Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Deel 3

[p. 174]

Het Wilhelmus

HET ‘LIED VAN ALDEGONDE’, GEBOREN IN DEN tijd van onze nationale zelfbewustwording, in die benauwdste oogenblikken van de worsteling om zelfbehoud als eigen-geaard volk, in dat sombere jaar 1568 van Alva's tyrannieke triomphen⁽¹⁾, toen welhaast alles verloren scheen, is het lied der geestelijke vrijheid, de vrijheid van het geweten: geen despotieke, menschelijke macht kan die vernietigen, omdat zij is van hoogere orde. Daarin ligt het geheim van zijn kracht, die den tijd heeft verduurd; daarom is dit lied de meest eigen uiting van het Nederlandsche volk geweest en na perioden van inzinking opnieuw geworden, en hoort de Nederlander, van onderscheiden kleur of opvatting, er den steeds weer ontroerenden weerklank in van zijn warmste, vaderlandsche gevoel. Hiermee is niet gezegd, dat ieder die het als zijn volkslied aanvaardt, zich ook van den positief-christelijken zin ten volle bewust is. Aanvankelijk uiting van een minderheidsgroep, bij monde van den dichter, die met vasten blik in de toekomst de misschien nog onklare gevoelens en gedachten van vele zijner geestverwanten - geen wonder in zulke dagen van spanning - stuur en gestalte heeft gegeven, is het gaandeweg door den loop der geschiedenis algemeen volkslied geworden. Daarvoor droeg het de mogelijkheden in zich. Het is evenmin noodig, thans die ruime werkingssfeer te vernauwen, als die oorspronkelijke kerngedachte te verdoezelen.⁽²⁾ Formeel-geschiedkundig gesproken, ligt de oorsprong ten deele in het duister. Men twist over het preciese jaar van ontstaan (1568 tot 1572), over de persoon en den naam van den dichter, over de literaire waarde van den vorm, en de verklaring van verschillende tekstdetails, ja zelfs over de gedachte die er aan ten grondslag ligt. Maar dit staat vast: als lied van den strijd, is het lied van den vrede, omdat waar het gaat over meer dan materieele dingen, die innerlijke rust spreekt, welke diep verankerd ligt in het onwankelbaar vertrouwen op God. De aanvaarde strijd is rechtvaardig, omdat hij is een uit geloof voorvloeiende plicht, die moet worden uitgevoerd, wat er ook de tijdelijke gevolgen van wezen mogen. De diepste grond, waaraan dit lied zijn kracht ontleent, is dezelfde als waarop Luther zijn kloeke verdediging baseerde, uitgedrukt in dat misschien niet historisch vaststaande,

(1) Dit jaartal staat niet geheel vast. De inhoud van het gedicht, de rangschikking en verwijzing boven den tekst in het Geuzenliedboek, èn de aanduiding van De Gorter onder zijn afschrift maken het meer dan waarschijnlijk, dat het Wilhelmus gedicht werd in het eind van 1568 of in het begin van 1569. Terecht heeft Leendertz (1925) 49 vlg., de afwijkende meening van Kuiper (1924/25), blz. 324, bestreden. Van Schelven (1939) blz. 67 en 71, neigt, hoewel aarzelend weer tot 1570/71, maar geeft geen argumenten.

(2) J. Postmus (1900) heeft terecht het Wilhelmus getypeerd als een in oorsprong Calvinistisch Geuzenlied. Leendertz, die tegen eenzijdige toepassing van het Volkslied in den tegenwoordigen tijd opkomt, vervangt uit reactie te opzettelijk de oorspronkelijke positieve kern, zie blz. 9 en 97. Vlg. echter Brom, Gids 1932, III, 246 vlg. - Van Eycks betoog (1933) blz. 234, vlg., als zou het Wilhelmus tegen den toen officieelen Calvinistischen godsdienst ingaan, loopt scheef. Wanneer hij zegt: ‘Daaruit (nl. het geloof) put hij zijn wezenlijkst argument, een argument thans, dat ten doel heeftom mèt Oranje's persoonlijk recht tot den opstand, tegelijk ook het recht tot den opstand der gansche schare van om den Godsdienst verdrukten te bewijzen;’, verwart hij het standpunt van den Prins met dat zijner onderdanen en tevens het verband tusschen de ‘wereldlijke’ en de ‘geestelijke’ argumenten. Het Wilhelmus wekt de bevolking niet op tot rebellie, maar bepleit het recht van handelen zooals Oranje gedaan had ten behoeve der verdrukte landen. Oranje had geen recht tot opstand op de aangevoerde wereldlijke gronden op zichzelf, want deze kregen pas klem door de geestelijke. Maar omgekeerd geldt evenzeer dat hij niet als particulier persoon op deze geestelijke gronden tot gewapend verzet kon overgaan, doch wel als Vorst en Regeeringspersoon. De geestelijke argumenten maken dus de wereldlijke niet overbodig, zooals van Eyck betoogt met welke bewering hij de gesloten constructie van het Wilhelmus ondergraaft. Het mag voorts waar zijn dat vele Calvinisten in die dagen aarzelden uit hun beschouwingen over de gewetensvrijheid en de gehoorzaamheid aan God boven den Koning, ook voor de practijk de noodzakelijke conclusie te trekken, Marnix, overtuigd en vurig Calvinist, leerling van Calvijn en Beza, had reeds tevoren met zijn gelijkgezinden broer, aan gewapend verzet deel genomen, onder leiding van Brederode. In het Wilhelmus wijst hij zijn geloofsgenooten den uitweg uit het gewetensconflict. Hier stelt hij Oranje voor als den aangewezen verdediger, op wien niet alleen 32 maar evenzeer 30 van het vierde boek van Calvijns Institutie toepasselijk is: ‘en alhier openbaart zich Zijn wonderbare goedheid, macht en voorzienigheid. Want somtijds verwekt Hij uit Zijne dienstknechten openbare verlossers, welke Hij met Zijn bevel wapent om wraak en straf te oefenen, over een onrechtvaardige regeering en heerschappij en het ten onrechte verdrukte volk te verlossen uit zijn jammerlijken staat’.
A.A. van Schelven heeft in ‘Het begin van het gewapend verzet tegen Spanje in de 16^e eeuwsche Nederlanden’. (Hand. en Meded. v.d. Maatsch. d. Nederl. Letterk. 1914-15) aangetoond, dat het verzet tegen Spanje in 1561 is uitgegaan van de Gereformeerde consistoriën en - zij het dan al niet door rechtstreeksche adviezen - toch door de denkbeelden van Calvijn is gewekt. In 1566 besloot de Synode te Antwerpen de rechtmatigheid van opstand tegenover een overheid, die voortdurend de godsdienstige en staatkundige vrijheden harer onderdanen geweld aandeed, te erkennen, en zelfs het binnengekomen geld volgens het plan van Datheen te besteden voor de werving van troepen door Frederik III. Zie Th. Ruys Jr., Petrus Dathenus, blz. 65. - Intusschen wil dit alles niet zeggen dat het Wilhelmus een partijlied was of moet worden. Van stonde aan had het vat op allerlei gezindten. Het stelde het geloofsstandpunt tegelijkertijd nauw en ruim. Van Marnix en Oranje was niet anders te verwachten.

