oft niet aengenaem soude wesen by de menschen, die nu sulcken werck gewoon syn te sien, alsoock dat het den architeckt al moyelick is groote veranderinghe te maken ende het gebruyck noch de gemeyne regulen van frayheyt niet te buyten te gaen, van welcke regulen weynich synde, wy oock gesproken hebbenGa naar voetnoot3). Hetselvighe confirmeert oock het gieten van geschut. Want nadien het kostelick ende swaer is een heele cortouwe te gieten, niemant en derft wat veranderen, wetende dat het oude goet is ende vreesende oft in het nieuwe (al hoopt men, dat het noch beter syn sal) yet ware, daer men niet op gedacht en hadde ende also so grooten cost beschadicht. Maer als het geschut eerst gevonden wiert, dan wast al goet, dat men dede, want daer en was te vooren niet beters, ende so blyft de forme van canon gelyck se eerst, of weynich tyts daerna, terwylen dat den eersten yver duerde, gemaecktGa naar voetnootc) was. Ende nu is ment so gewent te sien ende te schilderen in con- | |
[pagina 23]
| |
Ga naar margenoot+terfeytinghen, dat het al meer snaps hebben soude om te veranderen als in den beginne, alst maer eerst gepractiseert en was. | |
[21 oktober 1927]Anno 1627, den 21en Octob. Ga naar margenoot+Als men in een schip vaert, so schyndt het een somtyts dat het water voorby schiet, somtyt dat het schip voortgaet gelyck het doet. So oock als men opt landt staet, schynt men somtyts selfs voort te gaen, somtyts het schip, dat aen de kaye licht, voort te gaen, gelyck het oock doet. De reden hiervan hebbe ick erghens vorenGa naar voetnoot1) verclaert. Ende en kan tegenwoordich anders niet bedencken dan vooreerst als men yet siet, tsy dat men selfs voortgaet, tsy dat dit dynck voortgaet, so en kant ons anders niet schynen of dat dynck gaet voort, daer wy op sien, want onse ooghen moeten staegh gedrayt worden daerna toe, tsy wy selfs voortgaen of stille staen; daerom schynt het ons te gaen gelyck ons ooghen drayen. Maer schyndt ons het dynck, daer wy op sien, altyt voort te gaen, hoe kompt dan, sal men segghen, dat wy, ofte op een schip varende ofte opt landt vast staende, dickwils selfs schynen te varen of voort te gaen? So moet men dan segghen: omdatGa naar voetnoota) men op yet, dat buyten ons is, so sterck siet ende so aendachtich, dat wy het vergaen van onse ooghen niet gewaer en worden, maer so starlinckx op een deelken letten, dat ons gesichte daerop gelyck blyft staen ende niet en verandert; also dat men nu dit deelken, nu dat deelken siet; ofte al siet men nu het een deelken, nu het ander, evenwel ons gesichte eenparich gestreckt staet op hetgene, dat buyten ons is. Als namentlick opt water, als men int schip vaert, so schynen wy selfs voort te gaen, tsy of wyt doen of niet. Want terwylen wy op tgene buyten ons is, so letten, dat de veranderinghe of gelyck wechgenomen wort of daer niet op gelet en wort, so schynen wy selfs, of daer wy in of op staen, eenighe veranderinghe in ons ooghen te geven, de ooghen gelyck van de sake, daer men so sterck op siet, getrocken wordende; welck trecken moet ons nootsakelick doen dencken, dat wy selfs voortgaen, gelyck ymant, die wechgetrocken wort. |
Ga naar margenoot+Om een speeltjen te maken of meughelick door denselven wech yet bysonders, so is te weten, dat als men een casse, busse, ofte yet, dat ronsom besloten is, toedoet, datter wint uytkompt; ende hoe dieper dat de deuren of het stopsel inschieten, hoe meer lochts daeruyt kompt. Als men dan maeckt dat de schelen wel dicht sluyten ende maer een gaetjen in den midden, of daer ment goet vindt, open laet, so sal de locht daer alleen door vlieghen. Ende indien men dan van binnen voor het gaetken een priemken stelt met een veerken, hetwelcke den priemeGa naar voetnootb) binnen houdt (doch also dat aen de priem een breet houtjen of dick pampier is, hetwelcke | |
[pagina 24]
| |
Ga naar margenoot+ beweecht wort na het gaetjen als de wint uyt het gaetjen vlieghen soude, ende dat de priem also in dat bordeken steeckt dat se recht door het gaetjen gaen kan alst bordeken van de voors. locht beweecht wort)Ga naar voetnoota), so salt gebeuren, als een persoon het scheel, deure of stopsel wilt insteken, dat dan de priem in syn handt komt te steken. Ende hy en sal niet weten hoet kompt, principaelick indien het stopsel eenen dobbelen boom heeft, daer de priem in verborgen is, ende de hanthave ontrent het gaetken staet, welcke handthave de persoon in de handt neemen moet om toe te doen. Op dier mannieren soude men uyt het gaetjen konnen doen kommen mannekens, beestjens ende wat tuych men begeert, die d'een of d'ander grymatse aenstellen konnen. | |
[30 oktober 1627]Ga naar margenoot+Qui existimant omnia tendere ad Terram (quam centrum universi vocant) necessariò mirantur cur Luna non decidat ad nosGa naar voetnoot1). Qui tamen respondere possent Lunam multò esse aethere leviorem, etiamsi corporea et visibilis est (eâ quidem parte quâ visibilis est, gravior est, sed eâ, non totius Lunae, sed circumferentiae duntaxat; nam, dicent, Luna nihil aliud est quàm globus quasi vitreus; intus verò vel nihil est, vel corpus multò aethere leviùs), <ij hoc possent afferre:>Ga naar voetnootb). Cùm Luna sit magna superficies, respectu interiorum parva est, unde fit ut id corpus quod Lunae inest ibique fluit, potest magis levitate aerem vel aethera, quae ibi sunt, superare quàm aether superficiem ejus vitream superat. Secundùm id quod antè alubiGa naar voetnoot2) scripsi posse fieri globum qui hîc in aere sponte ascendat, idque si firmâ foret materiâ et tenuis ex quâ fieret globus magnus, plusque aeris extraheretur suctu quàm materia haec ponderat. At ex parvo globo omnis fermè aer foret exsugendus, quod vacuum natura non ferret, sed latera etiam firmissimae materiae conciderent ob fugam vacui, vel potiùs ab incumbente aere pressa. Ex maximo verò globo, qualis est Luna, ne millesima quidem aeris pars extrahenda foret; tantum igitur adhuc aeris in Lunâ manebitGa naar voetnootc) ut solâ extensione, quâ pollet, posset compensari; nihilque aut parùm fuga vacui valeret ad destructionem laterum, id est superficiei vitreae. Occasionem praebuit hujus meditationis Georgius van Enten, qui ante paucos annos cum laude è scholâ nostrâ Roterodamensi promotus fuit atque aliquandiù in Angliae academiâ moratus, nunc ad me reversus est ut maturior reliquum, quod tum neglexerat, philosophiae studium, paucis hebdomadis absolveretGa naar voetnoot3). Tertio καλ. Novemb. 1627. | |
[pagina 25]
| |
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+* Antè alubi diximusGa naar voetnoot1) ignem esse supra aerem ibique spargi quoquo versum nutririque ab igne vel materiâ inflammabili perpetuò ascendente ex Terrâ; huncque ignem causam esse motûs gravium ad centrum Terrae: quò enim res in se habet plus corporis, eò magis ab hoc igne tangi et ad centrum pelli quia hic ignis circa Terram supra superficiem aeris ardet, ideòque vehementissimè radiat ad centrum Terrae. Nunc verò dico hunc ignem esse causam majoris et minoris frigoris et caloris in aere. Nam cùm stellae omnes sunt calidae (ita antèGa naar voetnoot2) saepè probavi), nequeunt calorem augere aut minuere nisi multitudine auctâ aut remissâ radiorum ad unum tempus, unum in locum concurrentium. Verùm cùm stellae omnes octavi coeli fixae sunt, vires earum certo anni tempore necessariò semper eodem modo se habent; ergo soli planetae varietatemGa naar voetnoota) (quae deprehenditur omnibus anni temporibus) causantur, id estGa naar voetnootb): eo die, quo Sol est in primo gradu Capricorni, hoc anno magis aut minùs frigeat quàm alio. At nullus hactenus sibi satisfecit hac meditatione, nec magis potuit hoc modo praedicere futuram | aeris constitutionem secundùmGa naar voetnootc) frigus et calorem, quàm ventos et pluvias; quod tamen ipse antè statui experiri, primus fortasse, uti videre est in priore libroGa naar voetnoot3). Nihilominùs tamen hic ignis, de quo loquor, occasionem praebet cogitandi an non ipse hujus mutationis aereae sit causa. Nam cùm multus halitus inflammabilis supra aerem collectus est, apud nos calet, quia multi radij inde ad nosGa naar voetnootd) invisibiliter (nimis enim hujus ignis radij sunt defaecati quàm ut possint lumen excitare) deijciuntur cùmque collectio hujus halitûs è Terrae anfractibus et dispositione variâ oriatur, non mirum est varietatemGa naar voetnoote) aeris secundùm calorem et frigus tàm incertam esse quàm ventorum motûs, qui ab eâdem causâ proveniunt. Hue accedit quòd eo tempore quo stellae clariùs apparent aerque minùs nubilosusGa naar voetnootf) apparet hyberno tempore, maximè dicatur frigere; imò vulgus hinc futurum frigus solet praedicere. At si radij coelestes huic varietati causam praeberent, contrarium accideret. Nam quò magis per nubes intermedias prohiberetur influxus radiorum (qui uti dictum est, omnes sunt calidi), eò frigidiorGa naar voetnootg) aer foret.