[p. 175]

maar wel zeer karakteristieke woord: Hier sta ik, ik kan niet anders; God helpe mij! Diezelfde onontwijkbare verantwoordelijkheid tegen het Hoogste Gezag is ook bij den Prins het beslissend einde van alle overwegingen:

Dan dat ik Godt den Heere
Der Hoochster Majesteyt
Heb moeten obedieren
Inder gherechticheyt.

Dit manmoedige, bezielende lied is genoemd een lied ten afscheid, tot troost en bemoediging, ter zelfverdediging, maar al schuilt er in deze benamingen een meer of minder sterk element van waarheid, het is geen van deze alléen. De juiste harmonie van deze trekken bepaalt zijn karakter. Het minst van alles is het wel afscheidslied. Hoogstens heeft inderdaad het ‘oorlof’, waarmee de veertiende strophe begint, in den mond van den Prins, na zijn mislukte poging de Nederlanden gewapenderhand te verlossen, een vollere beteekenis dan de traditioneele slotwending tot het lezend of luisterend publiek, doch op grond daarvan heel het gedicht te typeeren als afscheidsgroet aan het Nederlandsche volk, die verder iedere hoop op bevrijding uitsluit en slechts geloovig maant tot geduldig dragen van den tegenspoed, waaruit voor den Prins en de geloovigen tenslotte een ‘eenvoudige christendood’ de eenige bevrijding kan zijn⁽³⁾, is gevolg van een eenzijdige interpretatie. Zoo beschouwd, zou het lied gebroken worden door een innerlijke tegenspraak tusschen de tweede en de eerste helft. Integendeel vormen de gedachten van beide deelen een harmonisch geheel. De drie eerste strophen omschrijven in een krachtigen climax het dubbele thema van het gedicht. Eerst de fiere zelf-presentatie tevens ontzenuwing van de tegen Oranje ingebrachte beschuldigingen, die hier wel niet met zooveel woorden zijn geuit, maar als algemeen bekend verzwegen achter den tekst liggen. Met het Nederlandsche volk krachtens stamverwante afkomst verbonden⁽⁴⁾, aanvaardt de Prins door besliste keuze daarvan de uiterste consequentie, den dood. Daarmee is het verwijt van ‘vreemdelingschap’ afdoende weerlegd. Omdat hij een onafhankelijk⁽⁵⁾ vorst is en bovendien den Koning altijd heeft geëerbiedigd, kan hij de beschuldiging van rebellie afwijzen. Maar boven alles is hem steeds gegaan de gehoorzaamheid aan God; tengevolge daarvan verkeert hij nu, ten onrechte, in ballingschap: hier wordt de beschuldigde, aanklager, die zijn pleidooi voert voor den hoogsten rechter. Vast staat zijn vertrouwen, dat God hem recht zal doen en hem in zijn eer herstellen. In de derde strophe richt hij zich met een rechtstreekschen aanspraakvorm tot zijn volk: zijn geloofsvertrouwen wil hij overplanten op zijn onderdanen, wier krachtigste samenwerking bestaat in het onverzwakt gebed⁽⁶⁾. Deze verschillende, maar onderling nauw samenhangende gedachten worden nu in de volgende strophen uitgewerkt en verdiept. Nergens een zinlooze, verzwak-

(3) Zoo van Eyck, (1933) blz. 226, vlg. die daarmee een overwonnen standpunt weer tracht te verdedigen. Vlg. Leendertz (1925) 31-32.

(4) De interpretatie van deze eerste verzen door van Eyck (1933) blz. 231 vlg. is meer aanvaardbaar dan die van Leendertz, (1925) blz. 18 vlg., maar het redengevend verband tusschen dit verspaar en het volgende is niet waarschijnlijk. De Prins is van nature door afkomst aan het volk der Nederlanden verwant, maar bovendien is hun land door de bezittingen, rechten en ambten die hij er had, en vooral door persoonlijke keuze zijn vaderland geworden, waaraan hij zich tot in den dood verbonden verklaart. De eerste grond is hier niet eens genoemd, zoo vanzelfsprekend was die; op de tweede echter komt het aan.

(5) Ook hier verkies ik de lezing van van Eyck, op. cit. 229, vlg. tegenover de stellige beweringen van Postmus, op. cit. blz. 10 en Leendertz op. cit. blz. 23. De Fransche tekst (van Fourmenois 1573) vertaalt ‘vrij’ met ‘franc’, daarentegen heeft de Duitsche vertaling uit Heidelberg ‘gantz’ zie Van Duyse-Kossmann (1923) blz. 9 de andere ‘frey’. Vgl. echter ook Nieuwe Taalgids XXVII (1933), blz. 222; 314.

(6) Broms voorstel in de Nieuwe Taalgids 1932, blz. 120, om de laatste regels van het derde couplet als nevenschikking te lezen is niet te aanvaarden. Door den inhoud is de laatste zin onmiskenbaar ondergeschikt aan den vorigen, die zonder die aanvulling geen zin heeft. Voor Van Eycks twijfel (op cit. blz. 252) en de daarop gebaseerde vormcritiek is dan ook geen reden.

[p. 176]

kende herhaling. Het vierde en vijfde couplet hervatten met diepen ernst het motief van 's Prinsen offer voor Nederlands zaak, die tevens - belangrijke overgang - is Gods zaak. Uit die sombere herinnering en de benauwing van het oogenblik stijgt de behoefte aan een beroep op Gods hulp en met een ontroerende vastheid gaat hij zijn volk voor in het gebed, waarvan hernieuwd vertrouwen (strophe acht en negen) het resultaat is. Ten onrechte is de tweede helft van de negende strophe wel beschouwd als een onverwachte wending die den gedachtengang afbreuk doet, alsof de wanhopige Prins slechts een eervollen dood verlangt, om over te gaan in het eeuwige leven⁽⁷⁾. In heel dit lied is geen symptoom van vertwijfeling of moedeloosheid, al klinkt in sommige verzen de toon van een geprangd gemoed. Maar de koninklijke figuur van David is Oranje's lichtend voorbeeld. Ook deze riep tot God uit zijn benauwing. Zonder dat hij uit zichzelf streefde naar de Koninklijke waardigheid, heeft God hem daarmee beloond. De parallel met David zit voor den Prins niet in die belooning met dat tijdelijk koningschap, maar in diens houding en handelwijze en het feit der belooning. Wat hij echter verwacht van zijn Heer, is verlossing niet uit, maar eerst in dit tijdelijk leven, om daarin als een man van eer voor de goede zaak te strijden en ten slotte te sterven als een edelman en dan in het eeuwige rijk daarboven de kroon der geloovigen te ontvangen. Daarop vervolgt hij zijn onderbroken gedachtengang, die echter bij de vorige uitweiding een geschikt aanknoopingspunt vindt. De verwachting van die toekomst roept hem den erbarmelijken toestand der Nederlanden van die dagen voor den geest. De bewogenheid van zoo sterke persoonlijkheid treft in het bijzonder. Zijn manmoedige poging het land te bevrijden is mislukt. Dat is Gods wil. Maar niettegenstaande dezen tijdelijken tegenslag - geen toeval, maar wijs beleid van Hem die alles regeert - is zijn vertrouwen in de eindelijke overwinning onveranderd. Daarom hervat hij met hernieuwden aandrang de aanmaning tot geduld, om te eindigen met het uitgangspunt, maar nu, terwijl de gevoelige tonen der vorige strophen nog natrillen, met nog klemmender vastberadenheid: gehoorzaamheid aan God boven alles, zelfs als het moet tegen den Koning. Dat is de uiterste consequentie, en daarom wordt zij eerst aan het slot uitgesproken.