Ga naar margenoot+* Hic ignis posset etiam esse loco animae mundi, ac per hunc ratio reddi cur aer nunc possit comprimi, nunc rarefieri. Cùm enim multum ignis continuò ingreditur, rarefit aer et extenditur aperiturqueGa naar voetnoot4); eo verò remissiùs confluente, considit in spacia sua inania. Hic etiam ignis exprimitur ex aere cùm externâ quâdam re aer comprimitur; remotâ verò externâ hac causâ, ignis hic (sed semper novus) violen- | |
[pagina 26]
| |
Ga naar margenoot+ter poros subintrat rursusque aerem extendit ac facit ut ad pristinam extensionem revertatur. UndeGa naar voetnoota) ratio redditur cur vesica ad Terram illisa, resiliat, expresso nimirum primo per illisionem hanc igne, motu verò remittente, ut fit cùm impeditur. Ignis praevalet, seseque poris, ut antè; insinuat, eosque denuò aperit efficitque ut majorem locum capiat aer hic nunc quàm cùm compressus erat. Haec ratio etiam transferri poterit ad laminas chalybeas etc., quae flexae resiliunt. Nam aptus est hic ignis omnia corpora ingredi per eorum poros, licet exiguos, cùmque lamina flectitur, pori partisGa naar voetnootb) concavae fiunt minores ignisque hic exprimitur. Verùm cùm pori apti sint igni huic recipiendo, nititur perpetuò eos ingredi, praesertim per partem convexam, ubi pori magis patent. Cùm igitur vis laminam flectens remittitur, statim hac parte se insinuat et poros aequales facit, uti antè erant, unde ad antiquam constitutionem revertitur lamina. Imò propter subitam ingressionem in poros aperiendos, ignis semel motus pergit moveri, ita ut primò hi pori magis extendantur quàm partis convexae; atque ita ad contrariam partem reflectitur, idque tam diù fit tremulo motu, donec motus hic pedetentimGa naar voetnootc) remittens ob impedimentum hoc, tandem desinat. Ga naar margenoot+* HicGa naar voetnootd) ignis etiam erit loco aeris in tractione magneticâ, ita ut spiritus magnetis exeuns pellat hunc ignem, atque ita ferrum à tergo ab hoc igne magis quàm à fronte, quâ magnetem spectat, prematur. Vide quid de hac re paulò antèGa naar voetnoot1) dixi. Sed omnia ad aerem referens, ad aerem non videtur hoc ubique referri posse, nam magnes etiam ferrum trahit quod vitro incumbit, aut potiùs vitro quasi affigit. Exempli gratiâ, sit vitrea lagena undique clausa, cujus unum latus tangat magnes, alterum verò oppositum tangat ferrum, videbis ferrum adhaerere lagenae lateri. At aer non transit per vitrum, ergo aer in lagenâ non minuitur, aut, si solidum vitrum fieret, eodem modo se haec habebunt; ignis verò transit vitrum et percussus a spiritu magnetis, cedit, ita ut inter magnetem et ferrum tantum non sit ignis quantum à tergo utriusque. Pellit igitur ignis impingens tergum et magnetem et ferrum ad invicem usque ad vitrum, in quo tantum ignis non est, quia ejus aliquem locum occupat spiritus magnetis, et, nisi vitrum obstaret, magnes et ferrum conjungerentur. Universalior igitur ratio videtur reddi per hunc ignem quàm per aerem. |
Ga naar margenoot+* Dicuntur Angli psalmos suos suaviùs canere quàm nos. Ratio est quia nos frequentiùs ascendimus per tonos et semitonia, quae conjuncta dissonant; illi verò frequentiùs per saltûs, quartam, quintam et tertias (quae omnes sunt consonantiae) ascendunt descenduntque. Suaviùs hi ergo. At vide quid possint immixtae consonantijs dissonantie; at tum comparationem exactam institue. | |
[pagina 27]
| |
[4 november 1627]Ga naar margenoot+* Refringuntur radij visibiles primùm intra corpus densius pellucidum, quia ex aere accedentes, non perpendiculariter occurrunt particulis vitri aere densioribus, ab ijsque reflectunturGa naar voetnoota) qui, si perpendiculariter incidissent, etiam reflexissent; sed ea pars quae transijsset (semper enim quaedam radiorum pars vitrum transit, quaedam verò ab eo reflectitur, ut antèGa naar voetnoot1) saepè) rectâ perrexisset, cùm vitri particulae aequales et ejusdem formae et sitûs sint à dextris et à sinistris. Nunc verò cùm ad planum vitri rariùs angulum acutum faciat, reflectitur quidem aliqua radiorum pars (ea scilicet quae summam superficiem vitri tangit) à plano vitri ad aequales angulos; verùm alia pars quae in poros vitri incidit, vitrum ingressura, statim ab initio occurrit particulae vitri, à quâ quoque tanquam a plano, aut si mavis a globulo, aut potiùs alterius formae <particulâ, reflectitur>Ga naar voetnootb). Horum radiorum iterum quidam repercutiuntur rectâ quâ venerunt, quia in eam particulam perpendiculariter inciderunt. Alij verò aliam obliquae particulae partem tangentes, repercutiuntur ad eosdem angulos acutos, sed intra vitrum, ibique statim alteri particulae occurrunt, à quâ iterum repercutiuntur, iterumque ij radij qui in secundam hanc aversamGa naar voetnootc) particulam perpendiculariter aut ad angulos obtusos incidunt, reflectuntur rectâ via quâ venerunt, aut paululum supra eam viam ob angulos obtusos; atque ita ad eam partem vitri, per quam ingressi sunt, exeunt ac pereunt. Alij verò, ita incidentes ut intra corpus vitri reflectantur, iterumque atque iterum semper eodem modo particulis, ad quas repellunturGa naar voetnootd), occurrunt; cùmque post primam incidentiam omnes particulae se eodem habeant modo, linea haec recta videtur per vitri corpus, fracta verò duntaxat ad punctum primae incidentiae, quia haec sola perpendiculares et obtusae incidentes radios per nudum aerem absque obstaculo reflectit; qui verò acutè incidit et secundae particulae occurrit, nihil ibi diversi patitur a tertiâ, quartâ, quintâGa naar voetnoote) etc. incidentijs. Manet igitur fractio quae erat in primâ incidentiâ, videlicetGa naar voetnootf) talis anguli, qualem fecit ad primam particulam, per quam etiam eum radium diximus reflecti ad particulam secundamGa naar voetnootg)Ga naar voetnoot2). Nec mirandum per tot incidentias non omnes radios perire, quia luminis affluxus perpetuus est. Nihilominus tamen quò crassiùs vitrum, eò plures radios perire paucioresque transire necessè est. Ubi jam radij hi intra corpus vitri toties repulsi, rectam tamen lineam sensibilem per tot exiguas flectiones constituentes, ad alteram partem vitri pervenere, occurrunt ultimae particulae vitri, à quâ repulsi, per consuetos angulos nullae aliae particulaeGa naar voetnooth) impingunt, ideòque eum retinent secundùmque eos pergunt in libero | |
[pagina 28]
| |
Ga naar margenoot+ aere. Qui angulus necessariò talis est in exitu, qualis erat in introitu, quia perpetuò per eosdem angulos reflectio facta est ab ingressu usque ad exitum. Refractio igitur nihil aliud est quàm innumerabiles reflectiones simul sumptae, uti antèGa naar voetnoot1) saepiùs ostendi. 4 Novemb.Ga naar voetnoota).
Ga naar margenoot+Cùm Sol radios ad nos mittat nec unquam consumatur, puta eodem modo id in Sole fieri quo apud nos ignis ad superficiem aeris excutitur. Cùmque illius ignis supra ejusdem aerem expulsus, purior et copiosior (corpus enim multò majus est) fuerit quàm noster aut Lunae, multò etiam plures vires exercet, imò etiamsi purior non foret. Tamen, quia corporis solaris magnitudo magnam proportionem habet ad superficiem sui aeris, necessariò ibi tanto densior ignis est, ac fortassis sphaeram hanc ignis circa Solem ardentem, Solem appellamus, Sole a nobis non viso multòque minore sub aere proprio latitante. Imò quin dicimus Lunam ideò exiguâ luce praeditam quia tam parva est, Terramque Lunâ longè splendidiorem apparere? Eaque esse splen- | didissima quae paucum aerem, plurimum verò ignis obtinent? Ignis hic ubi exiverit è sphaerâ suâ, nunquam perit, sed alteri corpori affigitur; qui enim aberrat à Terrâ, occurritGa naar voetnootb) Lunae vel alicui stellarum, stellarumque ignes Soli et Terrae etc., atque ita omnia nutriuntur ab omnium ignibus, cùm omnes sintGa naar voetnootc) naturae ejusdem.
Ga naar margenoot+Id quod jam de refractione scripsiGa naar voetnoot2), hoc modo intelligendum est: Fig. 8.