Men ziet het is een hecht geheel en er is geen aanleiding om te zeggen, dat de stellige overtuiging omtrent de toekomst vanaf de tweede strophe in de verdere ontwikkeling van het lied gaandeweg verzwakt⁽⁸⁾. Die verwachting wordt veel meer gesteund en vernieuwd door het gebed der ‘ondersaten’ en de eigen vurige bede in strophe zes. Ook in het dertiende en veertiende couplet spreekt dat vertrouwen onverzwakt, want als de Prins zegt dat hij gebeden heeft uit ‘zijnes herten gront’, dat ‘Hij zijn saeck wil reden’, dan is hierin het geloof in verhooring onvoorwaardelijk begrepen en klinkt hier niet anders dan de echo der tweede strophe. Vandaar dan ook het vertrouwenwekkende ‘U Herder sal niet slapen’. Wel bevatten deze verzen

(7) Van Eyck, op. cit. (1933) blz. 253.

(8) Van Eyck, op. cit. (1933) blz. 228. A. Verwey (1933) daarentegen en A.J. de Jong, Nederl. Letterkunde (bloemlezing voor M.O. blz. 192 vlg.) zien in het Wilhelmus een gesloten compositie. Toch lijkt mij hun schema meer achteraf bedacht dan een werkelijke grondslag van het gedicht. Verwey neemt een indeeling in drieën aan: strofe 1-6 Willem; 7-9 = van; 10-15 = Nassau; een zeer evenwichtige bouw dus. Maar het is onjuist strofe 6 van 7 te scheiden, die immers samen het gebed vormen, en strofe 8 en 9 behooren daartoe niet meer rechtstreeks, doch zijn reflectie daarvan. Ook het schema van De Jong doet den inhoud geweld aan. Hij postuleert een indeeling van vijf maal drie strofen. Ook hier is het gebed in tweeën gescheurd. En het laatste drietal is zeker onjuist samengevat. Intusschen is het niet noodig door zoo een schematische structuur de eenheid van het Wilhelmus te verdedigen.

[p. t.o. 176]

Het ‘Wilhelmus’ door Marnix, heere van Sinte Aldegonde.
Naar eene bladzijde uit het handschrift de Gortter (Kon. Bibl. Brussel).

[p. 177]

ook een ernstige vermaning tot berusting in het onvermijdelijke, dat is de van God gewilde gang van zaken, maar een conflict met de vorige uitspraken is uitgesloten. Alleen moet voor een juist begrip hier onderscheid gemaakt worden tusschen den Prins, als drager van gezag en handhaver van het recht, en zijn ‘ondersaten’, tevens met hem ondersaten des konings⁽⁹⁾; ook tusschen gemeenschap en individuen, tusschen algemeene zaak en personen; en tenslotte tusschen tijdelijke ontwikkeling van den toestand en de uiteindelijke beslissing. God zal de gerechte zaak tot een goed einde brengen, betoogt Oranje, wij hebben daaraan ieder op onze wijze mee te werken, hetzij als vorst en aanvoerder, hetzij als onderdaan, zonder ons te laten verschrikken door gevolgen die daaruit voor ons persoonlijk kunnen voortvloeien, maar als het ons soms beangstigt dat wij goed en bloed kunnen verliezen, dan geldt deze ernstige vermaning, die tevens een rijken troost bevat:

Tot Godt wilt u begheven
Sijn heilsam woort neemt aen
Als vrome Christen leven
'Tsal hier haest zijn ghedaen.

Dat ‘als vrome Christen leven’ is ten volle de aanvaarding van de hier geschetste houding in den strijd, samengevat in de laatste strophe.

In plaats van afscheidslied in den volstrekten zin van het woord, is het Wilhelmus het lied van toenadering tusschen Oranje en Nederland, symbool voor die mystieke eenheid van Volk en Vorst. Hier staat de vaderlijk bewogen, maar tevens kloekmoedig opbeurende Prins omgeven door zijn volk. Wonderlijk zuiver is de toon van dezen strijdpsalm getroffen. Zooals de geloovigen de liederen van David zingend toepassen op zichzelf, wordt het ‘ik’ van Oranje de persoonlijke beleving van zijn volgelingen. Waar de Prins spreekt, vertolkt hij de gevoelens van zijn volk, waar hij als leider het recht van verzet bepleit, wijst hij tevens den plicht aan van zijn onderdanen, waar hij zichzelf geeft met inzet van bezit, familie en leven, vraagt hij van hen de innigste toewijding, het gebed; waar hij zijn offers toont, vermag hij het krachtigste te troosten: waar zijn vroomheid onvoorwaardelijk vertrouwt, bezinkt het twijfellooze geduld van hen die met hem hun blik op de toekomst gericht houden, hun taak in deze wereld en hun eeuwige bestemming kennend; maar ook, waar hij zijn onverschrokkenheid toont, wekt hij een ontembaren moed. Voor beiden dezelfde krachtbron: het geloof; dezelfde toevlucht: God. En het is dus zeker onjuist, in de troostende en bemoedigende woorden, op de maning tot lijdzaamheid eenzijdigen nadruk te leggen. Want het is een troost die staalt tot den strijd. Dat bewijst ook wel het getuigenis van Franciscus Ridderus: Van welck Liedje een wijs man eens seyde, dat het aan ons Vaderlant meer voordeel gedaen heeft, als tienduysent Soldaeten, want als Soldaet en Matroos dat hoort, dan wordt haer

(9) Zie het tweede gedeelte van aant. 2.