IKLM sit vitrum in quod radius AB incidit, qui ubi intraGa naar voetnootd) corpus vitri pervenerit, perpetuò reflectitur constatque BC ex innumerabilibusGa naar voetnoote) reflectionibus ejusdem anguli. Ubi verò ad C pervenerunt, iterum rectâ et simplici viâ radij exeunt per aerem ut erant ingressi, ita ut AB et CD (in vitro in quo LI, MK parallela sunt) paralleli, at nonGa naar voetnootf) refractus pervenisset ad H, DC ad G. Sed EF perpendicularis est, ad quem fit refractio. Sed haec ex opticis petenda; hîc duntaxat videre est quo pacto recta BC intra corpus vitriGa naar voetnootg) constet ex omnibus reflexis ad eosdem angulos.
Ga naar margenoot+Nullus puer fuit juvenis; omnis senex fuit puer; ergo nullus senex fuit juvenis. Vitium est in formâ. Duplex enim est medius terminus, videlicetGa naar voetnooth) puer absque tempore in majore, et puer cum tempore praeterito in minore. Nam tempus et copula | |
[pagina 29]
| |
Ga naar margenoot+ in utrâque praedicato adjungenda. Ideò etiam fuit in majore. Post puer ponitur in minore ante, quod etiam ex conclusione videre est, ubi fuit repetitur. Ergo major vel minor. Non minor quia adest praedicato. At sive major, sive minor, alterutrum fuit transsumitur ex praemissis relinquiturque. Alterum duntaxat fuit medio uni annexit, cùm oporteat non solum omnes terminos, sed omnes quoque eorum partes semper bis repeti; aliàs non foret repetitio ejusdem. Dicendum igitur in majore: Qui fuit puer, non fuit juvenis; sed tum major erit falsa.
Ga naar margenoot+Quaesivi antèGa naar voetnoot1) cur plumbum, aes, aurum etc. calore fluidum reddatur. Adde ijs ignem se non solum insinuare in omnes poros jam apertos, verùm etiam particularum tactûs disjungere; non est autem soliditas, nisi contactu. Solidum igitur aurum constat particulis se invicem multis sui partibus tangentes; ignis verò se insinuat in omnia loca quae possit; cùmque ubique vim faciat, omnia quae separari possunt, separat; at facit ne ulla particula vicinam nisi mediante igni tangat. Atque ignis ubique est circa omnes particulas, quare eae particulae quae alijs vel ingrediebantur, vel asperitatibus suis aliorum asperitatibus immediatè adhaerebantGa naar voetnoota), jam igni intermedio distant. Non ergo connectuntur, sed decidunt. Nec una alteri potest adhaerescere, quia ignis medius cogitur alterutram ob ejus gravitates, dum cadere potest, deserere, vel si firmiùs huic adsit, alteram, semperque una ignis particula huic, altera alteri particulae auri adhaeret firmiùs. Quarundam ejusmodi rerum pori, ante ignis ingressum, nequeunt minores reddi, aut, si possunt minores reddi, res eae non sunt satis graves, id est non habent tam graves particulas ut possint poros eos comprimere. Sic saebum fusum majus redditur non fuso, aurum verò non ita aut certè non tam manifestè. In glacie alia est ratio, ut alibiGa naar voetnoot2) diximus. Calet magis ferrum, aurum ignita etc. quàm res leviores, quia plures in illis sunt pori pluresque particulae quibus ignis potest adhaerere easque circumdare. In his verò ex majoribus poros statim se proripit, nec moram ibi facit. Etsi enim Ga naar margenoot+ignis nunquam quiescat, cogitandum tamen particulas ignis ingredientes, imò jam ingressasGa naar voetnootb) et adhaerentes particulis et in poros volitantes, omnes ad extremam attenuationem non pervenisse, sed dum ibi sunt, ardere seque attenuare. Quaeque pars debitè est attenuata, fit calor, et, in materiâ dispositâ, etiam lux. |
Ga naar margenoot+Cùm saepiùs dixerimGa naar voetnoot3) ignem semper esse in motu, cur res calida non frigescit subitò? RespondeoGa naar voetnootc) quia particulae calidae vel aquam vel pultem vel ferrum etc. ingredientes, non sunt jam tantae, quantae sunt ignis actu; verùm ignis actu secum | |
[pagina 30]
| |
Ga naar margenoot+ rapit multas particulas, jamjam futuras ignem. Ignis igitur è foco exeuns cum humore et favillâ, id est aquâ et terrâ, etiam fumum vehitGa naar voetnoota), qui vel dum movetur, vel postquam in alio corpore fuerit, continuò attenuationem, ab igni vectore primùm, dein abGa naar voetnootb) eo fumo qui primus in ignem mutatur, passus, tandem etiam ignis fit; eumque fumum qui necdum fuit mutatus in ignem, vertit in ignem atque ita deinceps, donec omnis materia parata ad futurum ignem in ferro ignis factus fuerit; tum enim eo momento ferrum friget.. Sed primò multus fumus mutatur, post paucus et durior, donec tandem ultima particula ingressa fuerit mutata. Sic pruna, etsi tota rubeat et ignita sit, constat tamen particulis necdum planè accensis. Non enim aliàs cohaereret. Jam verò, cùm adhuc aliquamdiùGa naar voetnootc) durat, sciendum est particulas prunae per vices in merum ignem mutari. Fumus verò non apparet quia tot ignitis particulis cinctus est. Fumum enim vocoGa naar voetnootd) particulas eas quae jamjam futurae sunt ignis. Sic etiam cùm ignis hinc ascendit ad mediam regionem aeris et fulmina etc. excitet et ad supremam ut ibi ardore et flammâ subtilissimâ vicem animae mundi praestet, uti antèGa naar voetnoot1) diximus. Oportet multum materiae inflammabilis unâ ferri, in quà ignis jam factus exerceatur, qui statim in spiritum abeuns, eum locum deserit. Qui verò ab hoc factus et excitatus est, idem praestat post illum.