[p. 178]

bloedt gaende’⁽¹⁰⁾ en dat deze werking niet alleen uitging van de melodie, maar in de eerste plaats van den inhoud mogen we voor dien tijd zonder aarzelen aannemen. De plechtige, forsche toonvorm stemt wonderwel overeen met den robusten, ernstigen inhoud, maar die melodie krijgt toch haar bezielend vermogen eerst ten volle door dien manlijken taalinhoud; ja sterker nog, de oorspronkelijk vlottere, levendiger zangwijs van het lied van Chartres heeft zich verlangzamend, gevoegd naar die gedachte-sfeer⁽¹¹⁾. Niet minder dan de verklaring is de waardeering van den vorm een punt van discussie geweest, waarbij de meest tegenstrijdige meeningen tegenover elkaar stonden. Een der laatste beoordeelaars,⁽¹²⁾ die aan het gedicht een uitvoerige studie heeft gewijd, onderwerpt het aan een strenge, maar even onbillijke censuur. Hij noemt de taal, woordenkeus en syntaxis, arm en eenvormig, evenals den versbouw met rhythme en rijm, en vindt vele constructies gewrongen en onduidelijk. Maar het teleurstellende van zijn analyse is, dat hij de vormen op zichzelf, los van den levenden, bezielenden inhoud beschouwt. Vandaar dat deze criticus, om enkele voorbeelden te noemen, de affectieve werking miskent van de vervroegde heffing in: ‘Edel en Hooch gheboren’, den fieren aanhef van de vijfde strophe, of de krachtige plastiek van de wrijving tusschen metrum en taalaccent, verzoent in de verzwaarde heffing van ‘op’: ‘Als een Prins óp gheseten’, een krachtige wending, waarmee hij zich uit de weemoedige stemming der vorige strophe losrukt. Een eenvoudige telling van losse woorden en rijmklanken levert nog geen analyse en waardebepaling van een gedicht. Dan wordt bijv. wel geteld dat ‘bloet’ in het geheele gedicht tweemaal in het rijm staat, maar over het hoofd gezien, dat de sterke gevoelstoon van het tiende couplet een viervoudig oe-rijm oproept en dat ook in verband daarmee de plaats der adjectieven achter hun substantief dit klanksymbolisch effect door verzwaarde accentueering verhoogt: geen storende werking dus van de omzetting in den syntactischen vorm, want de gevoelsinhoud heerscht over den taalvorm. Zoo staat het ook met de ‘onhandige’ constructies der ‘zakelijke’ strophen. De aanzwelling van den naam in den eersten regel ‘Wilhelmus van Nassouwen’ is in plaats van zinlooze versvulling, de natuurlijke, forsche inzet van dat sonoor-zingend aanvangscouplet, waardoor het gedragen tempo van de heele strophe is bepaald. De vijfvoudige parallel in den zinsbouw van hetzelfde couplet, zonder nadere bindingsmiddelen, tot die statige reeks in de volgende strophe haar wending neemt naar het verwijt over de onverdiende ballingschap; of ook die beheerschte zinsconstructie van het vijfde couplet, waar, na een breeden aanloop en een vertragende onderbreking, de zin gesloten wordt met het psychologisch belangrijkste deel, en zoo vele andere, nu eens vloeiende dan krachtig ingetoomde syntactische vormen, wisselend met stemming en gedachten, getuigen van een bezonken taalbeheersching, die opgelegde versierselen versmaadt. Geen maakwerk, maar warm-levende poëzie, die haar juisten uitdrukkingsvorm heeft gevonden.

(10) Franciscus Ridderus, Noodige Tijd-Korter in oorlog en vrede, Leeuwarden 1672, blz. 227.

(11) Zie voor de geschiedenis der melodie bovengenoemde literatuur, vooral de samenvatting van Van Duyse-kossmann, 1923. De oudst bekende wijs van het lied van Condé vond Kossmann in een bundel rederijkersliederen van 1574 ‘Deuchdelijke Solutien, gesolveert bij vele ingenieuse Componisten’. Toch verkiest men algemeen den eleganteren vorm van Valerius.

(12) Van Eyck, (1933) 247 vlg. Tegenover deze critiek staan ook de vroegere beschouwingen van Nijhoff (1926) 78 vlg.; Dirk Coster (1927) blz. 24, vlg.; G. Brom, De Gids 1932, III, blz. 254 vlg.

[p. 179]

Vrijwel alle afwijkingen van het normatieve taalgebruik zijn psychologisch verantwoord en hebben daarom een eigen stilistische waarde. De soberheid van taal verraadt dan ook niet een ‘onbedreven dichter’ maar veeleer iemand, die in staat is, zijn sterke bewogenheid en diepdoorleefde gedachten, wanneer hij wars van mooischrijverij, die den ernst van den inhoud slechts schaden kan, in klare en bondige, direct aansprekende taal uit te drukken. Hij heeft daarbij van gangbare vormen gebruik gemaakt, maar is geen slappe navolger van éen daarvan, noch van een bepaald vers- of strophe-type. Verschillende vormmogelijkheden van bestaande typen zijn hier gecombineerd en meermalen met verlevendigd effect of op geheel nieuwe wijze toegepast. De strophe is gegrond op het aloude verstype van het middeleeuwsche lied: een sleepende regel met een zwakke vierde heffing op de laatste toonlooze lettergreep, nauw syntactisch verbonden met den volgenden staanden versregel van drie heffingen; maar zij is met vier zulke versparen uitgebouwd tot een naar den zinsbouw tweevoudiggelede achtregelig geheel^(*), zooals dit reeds in vroegere liederen gebeurde. Hier rijmen dan ook niet slechts de even, maar ook de oneven verzen, zoodat de langademige, slechts door de caesuur gedeelde regel van het Fransche prototype, waaraan de melodie werd ontleend, definitief is doorbroken en het lied aan forschheid van stijl heeft gewonnen. Nog een tweede stileering van het Middeleeuwsche vers, die 's dichters vormbeheersching bewijst, is de psalmische jambe der 16^e Eeuw. Overal handhaaft hij de strakkere spanning van dit metrum. En, zooals boven reeds werd aangestipt, de rhythmische spelingen met dat intoomend versschema zijn geen zwakke plekken, maar leggen noodige accenten op syntactisch belangrijke deelen, of geven aan den toon een plechtiger gang⁽¹³⁾. Een merkwaardige parallel vormt de slotregel van het veertiende couplet, ‘Tsal hier haest syn ghedaen’, met den regel van een lied uit: ‘Een devoot ende profitelijck boecxken’, die luidt: ‘Het sal saen sijn ghedaen’, maar even merkwaardig is dat de invoeging van ‘hier’ in de heffing en de vervanging van ‘saen’ door ‘haest’, waarmee een storend binnenrijm is opgeheven, een dubbele verbetering beteekent⁽¹⁴⁾. Er is voorts een opvallende overeenkomst met sommige Duitsche ‘geschiedzangen’, zoowel wat betreft enkele woorden, wendingen en rijmvormen, als die hooggestemde vereering van den Gode welgevalligen, vorstelijken held, den beschermer van het geloof⁽¹⁵⁾. Ook heeft het lied op keizer Karel denzelfden strophebouw, waaruit temeer blijkt dat de dichter van het Wilhelmus in zijn bovengenoemde afwijking, van een in geestelijk en wereldlijk lied gangbare constructie heeft gebruik gemaakt. Maar toch ook welk een verschil! Hoeveel suggestiever zijn de verzen van het Prinsenlied, door diepte van gevoel en kracht van overtuiging, en daarmee in overeenstemming, door beheerschtheid van taal en rhythmiek. En het sprekend invoe-

(*) 2+2//2+2.

(13) De jambische maat is bewezen door de oudste melodie, in tegenstelling met Valerius' afwijkingen. Zie van Duyse-kossmann (1923), blz. 3, 26, 38 vlg. echter Van Eyck (1933), blz. 250. Deze jambe is gelijk aan die welke in de psalmvertalingen opkomt (zie blz. 203 en vlg.).

(14) G. Brom, Gids 1932, III, blz. 256. Er zijn zeker meer parallellen uit de geestelijke liederen aan te voeren, zooals no. LI uit hetzelfde liedboekje: Hier om so lijt/ een corte tijt // Ten sal niet langhe dueren.

(15) J. van Vloten, Algemeene Kunst en Letterbode I, blz. 88, vlg. - L. Koch, (1932), blz. 113 vlg. - Van Eyck, (1933) blz. 249, vlg.

[p. 180]

ren van den hoofdpersoon én de binding van de compositie aan diens naam geven dit gedicht tegenover deze volksliederen een eigen cachet. Hiermee komen we op de overeenkomst met een derde categorie. Die schikking der coupletten op den naam van den Prins, de wendingen aan het slot, het gebruik van enkele vreemde woorden (regiment, tempeest, obedieren) lijken slechts uiterlijk op de voorkeur der rederijkers voor gekunstelde en zwaarwichtige vormen⁽¹⁶⁾. Want alle woord- en rijmgeknutsel is aan dit lied vreemd en de genoemde Fransche woorden die overigens ook in proza een ruim gebruik vonden, bijv. in Oranje's propaganda-geschriften uit dien zelfden tijd, dragen met hun volheid van klank en rhythme in deze verzen ook een zwaardere beteekenis. Het ‘oorlof’ krijgt, doordat de Prins in het buitenland het richt tot zijn verdrukte en verstrooide ‘ondersaten’, een dieperen zin en de aanduiding ‘Prince’ die de slotstrophe afscheidt, heft het nogmaals krachtig saamgevatte hoofdmotief op als een banier voor den hoogsten ‘Prince’, den Heer ‘die alle dinck regheert’. Het Wilhelmus is een Geuzenlied, ten volle, en als zoodanig staat het op zijn plaats in ‘Een nieu Geusen lieden boecxken waerinne begrepen is, den gantschen handel der Nederlandsche geschiedenissen, dees voorleden jaeren tot noch toe ghedragen’, - Anno 1581⁽¹⁷⁾; maar door inhoud én vorm rijst het in die historisch geordende rij breed en statig uit boven zijn soortgenooten. Het heeft den toon van het volk, waarvoor het bestemd was, maar is blijkbaar van een dichter, die de vormen van zijn tijd wist te stileeren tot een eigen schoon gedicht.

Dat deze dichter Marnix is geweest, lijdt na alles wat er voor en tegen zijn auteurschap is te berde gebracht, naar mijn meening nauwelijks twijfel⁽¹⁸⁾. Hij kende de spraak van het volk, wist wat er geestelijk leefde, vooral uit zijn Bredaschen tijd. Uit dit lied, dat hij den Prins in den mond legt en waarmee hij Oranje en de Nederlanders zoekt te vereenigen in denzelfden strijd, waarvoor hij heel zijn leven geofferd heeft, spreekt zijn idealiseerende bewondering voor zijn Meester. Hij was gelijk Oranje als ‘vreemdeling’ verdacht gemaakt en nochtans ten volle Nederlander, hij deelde met hem de ballingschap die verlies van bezit en heimwee naar het vaderland insloot. Hij had als de Prins zijn broer in den strijd verloren. Het is zijn dilemma tusschen zijn diepgewortelden eerbied voor het wettig koningschap en onverbreekbare gebondenheid aan God en Zijn Woord, dat de achtergrond is van dit lied, maar ook de spankracht van zijn geloof, die hem daaruit redt en hem den noodzakelijken strijd, ook den gewapenden, doet aanvaarden. In Verheidens aanduiding van 1602⁽¹⁹⁾ lezen we dan ook geen aarzeling, maar de weergave der publieke opinie, die bevestigd wordt door het positief gestelde getuigenis van den Mechelschen verzamelaar De Gortter van 1603-1618, onder den door hem opgeschreven tekst: Ghecomponeert ende Ghemaeckt door ionckheer philips van Marnix heere van Sinte Aldegonde excellent poeet⁽²⁰⁾.

(16) Vgl. Brom, Gids 1932, III, 259. - Kossmann, (1923) blz. IX.

(17) E.T. Kuiper (1924/25).