Ga naar margenoot+* Qui dubitant an ignis supra aerem sit et, ut dixi, ibi ardeat, poterintGa naar voetnoote) duabus hypothesibus positis, alterutrâGa naar voetnootf) earum satisfieri: vel enim supra aerem nihil ignis, vel plurimum à principio fuisse ex creatione. Si nihil fuerit, prima particula supra aerem ascendens vel potiùs excussa, perget moveri in vacuo usque ad occursum stellae alicujus aut alterius corporis aliunde emissi: nihil enim in vacuo semel motum, unquam quiescit nisi ab obstaculo. At secunda particula, primam immediatè sequens, vel copiosiores radios emittit vel pauciores. Si copiosiores, a superiore particulâ quidem retardabitur, verùm nihilominus perget superioremque urgebit, semper tardior evadens, nunquam tamen quiescens aut recidens. At si secunda particula pauciores radios excernat, jam a superiore repercutietur, ac tandem ardendo usque ad supremum aeris repelletur; cùm eo sit levior, non poterit ampliùs a superiore particulâ pelli quia aer magis pellitur. Hîc igitur haec particula ardebit, donec planè fuerit consumpta et evanuerit, multas interim particulas ascendentes tardiores reddens, ita ut tandem multae ibi collectae, constitutionem faciant, qualem jam esse diximusGa naar voetnootg). Si verò magnum ibi acervum ardentis fumi esse ponamus, jam facilè est intelligere plurimas ascendentes particulas ibi detineri, imò omnes, ob magnam radiorum vim ejus loci. | |
[pagina 31]
| |
Ga naar margenoot+
Ga naar margenoot+* Etsi lux est tenuissima, non tamen existimandum ejus homogenea, id est particulas, esse atomosGa naar voetnoot1). Atomienim non possunt reflecti, quia in medio nihil est vacui in quod latera possint considere; lux verò cùm reflectatur à speculo, constat ex multis atomis junctis, quibus dissolutis (quod fit fortassè post omnem vim deperditam) nequit ampliùs reflecti. At videmus duobus speculis, sibi invicem oppositis, candelam mediam innumerabiliter reflecti ab uno speculo in aliud. Quod, nisi fieret per unam lucis particulam toties ad specula reflexam, candela non videretur multiplicari. Si enim prima particula in hoc punctum hujus speculi incidens, deinde in hoc punctum alterius speculi, deinde in aliud primi, tum in aliud secundi et sic deinceps, si, inquam, haec particula pereat antequamGa naar voetnoota) decies reflexa fuerit, decima candelae facies non videbitur, nam decima facies non representatur ab alijs quàm a dictis punctis specu | lorum. Ergo secunda particula lucis in eadem puncta incidens, etiam peribit, nisi corpulentior sit primâ. Aliqua igitur particula omnia haec puncta pervadit ante totalem sui dissolutionem. Ga naar margenoot+Fateor tamen unam particulam visum non movere, non quòd eo non perveniat, sed. quia sola non satisfacit visioni. Quae autem in atomos jam dissoluta sunt, statim subsidunt, postquam multis occursibus aeris cedentis (alia enim corpora non cedentia in instanti, atomorum cursum abrumpunt) ad quietem praeductae fuerint. Atomus enim omnium rerum est gravissimaGa naar voetnootb), adeò ut ne quidem ex argento vivo emergere possit, nam nihil in argento vivo est ejus quantitatis ac tantae corporeitatis. Nihil autem omninò est homogeneum ibi tam parvum; at si foret, inquam, non tamen esset majoris corporeitatis, ergo nec ponderis. Tangi verò atomum ab igni deprimente, nihil mirum, quia magna etiam minima tangunt; ergo etiam à superficie cujuslibet humoris ad fundum descendet.