(18) Over het auteurschap van het Wilhelmus bestaat een groote verscheidenheid van meeningen en een uitgebreide literatuur. Een overzicht vindt men bij Tjalma (1896) blz. 10, vlg. En bij van Duyse-Kossmann (1923), 15-21, aangevuld door Kossmanns inleiding, IX. Daarna een critische beschouwing bij Leendertz (1925) 54-63. Latere uitvoerige studies geven Brom, Stemmen des Tijds (1932) 342, vlg. en Van Eyck (1933) 254-263.
Een overzicht van de voornaamste argumenten voor en tegen de verschillende standpunten volgt hier. Alleen die schrijvers zijn vermeld die argumenten hebben bijgebracht, niet zij die over het Wilhelmus schrijvend, zich eenvoudig aan anderen hebben gerefereerd.
a. De onderstelling dat het W. uit het Fransch zou zijn vertaald door J.W. Enschedé (1902), blz. 22 vlg.; Caecilia, 15 Jan. 1904 is grondig weerlegd door J.J. Toorenenbergen, (1903) blz. 17-24; E.T. Kuiper (1902), 107 vlg.; P. Leendertz (1925) 37 vlg. Even ongerijmd is Duitsche oorsprong, ondersteld door A. Kopp, Zeitschrift für deutsche Philologie 39, 214 en M. Friedlander, (1924) weerlegd door Leendertz (1925), blz. 41 vlg.
b. Het auteurschap van Coornhert wordt door niemand meer au sérieux genomen. Oorsprong G. Brandt, (1666), volgens mededeeling van J. Uytenbogaert, mondelinge overlevering van Hugo de Groot. In 18^e eeuw overgenomen o.a. door J. Wagenaar, Amsterdam in zijn opkomst (1760), III, blz. 201. In de 19^e eeuw verdedigd door R.H. van Someren (1834). Afdoend bestreden door G.D.J. Schotel, (1834); J.J. van Toorenenbergen (1878), 107; J. Postmus, (1900), 86 vlg.; Van Eyck (1933) 255 vlg. (de aanduiding door V.E. dat Brandts getuigenis op 1572 teruggaat, is kennelijk een vergissing, hij bedoelt waarschijnlijk dat Coornhert het volgens deze bron (van 1666) in 1572 zou gedicht hebben.
c. Nog onwaarschijnlijker is de hypothese, dat de Brusselsche rederijker J.P. Houwaert (1533-1599) de dichter zou zijn. Uitgegaan van C. Kramm, maar weer herroepen, Navorscher XVII (1867), 201. Fl. van Duyse (1923), 21 bleef het nog mogelijk achten. Daartegen Leendertz (1925), 59.
d. Zwak staan ook de kansen voor Oranje's veldprediker Adriaen Saravia, maar er zijn nog voorstanders. De suggestie ging uit van Blok (1910), 445 vlg., uit nagelaten aanteekeningen van Fruin. Argumenten voor: 1. inhoud doet theoloog vermoeden (vooral ook maning tot gebed); 2. dichter uit O. 's omgeving; 3. overeenkomsten in terminologie tusschen W. in Saravia's pamflet van 1568 tijdens den veldtocht. - Tegenargumenten zie Leendertz, (1925) 59 vlg.; Brom, St. d. T. 1932, 342): 1. S. heeft verder geen dichterlijke nalatenschap. 2. Blok miskent de literaire kwaliteiten van het W. 3. S. niet de eenige theoloog uit O. 's omgeving. 4. Overeenkomst met pamflet van S. begrijpelijk, zonder dat het zijn auteurschap bewijst, omdat het a. in hoofdzaak algemeen gebruikelijke bijbelsche termen betreft; b. dichter en pamfletschrijver beide geestesverwanten van O. kunnen zijn. Niet door deze schrijvers genoemd argument: Saravia's pamflet vóór het W. geschreven, de dichter kan het dus gebruikt hebben. - In 1939 heeft W.C.J. Buytendijk getracht de hypothese van Saravia te verstevigen. Hoofdargument: de uitspraak van den fellen polemist der Contra-reformatie Richard Verstegen (pamflet 1628) wanneer hij een vinnige critiek levert op het Wilhelmus ‘den lustighen lofsanck..., welcken eenen woordendienaar (= predikant) van hem ghedicht heeft. V. zou het van Lipsius kunnen hebben gehoord, in Leiden ambtgenoot van Saravia (1584-87). Verder wijst B. nog eens op overeenkomsten tusschen het W. en Saravia's genoemd geschrift en op zijn sterk monarchale opvatting. - Tegenargumenten: 1. Verstegens opmerking komt 60 jaar na het Wilhelmus. 2. Hij noemt geen auteursnaam (de opm. v. B. dat V. dien uit minachting verzwijgt, is weinig overtuigend). 3. V.'s vermoeden berust dus waarschijnlijk alleen op toon en inhoud, is als zoodanig “voorlooper” van Blok (zie de arg. daartegen).
e. Dengenen, die bovenstaande hypothesen en het auteurschap van Marnix verwerpen, blijft niets anders over dan de mysterieuse “onbekende”, hetzij een doodgewone dorpsrederijker (Kossmann 1923, IX), hetzij een volksman, liefst krijgsman, soldaat uit O.'s leger (Postmus, 1900, 83 vlg.), hetzij eenvoudig “een onbekende rijmer” die dan toch maar met het “genie der vroomheid” begaafd was (Van Eyck, 1933 258, 262, 263). Tegenargumenten: 1. Al deze onderstellingen onderschatten de literaire waarde van het Wilhelmus. 2. de redeneering van Van Eyck lijdt aan innerlijke tegenspraak; de term “genie der vroomheid” (Huet) biedt weinig houvast. 3. De inhoud van het W. wijst op O'.s intiemere omgeving. 4. De dichter moet theoloog geweest zijn, en van adel. 5. De dichter beheerschte de literaire vormen van zijn tijd op uitzonderlijke wijze. 6. De wijze waarop hij het religieuse probleem doordacht en oploste, verheft hem boven de middelmaat.
f. Het auteurschap van Marnix. Reeds in 1834 verdedigd door Schotel (zie boven), waardoor een tijdlang het pleit beslist geacht werd, vlg. Paul Fredericq (1881), 50. In later tijd is de strijd hernieuwd, speciaal door J. Postmus (1900, 1910) en het laatst en uitvoerigst door P.N. van Eyck (1933). Verdedigers zijn: Toorenenbergen (1878, 1903), Tjalma (1896), Oosterhof (1909), Wille (1919), Leendertz (1925), Brom (1933).
Argumenten tegen Marnix: 1. De aanwijzing van Verheiden onzeker, (“dicitur”). 2. De Gortter zal het van Verheiden hebben overgenomen. 3. Marnix moet na het gebeurde in 1567, waarbij zijn broer het leven liet, eerder wrok dan sympathie hebben gevoeld voor Oranje. 4. Oranje's “veinzen” in zake den godsdienst in flagranten strijd met de voorstelling in het W.: dit kan Marnix die Oranje kende, niet geschreven hebben. 5. M. in 1568 nog niet in dienst van Oranje en ver van hem verwijderd. 6. M. die den strijd niet meemaakte, kon hem niet zoo beeldend beschrijven. 7. M. geen lyricus. 8. Het W. te armoedig naar taal en versbouw voor man van cultuur. 9. Gebrek aan critisch inzicht, en consequenten denktrant, als het W. bewijst, niet aan M. toe te schrijven. 10. M.' vroomheid niet “creatief”. 11. Het W. niet anti-papistisch zooals M. 12. De anonimiteit voor M. onbegrijpelijk. 13. Gebruik van “Ghij” in plaats van “du”. -
Bestrijding dezer punten en argumenten voor Marnix: (Ik heb de in de literatuur gevonden argumenten met nog enkele uitgebreid). 1. Het bericht van Verheiden (1602), den jongeren tijdgenoot van Marnix, is minder “onzeker” dan is voorgesteld: “dicitur” (men acht) geeft de publieke opinie weer; in het vervolg noemt V. zonder meer Marnix den auteur: “in hoc igitur Sanct Aldegondius se alterum quasi Tyrtaeum...ostendit” (Daer inne hem St. Aldegonde, als eenen anderen Tyrtaeum, ... heeft vertoont). 2. De Gortters mededeeling is positief; dat deze Zuidnederlander (Mechelen) het overgenomen heeft van den Noordnederlander (Nijmegen) is niet meer dan een onderstelling; het is meer waarschijnlijk dat het een zelfstandig getuigenis is voor de opinie in het Zuiden. Bovendien is het niet uitgesloten dat deze aanteekening aanmerkelijk ouder is (± 1577), zie aant. 20. Van wrok of achterdocht tegen Oranje bij M. blijkt niets, wel het tegendeel. In zijn Response Apologeticque (Lacroix, Corresp. et Mel. pag. 433-434) getuigt hij van zijn indiensttreding bij den Prins: J'ay doncques suivi Monseigneur le Prince... comme son ministre et serviteur particulier, m'estant volontairement voué à l'obeïssance de ses commandemens, premierement pour obeïr a mondit Maistre le Prince Electeur: et puis pour avoir veu et cogneu que Luy mesme s'estoit voué au salut et conservation des Eglises et de nostre Patrie.’ 4. In 1568 was M. reeds weer in contact met den Prins en Lodewijk van Nassau (zie o.a. van Schelven 1939. blz. 35). Juist deze krijgsondernemingen kunnen, zoo dit noodig was, M.'s vertrouwen in den Prins hebben gesterkt. 5. Voor ‘beschrijving’ der dravende ruiters was weinig fantasie noodig, bovendien was hij in het leger van Lodewijk geweest om brieven van den Prins te brengen. 6. De psalmen en Lofsangen en menig stuk proza bewijzen M.'s lyriek. 7. De herschepping van traditioneele vormen tot een zoo eigen lied, verraadt juist een man van ‘cultuur’. 8. Het verwijt van ‘gebrek’ aan critisch inzicht enz. berust op onjuiste analyse (zie mijn betoog). 9. De jambische versstructuur is M. als bewerker van psalmen eigen. 10. Toon en inhoud ook sterke overeenkomst met de psalmen. 11. M.'s geschrift van 1566 (dus vóór het Wilhelmus) ‘Vraye Narration’ vertoont sterke overeenkomst in gedachte en termen met het W. (zie Wille, blz. 32). 12. Uit verschillende prozageschriften en gedichten van Marnix spreekt dezelfde vaste en tegelijk teere vroomheid. 13. Merkwaardig is de overeenkomst tusschen M.'s psalm 128, 130 en het W.: zelfde strophebouw. 14. M. dichtte waarschijnlijk een soortgelijk lied op Rennenberg (zie Brom, St. d. T. 351). 15. De opvallende taalvormen van het W. kloppen met M.'s taalgebruik. 16. In 1568 had M. nog niet zoo'n uitsluitende voorkeur voor ‘du’; ghy kan hier ook een tegemoetkoming zijn aan het publiek; het is trouwens de vraag in hoeverre de overgeleverde tekst de oorspronkelijke is; in het rijm staat ‘dijn’. Ook bij de ‘moeilijke’ plaats van strophe 13, den slotregel, waarover men het oneens is, moet men hiermee rekening houden. De lezing van Leendertz is zeker onjuist. M.i. zal er oorspronkelijk gestaan hebben: ... maken cont - een gangbare Nederl. uitdrukking - evenals in de Duitsche taalvertaling: ... machen kund. (In het Fransch: faire innocence / Cognoistre que suis tel). 17. De twee lettergrepigheid van Saul zou op kennis van Hebreeuwsch kunnen wijzen. 18. Marnix theoloog en edelman. 19. Marnix zeer vertrouwd met de eenvoudige burgers kent het volksgevoelen en den volkstoon (Breda). 20. Idealistische voorstelling van den Prins begrijpelijk; doel tweeledig: het volk winnen voor Oranje, Oranje winnen voor het Woord. 21. Voor antipapisme hier geen aanleiding, integendeel. Trouwens, waar het ging om de algemeene zaak der vrijheid heeft M. steeds geijverd voor godsdienstvrijheid van Katholiek en Protestant (vgl. De Pater-St. d.T. 1938, blz. 1-45) 22. Verwantschap met de Duitsche cultuurwereld bij M. begrijpelijk. 23. De taal wijst tevens op Zuidnederlander, hetgeen M. was. 24. Het W. kwam M. uit het hart, zoowel wat betreft den geestelijken inhoud als de persoonlijke omstandigheden: ballingschap, verlies van zijn broer, van zijn bezit. 25. Geen der tijdgenooten geprotesteerd tegen Verheidens en de Gortters vermelding. 26. Anonimiteit begrijpelijk: als lied voor verspreiding bestemd uitgaande van Oranje's naaste omgeving, moest het anoniem verschijnen. Bovendien vele van Marnix' geschriften anoniem verschenen, of onder pseudoniem. Hoe weinig M. op vermelding van een auteursnaam stond, blijkt ook uit het feit dat hij instemde met het Synodale besluit, dat zijn Psalmvertaling naamloos in gebruik mocht worden genomen. De auteur van de Bijencorf bleef 25 jaar onbekend.

(19) Zie lit. in aant. 18 op 1602.

(20) Men vergelijke de afbeelding t.o. pag. 174, waarop de laatste vijf coupletten van het Wilhelmus zijn geschreven en het geciteerde onderschrift. Mr. J.P.W.A. Smit stelt in ‘De Legervlaggen uit den aanvang van den 80-jarigen oorlog’ (Assen 1938) het ontstaan van den bundel teekeningen tusschen 1577 en 1583, het ontwerp, en dus vermoedelijk ook de uitvoering in net, op naam van zekeren Cornelis de Gortter. De vraag is nu van wie de literaire notities zijn. Alle van denzelfden persoon, hetzij Cornelis of den jongeren Willem (geb. 1585; zoon van C.?); of is de eerste er mee begonnen en heeft de ander het voortgezet en misschien uitgebreid? Opvallend is het verschil in schriftype, gothisch en Latijnsch, niet alleen - want deze kunnen nog wel van dezelfde hand zijn - maar ook de manier waarop beide typen zijn gehanteerd, wat op verschillende schrijvers zou kunnen wijzen. Sommige notities loopen gedeeltelijk over of door elkaar heen en geven den indruk van later toegevoegd te zijn. Ook doet de aard der notities, wat den inhoud betreft, soms aan twee personen denken. Wat het handschrift van het Wilhelmus aangaat, dit is naar het oordeel van enkele kenners, wien ik dit geval voorlegde (Dr. Coster archivaris te Gron. en Pater Dr. A. Kruitwagen, O.F.M.) waarschijnlijk in de zeventiger jaren der 16^e eeuw te stellen, er is althans geen enkele reden, dit niet te doen. Het komt mij voor dat hier een nauwkeurig onderzoek van de handschriften te Brussel (Kon. Bibl. hs. 15662) noodig is voor we een beslissende conclusie kunnen trekken. De tijdsomstandigheden maakten mij dit thans onmogelijk. Toch leek het mij gewenscht nu reeds mijn twijfel te uiten aangaande het aandeel van den officieel als verzamelaar en annotator aangemerkten Willem in dezen. Mochten deze notities van anderen datum blijken, dan zouden we hier een getuigenis voor M.' auteurschap hebben, dat zeer dicht staat bij den oorsprong van het gedicht zelf.

[p. 181]

Aanteekeningen.

Vanwege het bijzondere karakter van het Wilhelmus geef ik van de voornaamste er over verschenen literatuur een chronologisch overzicht. Het spreekt vanzelf, dat hierin geen oudere of nog gebruikelijke literatuurgeschiedenissen, zooals Jonckbloet, te Winkel, Kalff e.a. zijn opgenomen. In de volgende noten wordt naar dit overzicht verwezen door schrijversnaam en jaartal.