Ga naar margenoot+Julius Scaliger PoeticesGa naar voetnoot2), Lib. 4 de Numero poetico praesertim cap. XLVII, ubi de vocalium et consonantium viribus agitur, occasionem praebuit cogitandi an non elegantissimaGa naar voetnootc) cantio possit constitui, si ratio horum haberetur in materiâ, de quâ canitur, describenda, id est si litterae earumque concursus talis sit, qualis res. Tum etiam verba rem patheticè demonstrent notaeque musicae secundùm modos his omnibus accuratissimè conveniant. Quod fiet cùm reliqua nobis tàm nota, quàm sonûs litterarum Scaligero sibi noti, videntur.
Ga naar margenoot+* Antè multa scripsiGa naar voetnoot3) de generatione ventorum, etiam unde eundo crescat ejus vis; quod maximè quaerendum videbatur, cùm omnia in aere excussa pedetentim tardiora evadant. Verùm cùm ventum eum non esse putemus purum putum, vaporem aut aerem, duntaxat rarefactum in uno quodam loco, unde corpuscula illa | |
[pagina 32]
| |
Ga naar margenoot+ vel aeris vel vaporis emittuntur, sed unâ etiam volare magnam quantitatem ignis in eo vapore vel aere contentam, facilè intelligi potest quomodo motus possit fieri celerior quàm erat in initio. Nam multa in vaporibus illis jam ardent, multa verò ad ardendum sunt paratissima. Cùm igitur a jam ardentibus et m?tu ipso plus semper accenditur quàmGa naar voetnoota) perit, crescit motus, extensis semper magis et magis vaporibus et aere; cùm verò minùs accenditur (quod fit consumptis ferè corporibus sulphureis) quàm accensum erat, motus decrescit ventusque tandem sedatur. In anteriora autem semper ventus movetur (hoc enim tum etiam sollicitè quaerebatur), quia materia primò emissa, primò consumitur; sequens verò adhuc corpulenta et plena sulphureo corpore, semper magis ardetGa naar voetnootb). Ubi verò contrarium contingit, ventus statim quiescit. Fit etiam sic ut Lucretius docet Lib. 6Ga naar voetnoot1), ut dum volat, ventus sibi assumat in viâ corpora sibi apta. Hoc autem fit quia corpuscula volantia dividunt corpora quibus occurrunt, quae divisa separant ignis materiam, quae separata statim ardet suoque ardore motum auget. Etsi enim ea quae ardent, se in omnes plagas conijciunt, quamdiù tamen priora, id estGa naar voetnootc) quae priùs caeperunt ardere, vehementiùs, ut fit temporis tractu, ardent, tam diù motus fit in consequentia.
Ga naar margenoot+Non est verisimile Virgilium tenuisse ea omnia quae Julius ScaligerGa naar voetnoot2) ex ipsius scriptis colligit; nihilominus tamen potuit absque causarum subtiliore cognitione, bonitate auditûs et motuum internorum audire quid in versibus suis rebus ipsis responderet; quid molle, quid facile, quid difficile pronuntiatu, quid tenue, magnum etc. Ipsâ enim naturâ ex constitutione partium oris aliae syllabae alijs propinquiorem obtinuere oris constitutionem, ita utGa naar voetnootd) ex hoc illius situ illud potiùs quàm aliud sequatur, quia mutatio vel pauciorum vel similiorum positurarum oris illic quàm hîc habetur. |
Ga naar margenoot+Het geesselen voort stathuys is opgekommen sonder twyffel uyt gelyckenisse van het geesselen in de scholen ende van de ouders: de ouders geesselden de cleyne kinderen, de triviale schoolmeesters die wat grooter waren, de Latynsche die noch wat grooter waren; in de academien (twelck noch in Engelant ende sommighe ander plaetsen geschiet) worde groote jonckmans gegeesselt. Nu als kleyne kinders gegeesselt worden van hare ouders dat en is gheen schande, wordt oock nimmermeer gedocht, dewyle dat niemant te vinden en is of ten is hem gebeurt in een welGa naar voetnoote) gesteldt huysgesin. So ist oock in een wel gestelde Duytsche schole. Dan die | |
[pagina 33]
| |
Ga naar margenoot+ kinders wat ouder synde, weten haer wat beter te wachten ende sommighe, van goede ouder kommende, syn alreede tot gehoorsaemheyt ende deucht gewent; daerom synder vele, die noyt tot geesselinghe en geraken; is derhalven wat meer schande, wort evenwel haest vergeten. In de Latynsche scholen blyft de schande wat langer, maer in de academien kanGa naar voetnoota) de schande qualick versterven, ja in sommighe academien soudet een jonckman syn leven lanck infaem maken, twelck de reden is, dat het niet en mach geschieden, omdat se gemeynelick van eerlick ouders syn. Maer onder de borgers, alser ymant voort stadthuys gegeesselt wort, die is syn leefdaghe infaem, ende en dient geensins om hem te beteren, maer om een ander exempel te geven. Daerom en behoorde men dit niet heel te doen gelyck in de kinders, die in haer ouders huysen tot haer verbeteringhe simpelick, sonder exempel te syn, daerder maer één en is, gecastyt worden ende <in>Ga naar voetnootb) scholen tot verbeteringhe ende exempel beyde; voort stadthuys ende daer het castyden den per. soon eeuwich infaem maeckt, <ist>Ga naar voetnootc) alleen tot exempelGa naar voetnootd) ende geensins tot verbeteringhe. Naerdien dat danGa naar voetnoote) de gecastyde doort geesselen niet verbetert en kan worden, maer door de schande allom infaem synde, onbeschaemder ende erger, kommende ordinaris ten laesten tot de galghe, so behoorde men sulcke quaetdoenders wel te geeselen tot exempel, maer niet wederom los te laten gaen, maer haer leven lanck in een tuchthuys haer kost te laten verdienen; so en sullen sy niemant meer quaetdoen ende dickwils selfs voor haerselven beter wordende, Gode een goede siele opofferen.