1602: Jac. Verheiden, Praestantium aliquot Theologorum, qui Rom. Antichristum praecipue oppugnarunt, Effigies: quibus addita Elogia, librorumque catalogi (2^e druk 1725). -

1603: de vertaling van het vorige werk: Afbeeldingen van sommighe in Gods Woort ervarene Mannen, die bestreden hebben den Roomschen Antichrist. Waerbij ghevoecht zijn de Lofspreucken ende Registers harer Boecken. Eerst in tLatijn uytghegeven door Iac. Verheiden: Ende nu in Neer-Duytsch overgheset door P. de K(empenare). -

1626: Adriaen Valerius, Nederlandtsche gedenck-clanck, blz. 45 (nieuwe uitgave 1941) -

1666: G. Brandt, Historie der Reformatie, I, 535. -

1823: Jacobus Scheltema, Verhandeling over het lied Wilhelmus van Nassouwe (Geschieden Letterkundig Mengelwerk III, 3^e stuk, 175, 196). -

1830: G.D.J. S(chotel), Het oude volkslied Wilhelmus van Nassouwe, opgehelderd door eenige aanteekeningen (Knuttel 26042). -

1834: G.D.J. Schotel, Gedachten over het oude Volkslied Wilhelmus van Nassouwe en den vervaardiger van hetzelfde. - R.H. Van Someren, Over het Volkslied Wilhelmus van Nassouwe, met een bijdrage van Mr. P.A. Brugmans. -

1837: J.F. Willems, W. de Gorter (Belgisch Museum I, 370-80). -

1839: W. Broes, Filip van Marnix, bijzonder aan de hand van Willem I, deel II, 1^e stuk, 181-202. -

1853: D. Buddingh (De Navorscher III, 338 vlg.) -

1858: Joh. van Vloten, Nederland tijdens den volksopstand tegen Spanje, II, 99-115. (2^e druk 1872, deel I, 192).

1864: J. van Vloten, Nederlandsche Geschiedzangen (eerste uitgave was van 1852). -

1869: W.G. Brill, Het Wilhelmus van Nassouwe, de oorkonde van Nederlands tweede geboorte. (Voor Driehonderd Jaren, 1-16). -

1871: A.D. Loman, Oud-Nederlandsche Liederen uit den Nederlandschen Gedenck-clanck. -

1872: J. Prins: Leven van Marnix (Levens der Nederlandsche dichters en Dichteressen I, 96, vlg.). -

Jan ten Brink, Drie Volkshymnen, een studie van Vaderlandsliefde (Nederlandsche Verzameling van oorspronkelijke bijdragen van Nederlandsche Letterkundigen onder red.v. J.W. Straatman, A'dam 1872, n^o 4, blz. 409-450). -

A.D. Loman, Twaalf Geuzeliedjes, toelichting nr. 4. -

1876: W.G. Brill, Voorlezingen over de Geschiedenis der Nederlanden II, 3^e stuk, 100, vlg.-

1878: J.J. van Toorenenbergen, Philips van Marnix van St. Aldegonde, Godsd. en Kerkl. Geschriften III, 107-111; 181-194. -

1881: Paul Fredericq, Marnix en zijne Nederlandsche Geschriften, hfdst. VII. -

1891: Flor. van Duyse, 't Wilhelmus (Nedl. Museum XXXIV, dl. I, 65-94; 177-180.) -

1894: J.W. Enschedé, De Melodie van het Wilhelmus (Oud-Holland XII, 172-190; 200-232). -

1896: G.J. Tjalma, Philips van Marnix (diss.), 10, vlg. -

1897: Flor van Duyse, (Tijdschrift der Vereen. v. Noord Nederl. Muziekgesch. V., 3, blz. 153-188). A.D. Loman, De melodie van het Wilhelmus (Tijdschr. der Vereen. v. Noord Ned. Muziekgesch. V, 1, blz. 46-73. - J.W. Enschedé, De Wilhelmus-melodie in de Gedenck-clanck van Valerius (Tijdschr. der Vereen, etc., V, 100-128). -

[p. 182]

1899: J.W. Enschedé, Les origines du Wilhelmus van Nassauwe, chant national néerlandais (Bulletin des églises wallones, VII, 341 vlg.) -

1900: J. Postmus: Het Wilhelmus. -

1901: J.W. Enschedé, Ons Wilhelmus deugt niet (De Hollandsche Revue, 25 Dec. blz. 808-811). -

1902: J.W. Enschedé, (Tijdschr. voor Noord Nedl. Muziekgesch. VII, I blz 22 vlg.) -

E.T. Kuiper, (Taal en Letteren XII, 107). -

1903: J.J. van Toorenenbergen, Is het Wilhelmus-lied niet van Marnix? (Marnixiana anonyma, blz. 17-24; zie ook blz. 14). -

1905: Flor. van Duyse, Het oude Nederlandsche lied, II. -

1909: G. Oosterhof, La vie littéraire de Marnix de Sainte Aldegonde et son Tableau des Differens de la Religion, 26-29. -

1910: J. Postmus, Oud Holland en de revolutie (Nieuwe studiën en schetsen, blz. 393). -

P.J. Blok, Aanteekeningen over ‘De Zwijger’ en over het Wilhelmus (Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde, 4^e reeks, VIII, 440-447). -

1914: C.A. Williams, Zum ältesten Druck des Wilhelmusliedes (Hochdeutsch 1580) (Tijdschrift Nederl. Taal en Letterk. XXXIII, blz. 154-156). -

1919: P.J. Blok, Willem de Eerste, Prins van Oranje I, 195. - J. Wille, Marnix' Byencorf, 33. -

1921: Fr. Kossmann, De Wijs van het Wilhelmus in 1574 (Tijdschr. XL. 259-268). -

1923: Flor van Duyse, Wilhelmus van Nassouwe. Tekst. Verklaringen en melodie (3^e druk vermeerderd en ingeleid door F. Kossmann, de tweede druk is van 1911, de eerste van 1905) -

1924: Max Friedlander, N.R. Ct. 16 Nov. -

1924/25: E.T. Kuiper, Geuzenliedboek (no. 44 en bijlage B in Dl. II). -

1925: P. Leendertz jr., Het Wilhelmus van Nassouwe. -

1926: M. Nijhoff, Gedachten op Dinsdag, 79 (N.R. Ct. 20 Febr. 1926). -

1927: Dirk Coster, De Nederlandsche poëzie in honderd verzen, 34 vlg. -

1930: D.W. Muller, Een en ander over het Wilhelmus van Nassouwe. -

1932: G. Brom, Vragen over het Wilhelmus (De Nw. Taalgids XXVI, 120). - G. Brom, Het Wilhelmus (Gids III, 246 vlg.). - L. Koch, De Duitsche invloed op het Wilhelmus (De nieuwe Taalgids XXVI, 113). - G. Brom, De Dichter van het Wilhelmus (Stemmen des Tijds XXI, 342). -

1933: H.T. Colenbrander, Het Wilhelmus, (De Gids, dl. 97, I, 193). - P.N. van Eyck, Het Wilhelmus (Gedenkboek Willem van Nassouwe, onder leiding van P. Geyl). - A. Verwey, Het Wilhelmus, (De Nw. Taalgids, XXVII, 274). - F. Kossmann, Het ontstaan van het Wilhelmus (Gedenkboek ‘Prins Willem van Oranje’). -

1939: A.A. van Schelven, Marnix van Sint Aldegonde, 65 vlg. -

W.J.C. Buytendijk, De dichter van het Wilhelmus (De Nw. Taalgids, XXXIII, blz. 241-250). S.S. Mensonides, Het Wilhelmus. -

1940: K.E. Oudendijk, Het Wilhelmus. - Jan Poortenaar, Wilhelmus van Nassouwe z.j.

1941: G. Westermann en Tinny ten Have, Nederlands Volkslied (geïllustreerde tekstuitgave). - D. Hans, Het Wilhelmus van Nassouwe. -