Ga naar margenoot+Keplerus de Nive sexangulâGa naar voetnoot1) occasionem praebet cogitandi annon unica stellula sexangula fuerit unus globulus vaporis, quantitatemque talem corpoream ex aquâ solere per ignis admixtionem attolli, nee multò majores particulas posse a calore auferri. Nam ignis intra talem particulam vel nullus est, vel unica ejus duntaxat particula, quae nihil ad elevationem corpusculi potest; verùm circa eam multae circumstant igneae particulae, quae ad tam parvum corpus (ut saepè dicturn) magnam habent rationem. Eâdem etiam operâ hae particulae globulos vaporis ab invicem sejungunt; nam existimare vaporis aqueam substantiam immediatè tangere particulam vaporis vicini, est nugari. Nisi enim ignis intercederet et ambiret tam parvas particulas, nullam haberet vim, sed eo modo quo singuli quaterniGa naar voetnootf) homines unicum cadaver auferunt, etiam multae particulae igneae suam simul particulam aqueam tollunt; sic quoque aliae multae mutuas operas praebentes, aliam; hoe verò nihil faciunt ad illam particulam aqueam, nec illae ad hanc. Videtur autem ob nivem sexangulam aquae particulae unius | quantitas corporea talis, qualis est | |
[pagina 34]
| |
Ga naar margenoot+ nivis sexangulae. Stellulae autem hae maximoGa naar voetnoota) majores, modo paulò minores sunt prout particulae vaporis fuerant; quae possunt esse majores vel paulò minores pro multitudine particularumGa naar voetnootb) ignearum adhaerentium, vel majoris aut minoris tenacitatis guttarum, quae tenacitas potest differre propter fortuitum concursum atomorum in aquâ componendâ. De apibus sexangulas domos extruentibusGa naar voetnoot1) ipse antè alubiGa naar voetnoot2) rationis aliquod initium descripsi, Deo tribuens universae naturae compositionemGa naar voetnootc), ita ut nostris ingenijs subjeceritGa naar voetnootd) integram contemplationemGa naar voetnoote) de rebus inferioribus per naturam factis. Sic apes non ob aliquam cognitionem ingenitam ita aedificant, sed quia omnibus simul agentibus necessariò tale opus ab ijs fieri debeat. Conformatrix natura in universo, aut potiùs in caloreGa naar voetnoot3), mihi videtur nimis ridicula et philosopho indigna. Hoc enim non est causam proferre (ut benè fecit in mali grannati acinisGa naar voetnoot4)), sed eam occultare. Quin potiùs eam quaerit per suos globulosGa naar voetnoot5)? Statuantur igitur tales sphaeralaeGa naar voetnootf) vaporis in infimum totius vaporis propter gravitatem subsidentes atque planum innumerabilibus sphaerulisGa naar voetnootg) se invicem sex locis (eo enim modo plurimae eodem loco conjungi dixit) contingentibus constituentes, alijs verò atque alijs subsidentibus ob angustiam lociGa naar voetnooth) in spacia vacua cogi atque interim congelari, igni primùm ex ijs locis circumferentiarum aufugiente, quae alterius circumferentiam non tangebant. Ibi enim simplex erat, hîc-verò combinatus, daturque per hanc portam egressus igneae particulae, quem dixi forsitan in centro esse. Certum autem est hunc locum contactûs unâ cum centro ultimo congelari, in eoque quod adhuc fluidum est, considere, quae additamenta faciunt illas, quasGa naar voetnooti) dicit fibras. Tres enim diametri habent sex fines quibus tangunt centrumque ubique in medio est ultimò omnium congelandum. |
|